مدیریت اسلامی
مدیریت اسلامی؛ رهبری و هدایت بر اساس تعالیم اسلام. مدیریت اسلامی؛ علم و هنر استفاده درست از امکانات و ابزارها جهت نیل به اهداف است، با درنظرگرفتن اینکه اهداف، شیوه دستیابی به آنها، ابزارها و امکانات مورد استفاده، همسو با مبانی دین اسلام و ارزش‌های اخلاقی باشند. در قرآن کریم و روایات معصومین، آموزه‌های متعددی پیرامون اهمیت، مبانی و شیوه‌های مدیریت اسلامی و ویژگی‌های مدیر شایسته وجود دارد. مدیریت جهادی که ایثار و ازخودگذشتگی، تلاش مستمر و حضور فعال در شرایط اضطراری از ویژگی‌های آن است، یکی از شاخصه‌های تحقق مدیریت اسلامی است.
تعریف
مدیریت علم رهبری، کنترل و هماهنگ کردن فعالیت‌های گروهی برای رسیدن به کارایی مطلوب، جهت دست‌یافتن به هدف‌های تعیین شده است.[۱] مدیریت اسلامی به معنای علم هدایت و استفاده صحیح از امکانات و توانایی‌های انسانی و ابزارها، جهت نیل به اهداف مورد نظر است؛ به شکلی که اهداف، امکانات و ابزارهای مورد استفاده، با مبانی دینی و اخلاقی مغایرت نداشته باشند.[۲]
تاریخچه مدیریت در اسلام
در جامعه اسلامی، پیامبر اکرم (ص) نخستین فردی بود که بر اساس مبانی دینی و مطابق با آموزه‌های الهی به سازماندهی و هدایت مردم و تشکیل حکومت اسلامی اقدام کرد. در آیات قرآن و سخنان معصومین، مطالب گوناگونی پیرامون ضرورت همسویی مدیریت با اصول توحیدی و اخلاقی در ابعاد گوناگون فردی و اجتماعی وجود دارد. بحث درمورد مدیریت اسلامی و مؤلفه‌های آن، ضمن مباحث گوناگون، توسط اندیشمندان مسلمان مطرح شده است؛ ولی این موضوع به‌صورت یک علم مدون و منسجم در دوران معاصر در غالب آثار گوناگونی به رشته تحریر درآمده است.[۳]
ضرورت بحث پیرامون مدیریت اسلامی
مدیریت یکی از ارکان اساسی در موفقیت سازمان‌ها و نهادهای گوناگون است. در عصر حاضر، مدیریت در غالب علمی مدون و منسجم با گرایش‌های گوناگون بازرگانی، نظامی، اقتصادی، آموزشی و... در دانشگاه‌های معتبر دنیا تدریس می‌شود.[۴] وجود مدیران شایسته یکی از عوامل اصلی پیشرفت و رشد در عرصه‌های گوناگون است که با استفاده بهینه از توانایی‌ها و امکانات، دستاوردهای ارزشمندی را به ارمغان می‌آورد. اهمیت مدیریت صحیح در تداوم موفقیت هر فعالیتی در کلام معصومان نیز تبیین شده است. پیامبر اسلام (ص) توصیه کرده است که حتی وقتی سه نفر با یکدیگر هم‌سفر می‌شوند از میان خود یک مدیر انتخاب کنند.[۵] توجه به مبانی و اصول اسلامی و اخلاقی در مدیریت یکی از ضرورت‌های حرکت در مسیر ساخت و توسعه جامعه اسلامی در تمام ابعاد است.[۶]
در عصر حاضر که مدیریت به شکل علمی پیچیده مطرح شده است، لازم است با بررسی و تحلیل آیات قرآن و سیره و کلام معصومان، اصول و مبانی مدیریت اسلامی نظام‌مند تبیین شود. دین اسلام برای تمام ابعاد زندگی فردی، اجتماعی، مادی و معنوی بشر رهنمودهایی کامل و فرازمانی دارد. در اسلام، مدیریت صحیح فقط در چارچوب حیات گروهی و مادی تعریف نمی‌شود؛ بلکه به جنبه‌های فردی و معنوی بشر نیز نظر دارد. پیامبران الهی و پس از آنها امامان معصوم، مدیرانی هستند که خداوند برای هدایت انسان‌ها به‌سوی تکامل حقیقی و دستیابی به مقام انسان کامل تعیین کرده است. امام رضا (ع) درمورد ضرورت وجود مدیر در زندگی انسان‌ها می‌فرماید: «ندیدیم گروهی از مردم زندگی بادوامی داشته باشند؛ غیر از اینکه قیّم و سرپرست داشته‌اند؛ زیرا در امور دین و دنیا، چاره‌ای جز سرپرست و پیشوا نیست.»[۷] مدیریت اسلامی و وجود مدیری شایسته در آموزه‌های اسلامی آن‌چنان از اهمیت بالایی برخوردار است که در قرآن، خداوند خطاب به پیامبر اسلام (ص) فرمود اگر آنچه از جانب خدا درمورد معرفی و تعیین علی (ع) به‌عنوان جانشین و مدیر امت اسلامی بر وی ابلاغ شده را انجام ندهد، گویی رسالت خود را ناتمام گذاشته است.[۸] به همین علت رسول خدا (ص) در روز غدیر خم در حجة الوداع، جمعیت حجاج را گرد هم آورده و علی (ع) را به‌عنوان جانشین خود معرفی کرد.[۹]
ویژگی‌های مدیریت اسلامی در منابع دینی
در آیات قرآن و روایات معصومین آموزه‌هایی پیرامون مبانی نظری و عملی مدیریت اسلامی، ویژگی‌ها و وظایف مدیر شایسته وجود دارد. همان گونه که در علم مدیریت سازوکار روابط بین انسان‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است، در تعالیم اسلام نیز به اصول و شیوه‌های ارتباط انسان‌ها با یکدیگر، طبیعت و خداوند توجه ویژه‌ای صورت گرفته است. تحلیل و کنکاش درمورد الگوها و شیوه‌های مدیریت اسلامی تحول و بهینه‌سازی این علم در ابعاد گوناگون مدیریتی را در پی خواهد داشت. مدیریت اسلامی بر مینای ارزش‌های الهی موجب شکوفایی استعدادها و تعالی حقیقی فرد و جامعه می‌شود. در این رویکرد، به اعضای سازمان و مجموعه به‌عنوان افرادی مسئول و دارای کرامت انسانی نگریسته می‌شود.[۱۰]
در قرآن کریم آیات متعددی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم تعالیمی پیرامون شیوه‌های مدیریت صحیح در ابعاد گوناگون زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی وجود دارد. آیاتی پیرامون نکوهش اسراف، حرمت ربا، مدیریت انفال و غنائم و روابط اعضای خانواده با یکدیگر از این دسته هستند.[۱۱] این نوع از آیات با موضوع مدیریت اقتصادی و بازرگانی و مدیریت خانواده در ارتباط هستند.[۱۲] شیوه‌های مدیریت در آموزه‌های اسلامی و در نگاه علم مدیریت غربی دارای نقاط مشترکی هستند. قاطعیت و بردباری مدیر، احساس مسئولیت و تعهد وی، شایستگی علمی و ایمان به کار از شاخصه‌های مدیریتی مورد تأکید آموزه‌های اسلامی و رویکردهای مدیریتی روز دنیا هستند.[۱۳] با بررسی سیره و روش حکومتی پیامبر اسلام (ص) و علی (ع) و تحلیل سخنان معصومان، برخی از مؤلفه‌های مدیریت شایسته اسلامی از جمله، کفایت و توانایی علمی و عملی، توجه به ارزش‌های اخلاقی، تربیت معنوی، عدالت، پارسایی و ترس از خدا، توجه به اصل کرامت همه انسان‌ها و رعایت حقوق آنها استنباط می‌شود.[۱۴]
اصول و مبانی مدیریت اسلامی
علی‌رغم وجود مشابهت‌هایی میان مبانی و شیوه‌های مدیریتی اسلامی و غربی، میان این دو حوزه تعارض‌های مفهومی و روشی وجود دارد. در نگاه مدیریت اسلامی، از نظر هستی‌شناسی، همه جهان تحت نظارت خداوند است و مدیریت، تصمیم‌گیری و سازماندهی انسان‌ها در این دنیا مبتنی بر حکم و خواست الهی است. اما سیستم مدیریت غربی و غیراسلامی، اراده و قدرت مدیر را مبتنی بر عقل مادی انسانی می‌داند. در حوزه انسان‌شناسی نیز اسلام معتقد به حُسن فعلی و فاعلی و درنظر گرفتن نیت افراد برای انجام کارها است؛ به این معنا که هدف انسان در همه امور کسب رضای خداوند است و اسلام رضای خدا را در گرو خدمت‌رسانی به مردم و رضایت آنها می‌داند. اما رویکرد مدیریت غربی فقط در پی کسب حداکثر منفعت مادی سازمان است.[۱۵] در مدیریت اسلامی شایسته‌سالاری و دوری از تبعیض از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در نظام مدیریتی و اداری مورد تأیید اسلام، حفظ کرامت انسان‌ها و رعایت ادب و احترام کلامی و رفتاری در صدر امور قرار دارد.[۱۶]
اهداف مدیریت اسلامی
در سیره و سخنان امام علی (ع)، مدیریت اسلامی عامل برطرف شدن مشکلات فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اخلاقی جامعه است. گام برداشتن در مسیر تربیت معنوی انسان‌ها و احیای ارزش‌های اخلاقی یکی از مهم‌ترین اهداف مدیریت اسلامی است. مدیریت اسلامی بر مبنای ارزش‌های اسلامی است و مهم‌ترین هدف آن هدایت انسان‌ها در مسیر تکامل و رسیدن به مقام قرب الهی است.[۱۷]
شاخصه‌های تحقق مدیریت اسلامی
برای تحقق مدیریت اسلامی لازم است انتخاب مدیر و شیوه مدیریت مطابق با مبانی و آموزه‌های اسلامی صورت پذیرد. برای انتخاب مدیر باید به شایستگی علمی و عملی، صداقت و امانت‌داری و نیت کمک و خدمت‌رسانی به مردم توجه شود. به عقیده دانشمندان مسلمان، میان عقل و آموزه‌های اسلامی هماهنگی وجود دارد و هر چیزی را که عقلای بشر تأیید کنند مورد پذیرش دین نیز است. بر همین اساس، مدیریت اسلامی مطابق با مدیریت عقلانی بر جامعه است. امروزه مدیریت تکنیک و علمی پیچیده است. برای تحقق مدیریت اسلامی در سطح جامعه، لازم است ویژگی‌ها و ارکان عمومی مدیریت همچون برنامه‌ریزی، سازماندهی، نظارت و ایجاد هماهنگی بین اعضا و شیوه بهره‌گیری صحیح از منابع و امکانات، همسو با ارزش‌های اسلامی و به سمت تعالی حقیقی باشد. مدیریت اسلامی باید مبتنی بر تقوای الهی و تحقق عدالت صورت‌پذیرد. در اسلام قانون‌مداری برای حفظ تعادل و امنیت در جامعه از اهمیت خاصی برخوردار است.[۱۸]
مدیریت جهادی
یکی از شاخصه‌های تحقق و ثمربخشی مدیریت اسلامی، مدیریت جهادی است. مهم‌ترین نشانه‌های مدیریت جهادی، سعی و تلاش مستمر و بدون چشمداشت همراه با ایثار و ازخودگذشتگی و شناسایی و به‌کارگیری ابزارهای نوین تکنولوژی است. مدیریت جهادی عالمانه و هدفمند است، قدرت تصمیم‌گیری سریع و درست در صحنه و حضور فعالانه در زمان نیاز و اضطرار از ویژگی‌های دیگر مدیریت جهادی و اسلامی است.[۱۹]
منابع
دانشنامه حوزه
سایت ایکنا
ویکی فقه
ارجاعات
- ↑ . سازمان و مدیریت، ص۶۱؛ مدیریت اسلامی؛ خیرخواهی به جای منفعت‌طلبی.
- ↑ . مدیریت اسلامی، ص۱۲؛ مدیریت اسلامی از نگاه امام رضا (ع).
- ↑ . «مدیریت اسلامی» بازنشر شد؛ خدامحوری رکن اصلی مدیریت اسلامی است.
- ↑ . مدیریت اسلامی؛ مجموعه‌ای مسئول با جهت‌دهی نظام ارزشی اسلام.
- ↑ . بهره‌وری از عقل جمعی و ایجاد روابط حسنه؛ ارکان تحقق مدیریت اسلامی؛ «مدیریت اسلامی» بازنشر شد.
- ↑ . تقوا، اخلاق و عدالت سه اصل مدیریت اسلامی است.
- ↑ . بحارالانوار، ج۲۳، ص۳۲.
- ↑ . يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ «اى پيامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ كن؛ و اگر نكنى پيامش را نرسانده‌اى. و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه مى‌دارد. آرى، خدا گروه كافران را هدايت نمى‌كند.» (مائده/67)
- ↑ . سایت ویکی فقه، مقاله مدیریت اسلامی، تاریخ بازیابی 16/01/1396.
- ↑ . مدیریت اسلامی؛ مجموعه‌ای مسئول با جهت‌دهی نظام ارزشی اسلام.
- ↑ . برای نمونه آیات: إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُواْ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُورًا؛ «چرا‌که اسراف‌کاران برادران شیطان‌هایند و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است»، (اسراء/27)؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ؛ «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، از خدا پروا كنيد؛ و اگر مؤمنيد، آنچه از ربا باقى مانده است واگذاريد.» (بقره/278)
- ↑ . مدیریت اسلامی، همان مدیریت عقلانی بر جامعه است.
- ↑ . لزوم تبیین ویژگی‌های مدیریت اسلامی از نگاه پیامبر(ص).
- ↑ . وسایل الشیعه، ج۱۸، ص۱۲؛ اصول کافی، ج۱، ص۴۰۷؛ مبانی مدیریت اسلامی از نگاه حضرت علی(ع).
- ↑ . مدیریت اسلامی؛ خیرخواهی به جای منفعت‌طلبی.
- ↑ . شایسته‌سالاری؛ مهم‌ترین مؤلفه مدیریت اسلامی از منظر امام علی(ع)؛ والاترين ملاک مدیریت اسلامی توجه به كرامت انسانی است.
- ↑ . مبانی مدیریت اسلامی از نگاه حضرت علی(ع)؛ مدیریت اسلامی؛ مجموعه‌ای مسئول با جهت‌دهی نظام ارزشی اسلام.
- ↑ . تأکید مدیریت اسلامی بر تجهیز انسان‌ها برای رعایت تقوا؛ مدیریت اسلامی، همان مدیریت عقلانی بر جامعه است؛ بهره‌گیری از ساختارهای علمی و ارزش‌های اسلامی؛ دو اصل تحقق مدیریت اسلامی؛ سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مدیریت اسلامی»، تاریخ بازیابی 16/۰۱/1396ش.
- ↑ . مدیریت جهادی یکی از جلوه‌های بارز مدیریت اسلامی است.