فقه اجتماعی

فقه اجتماعی؛ به فقهی گفته می¬شودکه با استفاده از قواعد و احکام فقهی، راه حل¬هایی برای چالش¬های اجتماعی و ساماندهی روایط اجتماعی افراد داشته باشد؛ به نحوی که بتوان با استفاده از این احکام و قواعد اجتماعی در فقه، یک نظام اجتماعی با سبک زندگی اسلامی ایجاد کرد. برای ایجاد این سبک زندگی ضرورت دارد تا موضوعات اجتماعی شناسایی شوند و حقوق و تکالیف فردی تنظیم شود و قواعد عمومی و اجتماعی براساس فقه اجتماعی ساماندهی شود. فقه اجتماعی دارای ضمانت اجرایی لازم نیز هست از این رو اگر شخصی برخلاف قواعد عمومی و اجتماعی عمل کند، کیفرخواست عمومی دریافت خواهد کرد و اگر به این قواعد عمومی جامه عمل بپوشاند، مقبولیت عامه پیدا می-کند و مورد تحسین همگان خواهد شد. برخی از موضوعات فقه اجتماعی عبارتند از: امور مرتبط با رسانه، ترافیک، تجارت الکترونیک، بیمه، شرکت‌های سهامی جدید، بانک و بازار بورس و ارز، عدالت اجتماعی.

فقه اجتماعی در اصطلاح

فقه اجتماعی به فقهی گفته می¬شود که با استفاده از قواعد فقهی به ساماندهی روابط اجتماعی و تنظیم رابطه انسان با دیگران و محیط پیرامونش می پردازد. علاوه بر این، این نوع از فقه، نگاه نظارتی بر جامعه دارد و در تلاش است تا با راهکارهای فقهی به حل مشکلات و چالش¬های اجتماعی پیش رو بپردازد. طبق فقه اجتماعی، -اداره نظام اجتماعی به وسیله استنباط¬های فقهی انجام می¬شود؛ زیرا تمامی ابواب فقه ناظر به امور اجتماع و اداره جامعه هستند. از این رو، گستر¬ه فقه اجتماعی تمامی ابواب و مسائل فقه را دربر خواهد گرفت؛ زیرا اجتماع و نظام اسلامی، امور و زوایای مختلفی دارد و مباحثی در حوزه اقتصاد، فرهنگ، حقوق، سیاست، امور بین الملل، و مسائلی از قبیل مسائل نظامی، انتظامی، خانواده، احوالات شخصیه و تمامی مسائل مربوط به زندگی بشری در مقوله مادی و معنوی، و دنیوی و اخروی که فقیه باید همه آن مسائل را بنابر رفع نیازهای اجتماع و نظام اسلامی مورد بررسی قرار دهد.

بر طبق این گستره موضوعی که برای فقه اجتماعی بیان شد، فقه اجتماعی به معنای فقهی است که در تلاش است تا جامعه‌ای اسلامی به عنوان الگویی از سبک زندگی و متمایز نسبت به سایر الگوها تشکیل دهد و آن را حفظ کند. طبق این تعریف، فقه اجتماعی فقهی است که یک نظام با الگویی از سازماندهی اجتماعی خاص می‌سازد. در واقع، فقه اجتماعی می‌خواهد این الگو را در جامعه سازماندهی کند و بایدها و نبایدهای رفتاری را بر اساس آن تنظیم، اجرا و هم نهادینه کند. بر این اساس، فقه اجتماعی به فقهی گفته می¬شود که پیاده‌کننده الگوی سازماندهی است.

اگر فقه اجتماعی به معنای وسیع در نظر گرفته شود، می توان فقه سیاسی، فقه اقتصادی و فقه فرهنگی را شاخه‌ای از آن محسوب کرد؛ اما اگر فقه اجتماعی محدود به قلمروهای خاص همانند مباحث جامعه‌شناسانه شود، دیگر حوزه¬های فقه را شاخه¬ای از آن نمی توان دانست.

هدف فقه اجتماعی

هدف فقه اجتماعی، تنظیم زندگی اجتماعی مردم است. درواقع، فقه اجتماعی در حوزه رفتار و ساختار تعیین تکلیف می‌کند؛ زیرا هدفش ساختن یک نظام‌ اجتماعی براساس فقه است و وظیفه دارد تا حقوق و تکالیف انسان‌ها با یکدیگر را مشخص ‌کند. تعیین حقوق و تکالیف انسان در قبال انسان دیگر و محیط پیرامونش در جامعه¬ای به اجرا درمی¬آید که فرد در جامعه به عنوان «شهروند» شناخته شود و مفهوم شهروند وقتی تحقق پیدا می‌کندکه یک شخص حقیقی، تابعیت دولتی را پذیرفته باشد. طبق حقوق شهروندی، افراد باید به قوانین، فرهنگ و عرف هر جامعه-ای احترام بگذارند و رفتار اجتماعی خود را با آن تنظیم نمایند. برای اینکه شهروند رفتار اجتماعی بهتری از خود نشان بدهد، می¬تواند از فقه اجتماعی به عنوان یک مکانیسم قوی استفاده نماید؛ زیرا فقه با گسترده¬ای که دارد قادر است تا برنامه¬ای مدون برای شهروند تدوین کند و وی را در انجام وظایفش یاری رساند.

موضوعات فقه اجتماعی

فقه اجتماعی امروزه در حوزه های مختلفی چون رسانه، ترافیک، تجارت الکترونیک، بیمه، شرکت‌های سهامی جدید، بورس، بانک و بازار بورس ورود پیدا کرده است. یکی از حوزه¬هایی که امروزه فقه اجتماعی بدان وارد شده است، حوزه عدالت است. عدالت قبل از هر چیز عدالت انسانی عام است و محدود به عدالت اقتصادی نمی¬شود؛ بلکه عدالت اقتصادی می¬تواند یکی از جنبه¬های تحقق عدالت اجتماعی باشد. به بیان دیگر، اگر عدالت در همه حوزه¬های روابط اجتماعی محقق شد، در این صورت می¬توان جامعه ای را برخوردار از عدالت اجتماعی در نظر گرفت. بیتشرین صحبتی که در فقه شیعه، از عدالت شده در مورد عدالت رهبر، قاضی یا امام جماعت نماز بوده است و به سایر ابعاد و جنبه¬های عدالت اجتماعی توجهی نشده است، لکن امروزه با توسعه این مفاهیم دامنه بحث عدالت بسیار گسترده تر از قبل شده است. حوزه طنز اجتماعی نیز یکی دیگر از موضوعات فقه اجتماعی است. اگر فردی، گروه یا قومیتی را با سخنان طنز به تمسخر گیرد نسبت به همه آن افراد مکلف است و باید پاسخگوی کار ناپسند خود باشد. بالعکس، اگر افراد با سخنان طنز خود سبب خوشحالی گروه¬های مختلف جامعه شوند، حس خوشحالی و شادابی را برای اکثر افراد جامعه ایجاد کرده¬اند. بخشی از موضوعات فقه اجتماعی بازگشت به مسائلی دارد که مربوط به دامنه وظایف فردی است اما با رویکرد اجتماعی با آنها برخورد شده. به عنوان نمونه، مسئله اظهار محبت مرد به زن نامحرم در فقه فردی جای می گیرد . مقوله¬ای حرام است؛ ولی وقتی بر اساس فقه رسانه به این موضوع نگاه شود، اظهار محبت مرد به زن نامحرم اشکالی ندارد؛ زیرا هدف بازیگر سریال ترسیم خانواده الگو و متعالی است. نمونه دیگر بحث توریه است¬. توریه در احکام فقه فردی جایز است ولی توریه یک مسئول یا سازمان جایز نیست؛ زیرا مسئول باید پاسخگوی مردم باشد. عمل به وعده و پیمان¬ها از جمله مسایل مربوط به فقه اجتماعی است¬که در قرآن به آن تأکید شده است. برخی فقها خلف وعده را جایز می‌دانند؛ ولی اگر مسئول سازمانی خلف وعده کند، نظام اجتماعی از بین می‌رود.

منابع

ایکنا.

دانشنامه آزاد فارسی

فقه اجتماعی.

ویکی فقه