علم (ریشه)

ریشه «علم» (ˁLM)؛ دانستن، آگاه بودن. از این ریشه، علاوه بر مشتقاتی که رابطه مشخصی با معنای دانستن دارند، واژه های عَلامات (نشانه ها)، عالَمین (جهانیان) و اَعلام (کوه ها) نیز در قرآن به کار رفته است.

معنای لغوی

ابن فارس آن را ریشه ای واحد دانسته که معنای اصلی آن نشانه ای است که باعث تمایز یک چیز از دیگری می شود (ابن فارس، ج1: 501) ولی راغب گويد: «الْعِلْمُ: إدراك الشي‏ء بحقيقته‏» یعنی اصل معنی را ادراک و دانستن دانسته است. (راغب، 183)

ساخت‌های صرفی در قرآن

این ماده در 854 مورد با 13 صرف مختلف در قرآن استعمال شده‌است.

عَلِمَ (فعل مجرد): 382 بار

عالِم (اسم فاعل): 18 بار

مَعلوم (اسم مفعول): 13 بار

اَعلَم (صفت تفضیل): 49 بار

عَلّام (صفت مبالغه): 4 بار

عِلم (مصدر): 105 بار

عَلیم (صفت مشبهه): 163 بار

عَلَّمَ (باب تفعیل): 41 بار

مُعَلَّم (اسم مفعول): 1 بار

تَعَلَّمَ (باب تفعّل): 2 بار

عَلامات (نشانه ها): 1 بار

اَعلام (کوه ها): 2 بار

عالَمین (جهانیان): 73 بار

ریشه‌شناسی

زبان	واژه	آوانگاری		معنا		توضیحات	ارجاع
		فارسی	بین‌المللی	فارسی	انگلیسی
آفروآسیایی باستان	؟						Orel,
سامی باستان	؟
عبری	עָלַם، עֹוֹלָם	عالَم عولام	ˁLM	پنهان کردن / جهان، دوره / غلام[1]، جوان خادم	Conceal world, age,		Gesenius, 761
آرامی	עלם	علم	ˁLM	احاطه کردن، حبس کردن / پنهان کردن جهان، ابدیت / غلام، پسر	to surround, tie up Conceal eternity, world (vigorous)lad		Jastrow, 1084
سریانی	ܥܠܡ	علم	ˁLM	جهان، دهر دهری، ملحد غلام، جوان خادم	world Layman, the Ever-virgin		PayneSmith, 414
مندایی	ALM			جهان / غلام، جوان خادم	world		Macuch,343,451
اوگاریتی	ˁLM			پنهان بودن، ناشناخته / بودن ابدیت، جاودانگی	to be hidden, be unknown eternity, perpetuity		DelOlmo, 158
حبشی	ˁLM			پنهان بودن، ناپدید بودن / نوشتن، مُهر(زدن)، علامت، یاددادن / جهان، زمان، عمر و...	be hidden, disappear from sight write, seal, teach, signal world, this world, the secular world, universe, mankind, eternity, lifetime, time, everlasting, perpetual, eternal, layman, secular		Leslau, 61
سبائی	ˁLM			جهان نشانه، علامت، امضاء، سند اذعان کردن، تصدیق کردن توجه کردن به، متوجهِ کسی یا چیزی شدن، کسب اطلاع کردن آموزش دادن به وسیله نشانه‌های غیبی، تأیید کردن، صحه گذاشتن بر یک سند	World sign, mark; signature; document makeacknowledgment, acknowledge take notice / cognizance of instruct by means of oracular "signs" authenticate a document		Beeston, 15
اکدی	Alamgâte Alamdimmû alamgu	اَلَمگاتِ اَلَمدیمّو اَلَمگو		پیکرتراشی و مجسمه ساختن، شکل و اندام، تصویر، شمایل حک‌کننده مُهر(خاتَم و نشان)‏	sculptures form, figure engraver of seals		Black, 11
عربی	علم			دانستن، جهان، نشانه، کوه			مشکور، 580 Zammit, 294

منابع

The Quranic Arabic Corpusمنابع ریشه شناسی

ارجاعات

‏‫حاجی خانی، علی؛ روحی برندق، کاووس؛ و دهقان، علی. (۲۰۱۶). ریشه‌شناسی واژة قرآنی «علم» در زبان‌های سامی. جستارهای زبانی، 7(0)، 27-47.

---

[1] . با توجه به دیدگاه سامی شناسان مبنی بر تمایز اصیل عین و غین در زبان سامی که در برخی زبانها از جمله در زبان عربی حفظ شده اما در سایر زبانها یکی شده باید ماده غلم را ‏ماده جدایی در نظر گرفت، به همین دلیل در اینجا به تفصیلات معانی آن اشاره نشده‌است. چنانکه اورل نیز این ماده را به عنوان مدخل مستقلی (مدخل شماره 1018) در زبان حامی- سامی باستان در کتابش آورده‌است. ر.ک. (Orel and Stolbova 1995, 229)