عزت نفس

عزت نفس؛ یک خصوصیت روانی و منشأ بسیاری از کمالات و صفات. عزت نفس به معنای دوری از پستی و فرومایگی بوده و در مقابل ذلت و خواری است. یکی از بزرگترین فضیلت های اخلاقی انسان عزت نفس است که به مثابه واكسنی انسان را از ابتلا به بسیاری از آسيب‌های روانی حفظ می‌كند. تقویت عزت نفس افراد در آموزه‌های اسلامی مستلزم شناخت منشأ آن که خداوند است می باشد.

تعریف عزت نفس

معنای لغوی

عزت در لغت به‌معنای قدرت، پیروزی، نفوذناپذیری، بزرگی، ارجمندی و صلابت است. راغب اصفهانی در این رابطه گفته است «عزت آن حالتی است که انسان را مقاوم و شکست‌ناپذیر می‌کند».

عزت حالتی است كه مانع مغلوب شدن انسان می‌شود (حالت شكست‌ناپذيری) و در اصل از عزاز (بر وزن اساس) به معنی زمين محكم و نفوذناپذير گرفته شده است و ‌«ارض عزاز» زمينی است كه آب در آن نفوذ نمی‌كند. عزت يعنی ارزشمندی، شرافت و توانايی كه سر منشأ واقعی آن در نگاه توحیدی خداوند متعال است. عزت نفس و کرامت به معنای دوری از پستی و فرومایگی بوده و در مقابل دنائت، ذلت و خواری است. از نظر لغوی عزت نفس حالتی است كه مانع مغلوب شدن و شكستن خوردن انسان می‌شود.

معنای اصطلاحی عزت نفس

عزت نفس مفهومی متناسب با ارتقای مرتبه وجودی انسان است. این اصطلاح از تفاوت بین خود ادراک شده و خود ایده‌آل ناشی می‌شود و منظور از آن، ارزیابی استعدادهای درونی فرد است که انسان می‌تواند با شکوفایی این استعدادها، به احساس ارزشمندی دست یابد.

عزت نفس به معنای اطمینان، ایمان و باور به تعلقات فردی و شخصیتی است. مهم‌ترین شاخصه وضعیت فرد و یا مبنای رشد روانی و فردی انسان، از عزت نفس ناشی می‌شود. عزت نفس یک خصوصیت روانی است که منجر به پیشگیری از اختلال روانی می‌شود. در روان‌شناسی عزت‌نفس ارزشی است كه انسان برای خود قائل است. عزت نفس به معنای محترم دانستن نفس و جایگاه خود به عنوان اشرف مخلوقات است و کسی که جایگاه خودش را بشناسد، دیگر دست به کارهای پست و ناچیز نمی‌زند، چرا که وجود خود را عزیز و بزرگ می‌شمارد. در واقع هر رفتاری که تعاملات ما را مثبت و تقویت کند و در ما احساس ارزش شکل بگیرد، نوعی عزت نفس است.

تاریخچه

عزت نفس مبحثی عمیق‌تر از آن است که برای تعریف و شاید حتی بازتعریف آن لازم باشد به سراغ اندیشمندان اغلب غربی رفت. این مبحث درونی‌تر و ریشه‌دار‌تر از هر مبحث دیگری، ریشه در اسلام و یک باور بزرگ که «عزت متعلق به خداست و اوست که عزت را به بندگانش می‌دهد» دارد.

غریزه صیانت ذات و صیانت نفس غریزه‌ای طبیعی و نخستین قانونی است که بشر از هنگام خلقت به صورت فطری از آن پیروی می‌کند و حیات خود را در این مسیر هدایت می‌کند، این غریزه که جزء میل‌های روحانی انسان است به او آگاهی می‌دهد که مطابق با طبیعت خود زندگی کند.

در نظریه‌های پدیدارشناختی به عزت نفس بسیار تأکید می‌شود، چنان که وضعیت فرد، رشد فردی و روانشناختی شخص را همان عزت نفس می‌دانند. چگونگی ایجاد و تقویت عزت نفس به تربیت دوران کودکی برمی‌گردد. بر اساس نظریه‌های پدیدارشناختی، کودک هنگامی تحت تأثیر توجه مثبت نامشروط قرار می‎گیرد، به این معنا که فرد به طور قابل قبول مورد توجه واقع می‌شود، یعنی ارزش‌های فردی و شخصیتی کودک بدون اینکه مشروط باشد، تربیت می‌شود. شالوده و پايه‌ريزی عزت‌نفس از سنين كودكی در وجود انسان شكل می‌گيرد؛ لذا والدین در بحث ايجاد عزت‌نفس در فرزندانشان نقش مهمی را ايفا می‌كنند.

اما اندیشمندان مکاتب روانشناسی انسان‌گرا عزت را در سلسله فرانیازها قرار می‌دهند. این امر نشان می‌دهد در نگاه دانش جدید عزت و کرامت انسان بعد از نیازهای مادی و جسمی قرار می‌گیرد.

رابطه اعتماد به نفس و عزت نفس

اعتماد به نفس زیربنای عزت نفس بوده و به معنای اعتماد به توانایی‌های فردی است. کسی که از اعتماد به نفس قوی‌تری برخوردار باشد، طبیعتا می‌تواند ارزیابی صحیحی از توانمندی‌های خودش داشته باشد. اگر فرد با تلاش و کوشش و همت و اراده برنامه‌ریزی کند، می‌تواند استعدادها را در خود و در ارتباط با دیگران به وجود آورد.

رابطه عزت نفس با سلامت روان

عزت نفس ارتباط مستقیم با سلامت روان دارد؛ هر کس که عزت نفس بیشتری داشته باشد، یعنی علاوه برآنکه ارزیابی مثبت‌تری از خود دارد از امید به زندگی، خوش‌بینی، قدرشناسی و شادی بیشتری برخوردار است. همین‌ها باعث سلامت روانی‌ فرد می‌شود و از ابتلای وی به یاس، افسردگی و اضطراب که زیربنای همه بیماری‌های روانی است جلوگیری می نماید.

مهم‌ترین خصوصیتی که در بحث روانشناسی معیار سلامت روانی قلمداد می‌شود، بحث اطمینان روانی است، آن هم به این معنا که فرد خودش را باور داشته باشد. زمانی که شخصیت فرد، انسجام و سازواری لازم را نداشته باشد، فرد دچار اظطراب می‌شود. خودبسندگی روانی باعث می‌شود فرد انسجام و یکپارچگی شخصیت خود را حفظ کند. عواملی که باعث می‌شود فرد آن خود بسندگی و یا خود شایستگی را در وجود خود پیدا کند، همان عزت نفس است. فرد باید ارزش‌های شخصیتی خود را باور داشته باشد و در یک کلمه به خود ایمان پیدا کند. تمرین پذیرش، نقش مهمی در سلامت روان و بهتر شدن زندگی و رشد و پیشرفت فرد دارد. زمانی که فرد به خود ایمان بیاورد، طبیعتا انسجام خود را نیز حفظ می‌کند.

کارکردها و تأثیرات عزت نفس

بالاترین کارکرد عزت، انتخاب اهداف والا، کنترل زندگی، عدم احساس اضطراب و درماندگی و تصمیم‌گیری منطقی می-باشد. مهم‌ترين ابزار تعالي فرد حفظ عزت نفس شخصي است. فرد دارای عزت نفس، برخوردار از ویژگی هایی چون شجاعت منطقی، زیست‌ عفیفانه، خودباوری، استقلال در عمل، مسئولیت‌پذیر بودن، قائل شدن ارزش و احترام به خود، شهامت انجام امور، احساس رضایت‌مندی از طریق شکرگزاری، است.

براساس آنچه بيان شد عزت نفس، انسان را استوار و شكست‌ناپذير می‌سازد و هيچ چيزی مانند ذلت انسان را به تباهی نمی‌كشاند. ريشه بسياری از تبهكاری‌ها در خواری نفس است. از اين رو، بهترين راه اصلاح فرد و جامعه، عزت‌بخشی و عزت‌آفرينی است. امام صادق(ع) می‌فرمايد «هيچ كس به خوی ناپسند و زشت تكبر مبتلا نمی‌شود، مگر به سبب خواری و ذلتی كه در درون خود احساس می‌كند».

عزت نفس از منظر قرآن و حدیث

تقویت عزت نفس افراد مستلزم شناخت منشأ عزت نفس است؛ از منظر قرآن کریم عزت نفس منشأیی جز خداوند متعال ندارد. آیه ۲۶ سوره آل عمران می‌فرماید: «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَن تَشَاء وَتَنزِعُ الْمُلْکَ مِمَّن تَشَاء وَتُعِزُّ مَن تَشَاء وَتُذِلُّ مَن تَشَاء بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَىَ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ؛ بگو بار خدایا تویى که فرمانفرمایى هر آن کس را که خواهى فرمانروایى بخشى و از هر که خواهى فرمانروایى را بازستانى و هر که را خواهى عزت بخشى و هر که را خواهى خوار گردانى همه خوبی‌ها به دست توست و تو بر هر چیز توانایى». بنابراین هر عامل دیگری جز توجه به خداوند که برای دستیابی به عزت نفس به سراغ آن برویم واهی و بی‌تأثیر است. با دقت در آيات قرآن درباره عزت، شايد بتوان گفت كه قرآن دو نگاه به عزت دارد. يكی نگاه از پائين به بالا كه بر طبق آن، عزت را مخصوص خداوند دانسته است. از اين نظر، قرآن كريم در سه آيه مشابه، عزت را از آن خدا دانسته و بيان می‌دارد هر كس طالب عزت است بايد از خدا بخواهد؛ از جمله می‌فرمايد «مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا؛ هر كس عزت می‌خواهد، عزت يكسره از آن خداست» (فاطر/10) پس هيچ موجودی نيست كه خودش بالذات عزت داشته باشد. خداوند متعال می‌فرمايد «سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ؛ منزه است پروردگار تو، پروردگار عزيز از آنچه وصف می كنند». (صافات/180) در اين آيه كلمه رب را به عزت اضافه كرده تا بفهماند عزت مختص خداست. پس او مقامی منيع دارد كه منيع بودنش علی‌الاطلاق است، يعنی هيچ عامل ذاتی نمی‌تواند او را ذليل كند و هيچ غالبی نيست كه بر او غلبه كند و هيچ كس نمی‌تواند از تحت سلطنت او بگريزد. نگاه ديگر از بالا به پائين است كه در آن پرتو عزت حق تعالی شامل رسول خدا(ص) و مؤمنين شده است. نظير آيه ۸ سوره منافقون كه خداوند می‌فرمايد: «یَقُولُونَ لَئِن رَّجَعْنَا إِلَى الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یَعْلَمُونَ؛ می‌‏گویند اگر به مدینه برگردیم قطعاً آن‌که عزت‌مندتر است آن زبون‏‌تر را از آن‌جا بیرون خواهد کرد و[لى] عزت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آن مؤمنان است لیکن این دورویان نمی‌‏دانند» .

در روایات نیز بر مقوله عزت تاکید بسیاری شده و صدها روایت در خصوص این واژه وجود دارد که تمامی آن‌ها به عزت الهی و عزتمند شدن مومن در پرتو عزت خداوند توجه شده است. در دعای عرفه به نقل از امام حسين(ع) آمده است؛ تمام عزت و بلندمرتبگی از آن خداست و هر كه خدا را دوست بدارد، عزيز و گرنه ضعيف خواهد بود. در روايات اسلامی تأكيد شده است كه مؤمن نبايد اسباب و زمينه‌های ذلت خويش را فراهم سازد؛ چون خداوند خواسته او عزيز و سربلند باشد و برای حفظ اين عزت بكوشد.

امام صادق(ع) فرموده‌اند: «مؤمن عزيز است و ذليل نخواهد بود. مؤمن، از كوه محكم‌تر و پرصلابت‌تر است؛ چرا كه كوه را ممكن است با كلنگ‌ها سوراخ كرد، ولی هرگز چيزی از دين مؤمن كنده نمی‌شود». افرادی که به عزت نفس حقیقی دست نیافته‌اند در بیان امام علی(ع) اینگونه خطاب شده‌ا‌ند: «هَلَکَ امْرُؤٌ لَمْ یَعْرِفْ قَدْرَهُ، کسى که قدر و اندازه خود را نشناخت به هلاکت رسید» از این سخن می‌توان دریافت انسان دارای قدر و مرتبه‌ای است که اگر از آن به درستی بهره نجوید به عزت نفس نیز دست نمی‌یابد.

امام صادق(ع) در این رابطه فرموده است: «خداوند همه امور مؤمن را به خودش واگذار کرده غیر از این‌که اجازه این‌که ذلیل شود را به او نداده است». راه های رسیدن به عزت نفس از منظر قرآن و احادیث اسلام همانطور که بر اصل عزت تکیه کرده و آن را محور تعلیمات خود قرار داده، راه‌های تقویت و رسیدن به آن را هم بیان کرده است. از منظر آیات قران و روایات درخواست از پروردگار، بندگی و اطاعت خداوند، تقوا و پرهیزگاری، جهاد در راه خدا، پیروی از ائمه معصومین(ع)، دوری از طمع و آراستگی به فضایل اخلاقی به تقویت و پایدار شدن عزت نفس می‌انجامد.

عوامل ضعف در عزت نفس

شواهد نشان می‌دهد که عزت‌نفس پایین به‌طور چشم‌گیری با بسیاری از مسائل و مشکلات بهداشت روانی رابطه دارد و اکثر مردمی که دارای مشکلات سلامت روان هستند از عزت‌نفس پایین رنج می‌برند. ازجمله عواملی که باعث می‌شود عزت انسان پایمال شود مطرح کردن مشکلات نزد دیگران و چاپلوسی و تملق دیگران است. اگر انسان به عزت نفس برسد مال حرام را در زندگی خود وارد نکرده و در برابر دیگران دست دراز نمی‌کند، چرا که از جمله عوامل از بین رفتن عزت نفس طمع کاری و عدم اکتفا به داشته‌ها است.

از جمله اموری که در مبانی دینی سبب افول عزت نفس عنوان شده عبارتند از: بر عهده گرفتن مسئولیت خارج از توان، بیکاری، تمرد و طغيان در برابر خدا، خیال‌پردازی و امیدهای واهی، سلطنت‌طلبی و قدرت‌طلبی، پذیرش ولایت کافران و شرک به خدا.

پیامدهای ضعف عزت نفس

امام هادى(ع) می‌فرماید:«مَن هانَتْ عَلَیهِ نَفسُهُ فَلا تَأمَن شَرَّهُ؛. از شر کسى که خودش را سبک شمارد، ایمن مباش»؛ فردی که خوب بودن و یا نبودن او در نظر دیگران بی ارزش و اعتبار است عزت را در خود از بین برده است و کسی که شخصیت را در خود از بین برده باشد عزت نفس نیز ندارد و به هر رفتاری تن در می‌دهد. فردی که دچار ضعف عزت نفس می‌شود دارای احساس حقارت است؛ چنین فردی مدام وابسته به دیگران است و از خود اراده‌ای برای انجام تصمیم گیری و عمل ندارد، چرا که سرمایه وجودی و شخصیتی برای وی باقی نمانده است. در روایات نیز به این موضوع اشاره شده که اگر کسی احساس عزت نفس نکند به طرف گناه کشیده می‌شود. افرادی که عزت نفس ندارند بيشتر در معرض آسيب‌های اجتماعی از قبيل اعتياد، روابط نامشروع، بزهكاری و ... قرار می‌گيرند؛ به طور مثال اكثر زندانيان عزت‌نفس پائينی دارند. افرادی كه عزت‌نفس پائينی داشته باشند، در معرض انواع بيماری‌های روانی، اضطراب، افسردگی و ... قرار می‌گيرند. عزت‌نفس به مثابه واكسن انسان را از ابتلا به اين آسيب‌ها حفظ می‌كند.

یکی از مؤلفه‌های انسان ضعیف النفس ترسو بودن و احساس خوف در برابر مسائل مختلف است؛ انسان ضعیف النفس مدام خود را سرزنش می‌کند و برای اینکه برای خود جایگاهی پوشالی ایجاد کند به تمسخر دیگران نیز می‌پردازد.

راهکارهای تقویت عزت نفس

مبانی معرفتی دینی و سبک زندگی اسلامی بهترین ملاک‌ها را برای تقویت عزت نفس معرفی می‌کند. از عواملی که سبب افزایش عزت‌مندی انسان می‌شود ايمان، تقوا، تواضع، فروتنی، انصاف، گذشت و بخشش، مبارزه با خواسته‌های نفسانی، تفکر درباره خود و خودشناسی واقع‌بینانه، حفظ زبان، قناعت، صبر بر مصيبت، كظم غيظ، کار و کوشش، توجه به تجویزهای روانشناسان و روانپزشکان، پایبندی به دین مبین اسلام و آموزه های قرآن کریم، نشست و برخاست با مومنان، کسب روزی حلال، شنیدن هشدارها و موعظه‌ها، روح عبادت و انس با ادعیه، هستند. لازمه عزت‌مند بودن، داشتن الگوی عزت‌مند است؛ ائمه معصومین(ع) بهترین الگوها باید برای تربیت انسان‌ها هستند، اما نمونه‌های معاصر به دلیل همزادپنداری بیشتر جوانان با آنان می‌توانند به طور ملموس تری به عنوان الگو مطرح شوند. فرهنگ حاکم بر جامعه الگوهایی را برای افراد مشخص می‌کند که می‌توانند نماد عزت‌مندی باشند؛ تفاوت‌های فرهنگی و تحولات فرهنگی در میزان عزت‌مند تربیت شدن شخصیت افراد جامعه نقش دارد. اگر این تحولات فرهنگی در جهت مثبت در یک جامعه رخ دهد، برداشت از مفهوم عزت، برداشتی دقیق‌تر و کامل‌تر خواهد بود. افرادی که در یک جامعه الگو می‌شوند در باور عزت‌مندی حقیقی و یا مجازی در جامعه نقش مهمی را ایفا می‌کنند.

امروز روانشناسان بر این موضوع تأکید دارند که نخستین ابزار در تقویت عزت نفس کودکان، محبت والدین به اوست. یکی دیگر از مؤلفه‌هایی که در تقویت عزت نفس فرزندان نقش دارد، انتظار داشتن از کودک به اندازه توانایی‌های اوست؛ عدم مقایسه فرزندان با کودکان دیگر با درک میزان توانایی‌های او، عدم وابسته کردن کودک در انجام امور مربوط به او به خود والدین و همچنین اجازه دادن برای تجربه اقدامات کم‌خطر، از جمله راهکارهای تقویت عزت نفس در فرزندان است.

منابع

ایکنا