سلامت معنوی

سلامت معنوی؛ رکن چهارم سلامت. امروزه سلامت معنوی بحثی فرارشته‌ای محسوب می¬شود که مهمترین بعد سلامت را در بر می گیرد. سلامت معنوی عنصر عینی است و رضایت حقیقی، لذت، امید و هدفمندی حقیقی را ایجاد می‎کند. بعد معنوی سلامت به اعتقاد به خدا و هدفمند بودن در زندگی اشاره دارد. شاخص های تعریف شده ای برای سلامت معنوی وجود دارد که تضعیف آن ها موجب بروز آسیب‌های اجتماعی می شود.

تعریف سلامت معنوی

سلامت معنوی از ترکیب دو مفهوم سلامت و معنویت شکل گرفته است و به معنای هدف‌گذاری و ارزش‌گذاری درست برای زندگی و اعمال و رفتار انسان است. به عبارت واضح تر سلامت معنوی وضعیتی است که در آن وضعیت بینش و گرایش و رفتارهای فردی و اجتماعی انسان در مسیر بالاترین کمال ممکن مورد انتظار از او حرکت می‌کند و آن ساحت قرب وجودی به خداوند است. بنابراین بعد معنوی سلامت به معنی اعتقاد به خدا و هدفمند بودن در زندگی است.

تاریخچه

سازمان جهانی بهداشت و سلامت(WHO) در تعريف سلامت در ابتدا سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و پس از مدتی بعد روحانی و معنوی را نيز به اين موضوع اضافه كرد. سلامت معنوی اصطلاحی است که در دانش جدید پزشکی و دربازه زمانی سال ۱۹۷۹ میلادی توسط سازمان بهداشت جهانی به عنوان رکن چهارم سلامت مطرح و در معاهده کپنهاک برای توسعه اجتماعی مورد توافق دولت‌های اروپایی قرار گرفت و اعلام شد که «سلامت یک حالت دینامیک است و از تأمین رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی نشئت می گیرد». بر اساس مصوبه اجلاس سران و رؤسای بهداشت کشورها هر کشور بسته به فرهنگ خود می تواند موجب تقویت سلامت معنوی شود و لزوماً دستوری واحد را در این زمینه نمی توان صادر کرد.

تاریخچه در اسلام

سلامت معنوی در جهان سابقه‌ای طولانی ندارد اما در منابع دینی اسلام به آن پرداخته شده است و مبحثی با عنوان امید برای مقابله با بیماری وجود دارد. کتاب «العشرة» در اصول کافی معارف بسیاری در زمینه سلامت معنوی بیان کرده است؛ در این کتاب مبانی سلامت معنوی فردی و اجتماعی بیان شده است.

تاریخچه در ایران

پس از طرح سلامت معنوی در ایران، فرهنگستان علوم پزشکی کشور که مجموعه‌ای از متخصصان در آن حضور دارند، در صدد تهیه منابعی برای سلامت معنوی برآمده و در تعامل با حوزه علمیه قم و مؤسسه امام خمینی (ره)، طرحی را برای سلامت معنوی کودکان به این مؤسسه پیشنهاد دادند و تدوین این طرح آغاز شد.

اهمیت و جایگاه سلامت معنوی

با توجه به اینکه سلامت معنوی در درمان بسیاری از بیماری‌ها اثر گذار است نمی¬توان آن را در زندگی بشری نادیده انگاشت. زندگی انسان بدون هدف، معنا ندارد و اهمیت سلامت معنوی در این است که زندگی انسان را هدفمند و ارزشمند ساخته و او را برای پیمودن راه درست زندگی آماده می‌کند. سلامت معنوی عامل بسیار مهمی است که انسان را در برابر آسیب‌های اجتماعی محافظت می‌کند؛ از آنجایی که روان، فرامادی و وابسته به عواملی مانند باورها و ارزش‌های متعالی هر انسانی است بدون تردید مسائل اعتقادی اخلاقی و دینی می¬تواند روی آن اثر بگذارد و کمرنگ شدن این مسائل می¬تواند خطرات جبران¬ناپذیری هم برای فرد و هم برای اجتماع به دنبال آورد.

سلامت معنوی دستاورد ایمان به مبدا و اعتقاد به ذات لایزال الهی با توجه به توحید ذاتی، صفاتی و افعالی و انجام اعمال صالح است؛ این جنبه از سلامت اثرات فوق العاده‌ای در ارتباط انسان با خود، دیگران و با جهان پیرامون او دارد. در منابع دینی از قلب سلیم، مریض و منیب یاد شده، یعنی همچنان که از جسم انسان باید مراقبت کرد و در صورتی که بیمار شد باید به مداوای آن پرداخت، قلب نیز بیمار می‌شود، پس باید تلاش کرد از بروز بیماری معنوی در خود جلوگیری شود و اگر بیمار شد‌، در پی درمان باشد چرا که قلب سلیم ارتباط انسان را با خدا، مردم، خود و عالم اصلاح می‌کند.

سلامت معنوی در اسلام

در اسلام علاوه بر مسئله خودمراقبتی جسمی، مسئله خودمراقبتی معنوی و مراقبت از معنویت خانواده و اطرافیان نیز مطرح شده است. همچنین تقدم خودمراقبتی و تزکیه بر تعلیم در آیات مختلف مطرح است. اسلام تزکیه را قبل از تعلیم قرار می‌دهد و برخورداری از اعمال فاضله‌ای می‌داند که باعث داشتن قلب سلیم می‌شود و چشم‌اندازی که خداوند برای صاحبان قلب سلیم قرار داده، این است که آن‌ها از حیات طیبه که بالاترین کیفیت زندگی است، برخوردار می‌‌شوند. مفهوم سلامت معنوی از منظر قرآن به معنی برخوردار بودن از قلب سلیم است. صاحبان قلب سلیم دارای ویژگی‌هایی هستند که در روانشناسی مثبت به آن رسیده‌اند، از جمله اینکه این افراد در زمان حال زندگی می‌کنند، صبور هستند و از هرگونه ترس و اضطراب از آینده‌شان ایمن هستند و در روانشناسی مثبت افراد سالم به حساب می‌آیند. قرآن کریم آياتی جهت رسيدن به تعريف سلامت معنوی دارد؛ آيه ۹۷ سوره نحل می تواند بنايی در جهت رسيدن به تعريف سلامت معنوی باشد.

شاخص های سلامت معنوی در قرآن

از منظر قرآن، شاخص‌های سلامت معنوی، همه مراتب وجودی انسان را در‌بر می‌گيرد و در اين راستا خوف و رجا، آرامش، شادی و رضايت درونی از شاخص‌های احساسی؛ خرد‌ورزی، حق‌جويی، عبرت‌پذيری، معرفت به عالم‌ غيب، اعتقاد به جنبه آيه‌ای عالم طبيعت و خود‌شناسی، از شاخص‌های شناختی؛ و نيز مهرورزی به ديگران، اعتماد و توكل به خداوند، اخلاص، شرح صدر و صبر از شاخص‌های سلامت رفتاری است. شاخص‌های سلامت معنوی، فقط رفتارها و یا احساسات روانشناختی نظیر رضایت باطنی و یا آرامش درونی را شامل نمی‌شود بلکه همه زندگی انسان معنوی را دربرمی‌گیرد که می‌تواند از این طریق جهت‌گیری الهی پیدا کند.

گام های نیل به سلامت معنوی

راهكارهای ارتقای سلامت معنوی و تغییر سبك زندگی در گرو انس با آیات قرآنی است. اهمیت انس با قرآن به قدری است که در احادیث عدم آرامش درونی به دلیل دوری از قرآن و کمی مؤانست با این مصحف شریف بیان شده است. علاوه بر انس با قرآن، سلامت معنوی می‌تواند با ادعیه و رعایت دستورالعمل‌ها و آنچه که در دین مبین اسلام و سایر ادیان الهی وجود دارد تقویت شود بنابراین با تمسک جستن به اعتقادات می‌توان سیستم ایمنی را تقویت کرد. از مطالعه آيات قرآن چنين برمی‌آيد که جهان هستی و انسان به‌طور فطری گرايش به حق دارد و نيز ملاك سعادت انسان، تقرب الهی‌ است‌ پس شرط اول سلامت معنوی برای باورمندان به اسلام، فرض و پذيرش وجود خداوند می‌باشد كه البته شرط لازم برای سلامت معنوی است و نه شرط كافی. از سوی دیگر منشأ تمام بیماری‌های معنوی بشر، نفس اوست و برای کسب سلامت معنوی، چاره‌ای جز علاج نفس نیست. بنابراین گام‌های اصلی خودمراقبتی و رسیدن به سلامت معنوی عبارتند از: شفقت به خود، اعتماد، دانش‌افزایی معنوی، شناخت دیسترس‌ها و روش‌های کاهش آن‌ها، تقویت ارتباط با خدا و بعد ارتباط با مردم و عالم طبیعت و حفظ انگیزه در تمام عمر و محاسبه نفس روزانه.

تأثیرات سلامت معنوی

مطالعات انجام شده در زمینه تأثیر معنویت بر سلامت افراد نشان داده است که سلامت معنوی نه تنها بر روی سلامت جسمی و روانی موثر است بلکه بر روی بهداشت، پیشگیری و درمان در حوزه اجتماعی نیز اثر می‌گذارد؛ وجود سلامت معنوی فرصت جامع¬نگری را در انسان ایجاد می-کند، آستانه تحمل افراد و تاب‌آوری او را افزایش و میزان توان او را برای مقابله با بیماری افزایش می‌دهد و از مرگ ناشی از بیماری‌های مختلف تا حد زیادی پیشگیری می‌کند. سلامت معنوی به افزایش ترشح هورمون سروتونین کمک می‌کند که این هورمون در شادی‌آفرینی و احساس شادی و شعف انسان نقش مهمی دارد و باعث کاهش استرس و اضطراب می‌شود و به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند. ارتقای سلامت معنوی باعث کاهش بسیاری از آسیب¬پذیری‌های پرهزینه اجتماعی می‌شود؛ زیرا اگر سلامت معنوی جامعه ارتقا پیدا کند بسیاری از ناهنجاری‌ها و آسیب پذیری‌های پرهزینه اجتماعی کاهش پیدا خواهد کرد چرا که بسیاری از این معضلات ناشی از عدم برخورداری افراد از سلامت معنوی مطلوب است.

آسیب شناسی اقدامات صورت گرفته در ایران در زمینه سلامت معنوی

سلامت معنوی در کشور ایران به شکل مناسب تعریف، تدوین و وارد مباحث آموزشی نشده است و با وجود گذشت چند دهه از طرح موضوع سلامت معنوی همچنان این رکن بااهمیت ناشناخته باقی مانده است و اتفاق نظری در این حوزه پدید نیامده است. بنابراین جای یک نهاد کلان ملی برای پرداختن به سلامت معنوی در کشور ایران خالی است. به عبارت دیگر یک ساختار اندیشه‌ورزی و نظریه‌پردازی که متناسب با آن مشخص یاشد که چه باید کرد وجود ندارد؛ زیرا نه نظام آموزشی و نه رسانه‌ها و نه حتی حوزه‌های علمیه در بخش تبلیغ دینی بر روی نظریه معنویت اسلام کار نکرده‌اند که باعث می¬شود نظریه معنویت سکولار در این خلأ جایگزین شود. یکی دیگر از مشکلات در ایران کپی‌برداری و تقلید خدمات سلامتی است که در جهان ارائه می‌شود، در حالی که خدمات سلامت باید جامعه‌نگر و متناسب با ارزش‌ها و فرهنگ هر جامعه‌ای ارائه شود. همچنین شایستگی‌های ارائه کنندگان خدمات سلامت معنوی به هیچ عنوان سنجیده نمی‌شود.

پیامدهای ضعف یا فقدان سلامت معنوی

در خصوص تأثیر خلأ معنوی در ارتباط افراد با خود باید اذعان کرد که وقتی فرد از پشتوانه غنی و وجود خداوندی که دستش با قوانین خلقت بسته نیست، برخوردار نباشد، مضطرب، نگران و ناامید شده، احساس تنهایی می‌کند و حتی ممکن است خودزنی کند یا افکار خودکشی داشته باشد. افرادی که خلأ معنویت دارند ممکن است بخواهند به دیگران صدمه بزنند یا دچار انزوای اجتماعی شده، حسادت، تنفر، انزجار، انتقام یا پرخاشگری کلامی و رفتاری داشته باشند و به قساوت و سنگدلی برسند. خلأ معنویت آسیب شدیدی به اعتماد به نفس و قدرت سازگاری افراد می‌زند. اگر زندگی یک جامعه بدون معنویت و یاد خدا باشد، ارتباطات و منافع فقط حول محور مادی است و در جامعه‌ای که از یاد خدا غافل باشد نور محبت، پیوند عاطفی و شور و نشاط معنوی وجود ندارد و زمینه ساز بروز آسیب‌های اجتماعی نظیر نزاع¬های خیابانی، دزدی، اعتیاد و قتل می-گردد.

منابع

ایکنا