توحید

توحید؛ اولین اصل از اصول دین اسلام و پیام محوری و مشترک همه انبیاء. اعتقاد به توحید یكی از اصول دین اسلام به شمار می‌رود و محتوای اساسی دعوت همه‌ی پیامبران الهی، توحید بوده است. یک سوم آیات قرآن درباره توحید است و خداوند متعال در قرآن نام یک سوره را به آن اختصاص داده است. توحید به‌معنای یکتا دانستن خدا است که دارای شش قسم ذاتی، صفاتی، افعالی، خالقیت، الوهیت و عبادت است.

تعریف توحید

واژه «توحید» مصدر باب «تفعیل» و به معنای «یگانه دانستن» است. ریشه کلمه توحید، «وحد» می‌باشد. راغب اصفهانی در مفردات می‌نویسد:«وحدت یعنی انفراد و تنهائی و واحد در حقیقت چیزیست که جزء و اجزاء ندارد. یکیست و واحد است. آنگاه این معنی به هر موجودی اطلاق شده تا جائی‌که هیچ عددی نیست مگر اینکه با این واژه توصیف شده است چنانکه می‌گویند عشرۀ واحدۀ، مائۀ واحدۀ و الف واحد یعنی یک ده‌تائی، یک صدتائی و یک هزارتائی. سپس در ادامه راغب برای کلمه «وحد» شش وجه می‌آورد. توحید به معنای یکتاپرستی مهم‌ترین اصل از اصول دین اسلام است. در مباحث خداشناسی، توحید به معنای اعتقاد به خدای یگانه و یکتاپرستی یكى از اصول اعتقادى اسلام و همه ادیان ابراهیمى است. اهمیت این اصل به این دلیل است که به نظر بسیاری از متکلمین اسلامی، دیگر اصول دین اسلام مبتنی بر اصل توحید است. به همین دلیل است که حضرت امیرالمومنین (ع) در روایتی از حضرت رسول خدا(ص) نقل می‌کنند که "التوحید نصف الدین".

توحید در الهیات به معنای یگانه دانستن خداوند متعال و نفی تعدد خدایان و نفی حد و حدود از خداوند عزوجل است. کلمه توحید؛ ذکر «لا اله الا الله» است که دو بار در آیه ۱۸ سوره آل عمران ذکر شده است. یکی از پیام‌های مشترک ادیان، توحید است و مهمترین فلسفه بعثت پیامبران دعوت به توحید در عبادت و دوری از طاغوت بوده است. حضرت ابراهیم(ع) به عنوان قهرمان توحید عملی در ادیان ابراهیمی شناخته شده است.

اقسام توحید

توحید اقسامی دارد و شامل توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی، توحید در خالقیت و توحید در الوهیت است.

توحید ذاتی بدین معناست که ذات پروردگار یگانه است و شریکی ندارد. آیه «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» و «وَلَمْ یَکُن لَّهُ کُفُوًا أَحَدٌ» مبین توحید ذاتی است.

توحید صفاتی یعنی تمام صفات خدا عین ذات اوست و جداناپذیر نیست. توحید افعالی یعنی خداوند در تمام افعال خودش مستقل است. توحید در خالقیت بدین معناست که خدا خالق و آفریننده‌ی همه چیز است.

توحید در الوهیت یعنی تنها موجودی که لیاقت و شایستگی عبادت دارد خداست. توحید در الوهیت اشاره به توحید نظری دارد. توحید در عبادت ناظر به توحید عملی است یعنی تمام عبادت ما باید برای خدا باشد.

لازمه پذیرش توحید در الوهیت، توحید در عبادت است بدین معنا که اول باید اعتقاد درست شود بعد عمل درست شود.

مهم‌ترین جلوه توحید عملی، توحید در عبادت است. وقتی درخت پربار اقامه نماز بر تمام اعمال انسان سایه اندازد و حیات او را موحدانه کند، توحید عملی تحقق پیدا می‌کند.

اثرات و فواید باور به توحید

توحید اسلام در حیات اجتماعی ظهور دارد؛ ظهور ادیان توحیدی نیز صرفا یک توحید نظری صرف نیست. با ظهور ادیان توحیدی بشر از یک مرحله تاریخ به مرحله دیگری وارد شده است و به نوعی از فهم و وحدت نوعی خود دست یافته است. توحید دژ مستحکم الهی برای عذاب الهی است. اگر توحید در زندگی قوی شود حریت، استقامت و مصونیت از شیطان می‌آورد؛ اثرات دیگر توحید، ظلم‌ستیزی و جلوگیری از خودخواهی، آرامش، وحدت تعالی همت است و انسانی که از منظر توحید افعالی نظاره‌گر جهان است همواره بر خدا توکل می‌کند و تحقق هیچ امری را محال نمی‌یابد؛ ««قلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَن تَشَاء...».

انسان به گونه‌ای خلق شده که به هر چیزی غیر از خداوند متعال تمایل داشته باشد، یا به آن نمی‌رسد؛ یا اگر هم برسد از آن خسته و متنفر می‌شود. چراکه تنها خداست که می‌تواند همه نیازهای روحی انسان‌ها را تأمین کند و او را به لذت ابدی برساند.

توحید در قرآن

توحید نشانه اسلام و نشانه ایمان است کمااینکه مرز اسلام و شرک توحید است. یک سوم آیات قرآن درباره توحید است و یک سوره از قرآن به نام توحید اختصاص دارد که این سوره اساسی‌ترین سوره در مورد توحید است. شأن نزول این سوره مربوط به یهودیانی است که نزد پیامبر(ص) آمدند و گفتند خدایت را برای ما معرفی کن. در پاسخ به آنها این سوره نازل شد. امام صادق(ع) فرمودند فردی که سوره «قل هو الله احد» را بخواند و به آن ایمان بیاورد توحید را شناخته است. سوره توحيد شناسنامه خداوند است و مجموعه توحيد ذاتی، صفاتی و افعالی در سوره توحيد خلاصه شده است. حتی در روايات آمده است كه ارزش قرائت سه مرتبه سوره توحيد به اندازه قرائت يك دور قرآن مجيد است.

از نظر اسلام، توحيد و يكتاپرستی و پایبندی به اصول و ارزش‌های برخاسته از اعتقاد خدای يگانه، زمينه وحدت و يكپارچگی مردم را به مفهوم انسانی كلمه فراهم می‌كند و حيات اجتماعی واحد را ممكن می‌سازد. با توجه به آيه «وَ مَن یَكفُر، بِالطَّاغُوتّ وَ یُؤمِن بِاللهِ فَقَدِ استَمسَكَ بِالعُروُةِ الوُثقَی لَاانفِصَامَ لَهَا؛ هر كه به طاغوت كفر ورزد و به خدا ايمان آورد، قطعاً به رشته‌ای محكم كه پاره شدنی نيست چنگ زده است»، قرآن كريم فقط رشته ايمان و عقيده به خدای يگانه را رشته محكم زندگی می‌داند و بقيه را همچون طناب سست و پوسيده می‌شناسد كه حتما پاره شده و از هم گسسته خواهد گشت.

جایگاه ولایت در درک توحید

توحید و ولایت، ارتباط محکمی با هم دارند؛ در زیارت جامعه می‌خوانیم: من اراد الله بدا بکم و من وحده قبل عنکم. امامت، ولایت و اتصال ایشان به عالم غیب سبب می‌شود تا درک درستی از توحید ایجاد شود. زیرا هر نوع تفکر انحرافی از غلو گرفته تا مجسمه و مشبهه و ... از ساحت توحید در پرتو تبیین اهل بیت(ع) نفی و رد شده است؛ لذا ضرورت وجود امام برای شناخت توحید ضروری است. امام رضا (ع) در حدیث سلسله الذهب می‌فرماید: «کَلِمَةُ لا إلهَ إلّا اللّهُ حِصنی فَمَن دَخَلَ حِصنی اَمِنَ مِن عَذابی بِشُروطِها وَ أنَا مِن شُروطِها». بنابراین شرط توحید طبق فرمایش امام رضا(ع) ایمان به امام معصوم و اطاعت از اوست. اگر توحید و یگانگی خداوند بخواهد در عرصه اجتماع بشری ظهور پیدا کند، جز با ولایت امکان‌پذیر نیست.

ارتباط توحید با معاد

توحید و معاد لازم و ملزوم هم هستند؛ آیه ۲۱ سوره نحل «إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَالَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ» به تعبیر علامه طباطبایی این آیه درصدد آن است که بگوید توحید کامل زمانی ایجاد می‌شود که شما نه فقط به مبدا واحد معتقد باشید بلکه به معاد هم معتقد باشید؛ در غیر این صورت اگر کسی معتقد به خدا باشد ولی آخرت را قبول نداشته باشد در حقیقت در اعتقاد به توحید هم دچار مشکل است. بنابراین ایمان واقعی زمانی است که انسان هم به خالقیت و هم ربوبیت و هم معاد معتقد باشد. پس پذیرش ربوبیت و خالقیت خدا مستلزم پذیرش معاد است.

عدم منافات توسل به ائمه با اعتقاد به توحید

توسل یعنی واسطه قرار دادن، انبیاء، امامان و صالحان به پیشگاه خداوند چنانچه خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید از خدا بترسید و برای تقرب به او وسیله‌ای بجویید». (المائدة / ۳۵) این آیه به تمامی مؤمنین دستور می‌دهد که به هر وسیله‌ای که سبب تقرب به خداوند می‌شود تمسک بجویند؛ بنابراین تقرب به خداوند بدون وسیله و واسطه‌ امکان ندارد. پس توسل به اولیای الهی و استمداد از آنان، منافاتی با توحید در استعانت ندارد؛ زیرا این توسل نیز به اذن خداوند و برای جلب فضل و رحمت وی صورت می‌گیرد. همچنین در روایات به «توحید» بعنوان مهم‌ترین زمینه، جهت برخورداری از شفاعت اشاره شده است؛ از رسول خدا(ص) روایت شده است: «فَهِیَ (شَفاعَتی)نائِلَةٌ إن شاءَ اللهُ مَن ماتَ لا یُشرِکُ بِاللهّ شَیئا؛ «شفاعت من به کسی می‌رسد که هنگام مرگ ذره‌ای به خدا شرک نداشته باشد». در روایت دیگری هم از رسول خدا(ص) نقل است که فرمود: «شَفاعَتی لِمَن شهد أن لا اِلهَ إلّا الله مُخلِصاً یُصَدِّقُ قَلبه لسانهُ و لِسانهُ قَلبَهُ»؛ «شفاعت من شامل حال کسی می‌شود که با اخلاص به توحید شهادت دهد و قلب او زبانش را تصدیق کند و زبانش نیز قلبش را تصدیق نماید». با توجه به این دو روایتی این معنا فهمیده می‌شود که توحید و اعتراف به آن ملاکی است برای برخورداری از مقام شفاعت.

ارتباط توحید افعالی با اختیار انسان

توحید افعالی با اختیار انسان در افعالش، منافات ندارد؛ زیرا خداوند اراده کرده است که انسان با اختیار خود، افعالش را انجام دهد. پس هم افعال انسان و هم مسئولیّت آنها بر عهدۀ انسان است، لکن از آن جهت که خداوند این قوا و نیروها را به انسان داده است افعال انسان مستند به خداوند هستند و مستلزم جبر هم نخواهد بود. مکتب اشعری و اعتزال در این بحث در دو قطب مقابل هم قرار گرفته‌اند اما مکتب امامیه طریق وسطی را طی کرده که جامع بین تمام عقاید است.

توحید در وهابیت

وهابی‎ها معتقدند که توحید در خالقیت همان توحید در ربوبیت است. آنها استدلال می‌کنند که کافران در توحید ربوبی موحد بودند ولی در عبادت مشکل داشتند در حالی که کفار در هر دو بخش دارای اشکال بودند و توحید ربوبی را نیز قبول نداشتند زیرا آنها عزت را از این بت‎ها می‎خواستند در حالیکه تمام تدبیرات عالم از سوی خداست و کسی نمی‎تواند از یک موجود دیگر به جای خدا تقاضای تدبیر امور عالم کند. اختلاف شیعه با وهابیت در اولین آیه سوره ملک آن است که وهابی‌ها بیان می‎کند که وقتی خداوند از ید سخن می‎گوید به این معنی است که خداوند دست دارد ولی این نکته را نمی دانند که این ید در اینجا به معنی دست خداوند نیست بلکه خداوند به مساله تسلط خود اشاره دارد.

توحید در مسیحیت

بر طبق تثلیث مسیحیان خود را یکتاپرست و پیرو تثلیث می‌نامند و خدا را دارای یک ذات و سه کالبد یا شخص می‌دانند. بنا به نظر مسیحیان همه پدر، پسر و روح‌القدس یک شخص هستند. آموزه تثلیث در سال ۳۲۵ میلادی در شورای نیقیه(اولین شورای کلیسایی دنیا) رسمی شد.

مسیحیان سعی می‌کنند تثلیث را طوری توضیح دهند که ابهام‌زدایی ظاهری آن دیده نشود. قرآن تثلیث را رد می‌کند؛ تثلیثی که چهار قرن بعد از عیسی مسیح در مسیحیت شکل گرفت و در مرامنامه انجیلی پدیدار شد. اگر نگاه محققانه‌ای به کتاب مقدس داشته باشیم، در عهد جدید تثلیث نمی‌بینیم، کما اینکه در قرن ۴ وقتی می‌خواستند تثلیث را در کتاب مقدس پیدا کنند به شدت دنبال ردپای تثلیث در عهد جدید می‌گشتند و نتوانستند به صراحت پیدا کنند.

منابع

ایکنا