محمد رفعت

محمد رفعت در حال قرائت قرآن

محمد رفعت(1261ش- 1328ش)؛ قاری نابینای برجسته و صاحب سبک مصری. از ویژگی‌های تلاوت او صدای دل‌نشین، مهارت در تجوید و ابتکار در خلق الحان است که موجب منحصربه‌فرد شدن قرائت او شده است.

ولادت

استاد محمد محمود رفعت در سال 1300 هجری قمری، مطابق با 1261 هجری شمسی در کوی مغربلین قاهره، متولد شد. پدرش، محمود رفعت، افسر پلیس بود. محمد در کودکی در اثر بیماری بینایی‌اش را از دست داد.

نابینایی

گفته‌شده که محمد هنگام تولد زیباروی بوده و براثر چشم‌زخم، یکی از چشمانش کاملاً کور و بینایی‌ چشم دیگرش ضعیف شد. در سال 1936م، پس از قرائت سوره‌ی کهف در مسجدی در اسکندریه، مردم به سویش برای معانقه و دیده‌بوسی یورش آوردند و دست یکی از آنان به‌صورت غیرعمدی در آن‌یکی چشمش فرورفت و بینایی‌اش را به‌طور کامل از دست داد.

یادگیری و قرائت قرآن

پدر محمد رفعت، نخستین کسی بود که او را به‌سوی آموزش و قرائت قرآن کشانید و نزد استاد محمود حنفی، برای فراگیری قرآن سپرد. پدر محمد در پنج‌سالگی بسته‌ای آموزشی درباره حفظ و تلاوت قرآن کریم به او هدیه داد و او را راهی مکتب مسجد فاضل باشا کرد. او قبل از 10 سالگی قرآن را حفظ نمود. شیخ رفعت، فن تجوید را نزد علما و مشایخ بزرگ الازهر و پیشگامان قرائت‌های هفتگانه و ده‌گانه قرآن کریم فراگرفت و ترتیل آیات و قرائت‌های مختلف قرآن را آموخت. پس از فوت پدرش، محمد رفعت که 15 سال بیشتر نداشت و سرپرست خانواده شده بود به‌عنوان قاری سوره‌ی جمعه در مسجد فاضل تعیین شد و تا 30 سال در این مسجد قرائت کرد. او در جوانی در تعدادی دیگر از مساجد قاهره نیز به قرائت قرآن پرداخت.

شیخ رفعت از گروه ذهبی اول و از کسانی بود که توجه زیادی به تجوید داشتند؛ بنابراین مدرسه تجوید فرقانی را در مصر برپا کرد. او سید اذان‌گویان نیز به شمار می‌رفت به‌گونه‌ای که بسیاری از مردم بعد از شنیدن اذان وی اسلام ‌آوردند.

صاحب‌نظران، عمر تلاوت محمد رفعت را به دو دوره تقسیم می‌کنند؛ دوره نخست پیش از سال 1932م و ظهور میکروفون که به دلیل کمبود قوت و رسایی صوت نتوانسته بود تمامی هنر و استعداد خود را بروز دهد. دوره‌ی دوم حیات او مربوط به پس از ظهور میکروفون است که به‌واسطه‌ی انتقال صدا به مسافت‌های بیشتر، ظرافت‌های تلاوتش بیشتر نمایان شد.

مذهب

شیخ رفعت، متعلق به یکی از قطب‌های فرقه‌ی نقشبندیه بود. این جماعت یکی از گروه‌های صوفی است و به موضوع دوستی با خداوند و عدم به‌زحمت افتادن با او ایمان داشتند. آن‌ها معتقد بودند که هیچ مانعی بین آن‌ها و خداوند وجود ندارد.

ضبط تلاوت

اولین تلاوت شیخ رفعت به‌صورت غیردولتی، توسط دوستانش زکریا مهران و حاج محمد خمیس ضبط‌شده است. سپس درخواستی از سوی رادیو بی‌بی‌سی انگلیس مبنی بر ضبط قرائت استاد، ارسال شد که با استفتا از شیخ المراغی، رئیس وقت الأزهر، سوره‌ی مریم را برای آن شبکه ضبط کرد.

رادیو مصر در تاریخ 31 می 1934 افتتاح شد و از شیخ محمد رفعت درخواست شد تا به‌عنوان اولین قاری قرآن در رادیو قرائت کند. این بار نیز محمد رفعت با استفتاء از شیخ وقت الازهر، شیخ محمد الاحمدی الظواهری، اولین بار سوره فتح را در رادیو مصر قرائت کرد. پس‌ازآن، رادیوهای جهانی ازجمله رادیو برلین، لندن و پاریس در خلال جنگ جهانی دوم، برنامه‌های عربی خود را با قرائت او آغاز می‌کردند. همچنین با درخواست رادیو غیردولتی مصر، برخی سوره‌های قرآن ازجمله کهف، مریم و یونس ضبط شدند. بعد از وفات شیخ رفعت، مسئولان شبکه رادیویی متوجه وجود نوارهای ضبط‌شده‌ای نزد خانواده زکریا مهران باکیفیت بهتر شدند، بنابراین با ضبط مجدد، برخی نقص‌های فنی آن به کمک و مساعدت شیخ ابوالعینین شیعیشع مرتفع شد که تا به امروز پخش می‌شوند. چون تلاوت شیخ رفعت به لحاظ تاریخی در سال 1934م برای اولین بار در رادیو ثبت شد، می‌توان ایشان را جزء متقدمان فن قرائت محسوب کرد. زیباترین تلاوت‌های محمد رفعت که سالم و بدون ویرایش در ضبط است، تلاوت سوره‌های مبارکه یونس، مریم، کهف و چند آیه‌ای از سوره‌ی بقره است.

نگه‌داری تلاوت در موزه

در سال 1356ه.ق رادیوی بریتانیا تلاوت سوره‌ی هود استاد رفعت را در مدت سه روز در مسجدی که جمع کثیری از مردم برای استماع آن اجتماع کرده بودند، با کیفیت بالا ضبط کرد که امروزه در موزه بریتانیا نگهداری می شود.

فرزندان

شیخ رفعت دارای 5 فرزند است. بزرگ آن‌ها محمود متولد سال 1906 میلادی است که در کودکی فوت کرد. سپس محمد در سال 1909م، احمد در سال 1911م، دخترش در سال 1914م و حسین در سال 1919م متولد شدند. از میان فرزندان استاد، محمد، قرآن را حفظ می‌کرد و صدایش نیز زیبا بود ولی قرائت را خوب یاد نمی‌گرفت.

القاب

صدای ربانی و آسمانی مرحوم رفعت و تلاوت زیبای قرآن وی سبب شده که شنوندگان و علاقه‌مندان به قرائت قرآن کریم، القاب متعددی به این قاری نامدار مصری بدهند. القابی از قبیل «الصوت الذهبی»، «قیثاره السماء»، «الصوت الملائکی»، «قاری معجزه»، «صاحب صوت رحمت»، «امام القراء»، «صاحب الحس الرهیف» و «صاحب الصوت المعبر الخاشع».

تلاوت مردمی

همه‌ی مردم با صدای استاد رفعت به‌ویژه در ماه مبارک رمضان انس و الفت داشتند و همواره اگر برایشان حضور در مجلس تلاوتش ممکن نبود، سعی می‌کردند آن را از رادیو گوش دهند. نقل‌شده است که در ساعات پخش تلاوت‌های استاد رفعت از رادیو قاهره خیابان‌های مصر خالی از جمعیت می‌شد و مردم برای استماع تلاوت‌هایش به منازل خود می‌رفتند. روزهای جمعه‌ی هر هفته، خیل عظیمی از مشتاقان در مسجد فاضل پاشا قاهره برای شنیدن صدای این قاری مشهور مصری تجمع می‌کردند.

ویژگی‌های شخصیتی

شیخ محمد رفعت زندگی زاهدانه و باعزتی داشت و هیچ‌گاه در به دست آوردن مال دنیا طمع و حرص نداشت. کسب روزی از طریق قرآن را نمی‌پذیرفت و وقتی از حیدرآباد برای سفر به هند و قرائت قرآن در مقابل دریافت 15 هزار یورو دعوت شد، نپذیرفت.

وی به معنای حقیقی خادم قرآن کریم بود و از بزرگ‌ترین صفات اخلاقی‌اش می‌توان به تقوی، خشیت، صداقت و امانت‌داری اشاره کرد. خودساختگی، یتیم‌نوازی. دوستی و هم‌نشینی با فقرا، ملاطفت با همسایگان، اخلاص، تواضع، عمل به آموزه‌های قرآن و پیوند روح و جان با معنویت از دیگر ویژگی‌های اوست.

ویژگی‌های تلاوت

شیخ محمد رفعت از برترین و بزرگ‌ترین قاریان مصر و جهان اسلام است که از زمان و مکان خود پیشی گرفته بود و با لحن‌های آسمانی به قرائت قرآن می‌پرداخت. رفعت، بدون برنامه‌ی قبلی، متناسب با آیات و فضایی که در مقابل وی وجود داشت قرآن را قرائت می‌‌کرد. او در تلاوت، متوجه معنا و تسلیم سیاق آیات بود. محمد رفعت به دنبال بهترین وقف‌ها بود. آیات را به هم وصل می‌نمود تا به معنای کامل برسد و تکرارها در تلاوت او نشانه‌ی تأکید بر وقف حَسَن است. در تلاوت‌های استاد رفعت، افت‌وخیزهای فراوانی وجود دارد و پرده‌های صوتی به‌شدت جابه‌جا می‌شوند و این کار تحت قالبی خاص و منحصربه‌فرد است.

تلاوت قرآن به روایت‌های مختلف، استفاده از عنصر حس و ارتباط، برخورداری از صدایی دل‌نشین، فن‌ها و مشخصات صوتی و تنغیمی ویژه‌، مسئله قفله‌ها یا فرم پایان دادن به نغمات و الحان، قفله‌های طولانی، غنی بودن تلاوت‌‌ها از ملودی‌های منسجم، بی‌نیازی از اغراق در تلاوت، آشنایی و تسلط کامل به علم وقف و ابتدا، سکوت‌های معنی‌دار، تشدید خیشومی و تشدید حلق و حنجره در صدا، استفاده از صوت و تحریر به‌جای ابزارهای صوتی و اکو، اخلاص و خشوع در تلاوت، برخورداری از صدایی بسیار قوی، نفس طولانی و خوب، آشنایی و تسلط به مقامات و نغمات و استفاده‌ی زیبا از آن‌ها، آشنایی علمی با موسیقی، برخورداری از اوج و فرودهای مطلوب، بداهه‌خوانی، برخورداری از فصاحت و صلابت زیاد در ادا، قرائت قرآن با صدای طبیعی، سهولت و آرامش، بدون هیچ تکلف و مشقت، وجود تحریرهای شاخص با فرکانس‌های صوتی فشرده، پیوستگی خاص بین هر نفسی که تلاوت می‌کند با نفس بعد و استفاده از ریز نغمه‌های خاص از دیگر ویژگی‌های تلاوت اوست.

ویژگی تجوید

مرحوم رفعت حق هر حرف را ازنظر مخارج، صفات و وقف و ابتدا به‌خوبی ادا می‌کرد. بحه مهموسه در صدای رفعت وجود دارد، بحه در اصلاح تجویدی مربوط به حرف حاء است، و اداء این حرف نزد رفعت بسیار ظریف است. نه‌تنها صدای استاد رفعت لخت است بلکه تحریرهای ایشان هم لخت است و بهره‌مندی از تحریرهای لخت در تلاوت‌های او امتیاز محسوب می‌شود. از نقدهایی که بر تلاوت استاد رفعت وارد است، تلفظ برخی حروف، نظیر لام و یا قاف است که شاید از سوی استادان تجوید چندان مطلوب ارزیابی نشود.

ویژگی صدا

یکی دیگر از ویژگی‌های مهم استاد رفعت جنس صدا و نوع صدایی است که وقتی با لحن همراه می‌شود، تأثیر زیادی می‌گذارد. همچنین حالت معنوی که در صدای ایشان وجود دارد ناشی از روحانیت شخصی و خلقیات ایشان است. صدای استاد رفعت دارای زنگی خاص است که گوش آدمی را به‌شدت تحت تأثیر حزن ذاتی خود قرار داده، سرشار از تحریرهای ریزودرشت و انعطاف‌پذیری بالاست که هرلحظه قادر است از درجه‌ای به درجه‌ی دیگر منتقل شود، وی ازجمله قاریانی است که ارتفاع صوتی افزون‌تری را در استخدام الحان قرآنی درآورد. مساحت طبیعی صدای او در حدود 5/2 اکتاو (دیوان) یا 18 درجه صوتی برآورد شده که قادر است از طریق تصنعی، سه درجه دیگر نیز بر آن بیفزاید. اوج توانمندی‌ صدای او در استحکام تلفظ حروف و کلمات و نیز تفسیر قرآن به‌وسیله‌ی صوت و نغمه است. به همین جهت قرائت وی، سهل ممتنع است.

ویژگی لحن

لحن مرحوم رفعت را می‌توان در سه ویژگی مهارت، سادگی و احساس بالا خلاصه کرد. از ویژگی‌های لحنی او، استفاده از تمامی مقامات اصلی عربی به‌ویژه بیات، صبا و حجاز است. شروع تلاوت او در مقام بیات، همراه با چاشنی مقام صبا و روش وی صعود درجه به درجه صوت است؛ اما پس از هر بار صعود به درجه بالاتر، تمایل بازگشت به سمت قرار در تلاوت او به چشم می‌خورد. همچنین انتقال مکرر از مقام بیات به مقامات هم‌درجه چون صبا، حجاز و شاخه‌های فرعی بیات و سپس بازگشت به مقام بیات و استفاده نادر از جوابات اما با شیوه‌ای منحصربه‌فرد و انجام صعودها و نزول‌هایی که غالباً در یک ردیف یا نغمه است، از خصوصیات لحن اوست. پایه‌ریزی لحن بر اساس معنای آیات، تنوع‌طلبی در لحن، ارائه‌ی الحان به‌طور کامل، دقیق و استوار، ترکیبات ابتکاری و ابداعی لحن، از دیگر ویژگی‌های تلاوت اوست. در قرائت محمد رفعت، حضور مقامات فرعی و گوشه‌ها در کنار مقامات اصلی موج می‌زند. از ویژگی‌های تلاوت او، سازگاری الحان با طبیعت صدایش بود. بدون آن‌که بخواهد صداسازی انجام دهد و مخاطب را مبهوت صدای خویش سازد. ایشان با تمام وجود، احساس خود را حمل و سوار بر تلاوتش می‌کند.

سبک بدیع

بر اساس منابع قدیمی و ابداعاتی که محمد رفعت در بحث قرائت وارد کرده است، به نظر می‌رسد که او سبکی مستقل را پدید آورده که در قیاس با افراد هم‌عصر خود سابقه نداشته است. او جریان ساز سبکی نوین، برگرفته از ده‌ها سبک تلاوت قرآن در میان قاریان مصری است و باوجود آثار بسیار زیبایی که از خود برجای گذاشته، به‌طورقطع از استادانی همچون علی محمود، احمد ندا و عبدالعظیم ظاهر بهره برده است.

تقلید از شیخ رفعت

زمانی می‌توان گفت یک سبک قابل تقلید است که حداقل در 10 یا 15 تلاوت ریشه‌های مشترک آن سبک، پیدا شود و بر اساس ریشه‌های مشترک و اسکلت کلی از آن تقلید شود؛ اما چون سبک رفعت در هر تلاوتی متفاوت از تلاوت بعدی است و به‌نوعی بداهه‌خوانی می‌کرده است به‌ندرت می‌توان ردیف مشترکی را از کل تلاوت‌های او اقتباس و آن را تقلید نمود. همچنین، با توجه به ویژگی‌های صوتی استاد رفعت و استفاده‌ی زیاد از نت‌های کروماتیک، تقلید از سبک ایشان مشکل است.

بااین‌وجود، برخی قراء معاصر مصر از مکتب و سبک قرآنی شیخ محمد رفعت تأثیر پذیرفته‌ و آیات کمی را به سبک وی می‌خوانند. استادانی همچون عبدالباسط، شعیشع، کامل یوسف، بسیونی و اللیثی قطعاتی را از او خوانده‌اند. البته تقلید در مصر پسندیده نیست، اما به‌طور استثناء، تنها تقلید از رفعت است که باعث سرزنش نمی‌شود و حتی افتخاری بزرگ هم به شمار می‌آید. اهمیت شیوه‌ی قرائت استاد رفعت به حدی است که در مصر شبی را اختصاص به تقلید از سبک و سیاق او می‌دهند و قاریان جوان گرد هم جمع شده و سعی می‌کنند تا مانند شیخ رفعت تلاوت کنند.

بیماری و وفات

شیخ رفعت در سال 1942م به بیماری سرطان حنجره دچار شد و با مراجعه به بسیاری از پزشکان بعضی از مسکن‌ها را دریافت نمود؛ ولی اثر آن‌ها کوتاه‌مدت بود. این وضعیت تا سال 1948م ادامه یافت تا این‌که بیماری شدت یافت و به علت نگرانی از دست دادن جایگاهش به‌عنوان یک قاری بزرگ از رفتن به رادیو سرباز زد و قرائت در مسجد فاضل را ترجیح داد. او دائماً دعا می‌کرد که با این بیماری که بر صدایش تأثیر گذاشته و مانع قرائتش شده است نمیرد. سرانجام، شیخ رفعت در روز دوشنبه 19می سال 1950م مطابق با سال 1369ه.ق و سال 1328ه.ش در سن 69 سالگی در شهر قاهره درگذشت.

منابع

ایکنا