زمین

زمین: سومین سیارۀ منظومۀ شمسی با قابلیت سکونت و زندگی برای انسان‌ها. واژۀ ارض (معادل عربی زمین) در قرآن بیش از چهارصد مرتبه ذکر شده است که این خود نشان از اهمیت این مسئله در قرآن دارد. از جمله مباحثی که در رابطه با زمین در قرآن ذکر شده است، می‌توان به مشخصات طبیعی زمین، سیر در زمین برای عبرت‌گیری از آن، توجه به آیات و نشانه‌های روی زمین، زمین‌لرزه و پندگیری از سوانح طبیعی زمین اشاره کرد. قرآن کریم ویژگی‌های مهم و متعددی را برای زمین برشمرده است از جمله: بسترِ آرامش و محل آسايش بودن، قرارگاه و گهواره بودن، برخورداری از چشمه‌ها و زراعات رنگارنگ و گیاهان متنوع و باغ‌ها و کوه‌ها و ... . یکی از تعابیر جامع قرآن دربارۀ زمین «ذلول» به معنای «رام» است چراكه همچون یک مركب راهوار است و با وجود حركات متعدد و بسيار سريعی که دارد، آن چنان آرام به نظر مي‌رسد كه گويی مطلقاً ساكن است.

تعریف زمین

زمین کره‌ای خاکی‌ست که انسان‌ها بر روی آن زندگی می‌کنند. این سیاره دارای وزنی معادل ۵٫۹۵۶ میلیارد تن و حجمی معادل ۱٫۰۸۳ میلیارد کیلومتر مکعب است. زمین سومین سیارۀ منظومۀ شمسی است که با ستارۀ خورشید ۱۴۹٬۶۰۰٬۰۰۰ کیلومتر فاصله دارد و از نظر وسعت در مقایسه با هشت سیارۀ دیگر منظومۀ شمسی، رتبۀ پنجم را داراست. در زبان اوستایی «زم» به معنی سرد بوده که همراه پسوند «ین»، در معنای «جسم سرد» به‌کار رفته است. زمین تنها نام فارسی در میان سیارات منظومۀ شمسی است و در میان فارسی‌زبانان نیز به همین نام رایج است. معادل زمین در زبان عربی «الأرض» است.

زمین در قرآن کریم

واژه زمین(ارض) در قرآن بیش از چهارصد بار آمده است که این خود گواهی بر اهمیت این موضوع در قرآن است. یکی از بحث‌هایی که خداوند با تاکید در قرآن مطرح می‌کند، بیان مراتب خلقت انسان، مراتب خلقت زمین و مراتب آفرینش منظومه شمسی است که انسان باید به عنوان یک سبک هدایت در قرآن، با این موضوع برخورد کند. در مجموع در قرآن کریم به پنج شکل مختلف به زمین و مطالب مرتبط با آن پرداخته شده است؛ ۱- مشخصات طبیعی زمین ۲- سِیر در زمین و عبرت‌گیری از آن و هشدار برای توبه ۳- زمین و نشانه‌هایی برای تفکر ۴- روز واپسین و زمین‌لرزه ۵ - عبرت از سوانح و مصیبت‌ها.

1- مشخصات زمین

در آیه‌های مختلفی از قرآن کریم، نشانه‌هایی وجود دارد که به مشخصات طبیعی زمین به ویژه برای تعقل و تفکر اشاره می‌شود. برای نمونه در آیۀ «وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ ... إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ؛ و او كسي است كه زمين را گسترد و در آن كوه‌ها و نهرهایی قرار داد و از تمام ميوه‌‏ها در آن دو جفت آفريد ... در اينها آياتی است برای آن‌ها كه تفكر می‌كنند.» و «وَفِي الأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِّنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ ... إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ؛ و در روی زمين قطعاتی در كنار هم قرار دارد كه با هم متفاوت‌اند و باغ‌هایی از انگور و زراعت و نخل‌ها، ... در اين‌ها نشانه‌‏هایی است برای آن‌ها كه عقل خويش را به‌كار می‌گيرند.» همچنین قرآن کریم برای زمین ویژگی‌های دیگری برشمرده است از جمله: محل آسايش، قرارگاه، گاهواره و محل آرامش، دارای راه‌های هدایت، دارای کوه‌های محکم و نشانه‌ها و علامات، دارای چشمه‌ها و زراعات رنگارنگ، دارای گیاهان گوناگون برای استفادۀ مردم و چهارپایان، دارای هر نوع گياه بهجت‌انگيز و باغ‌ها.

۲-سیر در زمین و عبرت‌گیری از آن (هشدار برای توبه)

«أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِن كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ؛ آيا در زمين سير نكردند و ببينند عاقبت كسانی كه قبل از آن‌ها بودند چگونه شد؟ آن‌ها نيرویی بيش از اينان داشتند و زمين را (برای زراعت و آبادی) دگرگون ساختند و بيش از آنچه اينان آباد كردند، عمران نمودند و پيامبرانشان با دلائل روشن به سراغشان آمدند. خداوند هرگز به آن‌ها ستم نكرد، آن‌ها به خودشان ستم می‌كردند.» قرآن کریم در موارد متعدد دیگری نیز به اهمیت سیر و سفر در زمین برای عبرت و پندگیری تاکید نموده است برای نمونه: فاطر/44، غافر/21، یوسف/109، حج/46، انعام/11، عنکبوت/20.

۳-زمین و نشانه‌هایی برای تفکر

منابع طبیعی، مطالعه کیهان‌شناختی، انرژی‌های پاک طبیعی(باد و خورشید)، تنوع زیستی و اهمیت زمین، از نشانه‌های بسیار ذکر شده قرآن کریم برای اهل تفکر است که از جمله نمونه‌های آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

«إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِينَ؛ بدون شک در آسمان‌ها و زمين نشانه‌‏هاي فراواني است برای آن‌ها كه اهل ايمانند.» ، «أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ...؛ آيا ندانسته‌‏ايد كه خدا آنچه را كه در آسمان‌ها و آنچه را كه در زمين است مسخر شما ساخته و نعمت‌هاى ظاهر و باطن خود را بر شما تمام كرده است ...»، «وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِّلْمُوقِنِينَ؛ و در زمين آياتي براي طالبان يقين است.» نمونه‌های بیشتر اینگونه آیات، در سوره‌های جاثیه/4، النبأ/6، کهف/45 و یونس/101 یاد شده است

۴- روز واپسین

زمین‌لرزه در ۱۴ سال اول سده بیست و یکم از حدود یک میلیون کشته سوانح طبیعی، ۶۰ درصد به زمین‌لرزه‌ها مربوط هستند. در آیات متعددی از قرآن نیز به مسئله زمین‌لرزه اشاره شده است که نمونه‌های آن در ذیل خواهد آمد: «إِذَا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا؛اين در هنگامي است كه زمين به شدت به لرزه در می‌آيد.»، «يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ ...؛ در آن روز كه زمين و كوه‌ها سخت به لرزه می‌‏افتد ...» همچنین در سوره‌های زلزله/1، فجر/21، اعراف/78، عنکبوت/37 و برخی دیگر از آیات این موضوع مورد توجه قرار گرفته است.

۵- عبرت از سوانح و مصیبت‌ها

در قرآن کریم به سوانح مختلفی هم به عنوان شواهد طبیعی رخداد‌های زمین و طبیعت و هم به عنوان نشانه‌های عبرت از ویرانی‌ها و نابودی شهرها و تمدن‌ها اشاره شده است. برای نمونه می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود: عذاب الهی و زلزله: «أَأَمِنتُم مَّن فِي السَّمَاء أَن يَخْسِفَ بِكُمُ الأَرْضَ فَإِذَا هِيَ تَمُورُ؛ آيا خود را از عذاب كسی كه حاكم بر آسمان است در امان می‏‌دانيد كه دستور دهد زمين بشكافد و شما را فرو برد و دائما به لرزش خود ادامه دهد؟» بحران آب و خشکسالی: «وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَونَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِّن الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ؛و ما نزديكان فرعون (و قوم او) را به خشكسالی و كمبود ميوه‏‌ها گرفتار كرديم شايد متذكر گردند.»

ویژگی‌های زمین در قرآن

در مورد زمين، ويژگی‌هایى در قرآن ذكر شده است كه بيشتر ناظر به منافع انسان بر روى زمين است؛ به همين جهت بحث در مورد اين آيات را مى‌توان به دو شاخه، تدبير جهان و تدبير انسان تقسيم كرد. در ادامه به‌طور فشرده و فهرست‌وار، ويژگی‌هاى زمين بیان می‌شود: 1. «الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الأْرْضَ فِراشاً؛ آن‌كه زمين را براى شما بسترِ (آرامش) قرار داد.» فراش يعنى بستر، جاى راحتى و استراحت انسان، اشاره است به اين‌كه خداوند زمين را چنان آفريده است كه انسان در آن به‌راحتى زندگى ‌كند. 2. «الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الأْرْضَ مَهْداً؛ آن‌كه زمين را براى شما جاى آرامش و راحتى قرار داد.» 3. أ«َلَمْ نَجْعَلِ الأْرْضَ مِهاداً؛ آيا ما زمين را براى شما محل آسايش قرار نداديم؟» مهد و مهاد نيز، معنایى همانند فراش دارند. ظاهر آيه، همان اشاره به راحتى و جاى استراحت و آرامش است، هم‌چنان كه گاهواره براى نوزاد چنين است. 4. «اللهُ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الأْرْضَ قَراراً؛ خداست آن‌كه زمين را جاى استقرار شما كرد.» 5. «وَاللهُ جَعَلَ لَكُمُ الأْرْضَ بِساطاً؛ و خداست كه زمين را (زير پاى شما) گسترد.» 6. «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الأْرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَناكِبِها؛ اوست آن‌كه زمين را براى شما رام ساخت پس به نواحى آن روان شويد.» نكته‌اى كه در آيه اخير بر آن تكيه شده، اين است كه زمين زير پاى آدمى رام است و چون مركبى است راهوار و از آن مى‌توان دريافت كه زمين داراى حركت انتقالى است؛ زيرا ذلول به معناى شتر راهوار است؛ پس معناى آيه مى‌تواند اين باشد كه زمين با آن‌كه حركت مى‌كند، شما را نمى‌آزارد و شما روى آن راحت هستيد. 7. «أَلَمْ نَجْعَلِ الأْرْضَ كِفاتاً؛ آيا زمين را جايگاه گرفتن و جذب قرار نداديم؟» كِفات، موضعى است كه اشيا در آن جمع‌آورى مى‌گردد و در اصل معناى آن، گرفتن و ضميمه كردن (قبض و ضمّ) وجود دارد. از همين جا مى‌توان بهره برد كه زمين، اشيا را به خود جذب مى‌كند و بعيد نيست كه اشاره به نيروى جاذبه زمين باشد كه با توجّه به سرعت شگرفِ حركت زمين، اگر اين نيروى جاذبه نمى‌بود، همه اشيا روى زمين، در فضا پراكنده مى‌شد. آن‌چه برشمرده شد، اوصاف زمين بود در قرآن معظم كه از هر يك مى‌توان نكته‌هایى دريافت كه احتمالا با مطالب علمى نيز مطابقت داشته باشد.

تعبیر ذلول برای زمین در قرآن

یکی از تعابیر قرآن از زمین «ذلول» به معنای رام است که در آیۀ «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَنَاكِبَها وَكُلُوا مِن رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ؛ او كسى است كه زمين را براى شما رام كرد، بر شانه‌هاى آن راه برويد و از روزي‌هاى خداوند بخوريد، و بازگشت و اجتماع همه به سوى اوست.» ذکر شده است. می‌توان گفت این تعبیر جامع‌ترين تعبير درباره‌ی زمین است چرا كه اين مركب راهوار با حركات متعدد و بسيار سريعی كه دارد آن چنان آرام به نظر مي‌رسد كه گويی مطلقاً ساكن است. بعضی از دانشمندان مي‌گويند زمين چهارده نوع حركت مختلف دارد كه سه قسمت آن حركت به دور خود، و به دور خورشيد و همراه منظومه‌ی شمسی در دل كهكشان است. اين حركات با اين كه سرعت زيادی دارند چنان نرم و ملايم هستند كه تا براهين قطعی بر حركت زمين اقامه نشده‌بود كسی باور نمي‌كرد زمين حركتی داشته‌باشد. از سوی ديگر پوسته‌ی زمين نه چنان سفت و خشن است كه قابل زندگی نباشد و نه چنان سست و نرم است كه قرار و آرام نگيرد، بلكه كاملا برای زندگی بشر رام است. از طرفی فاصله‌ی زمين با خورشيد نه چندان كم است كه همه چيز از شدت گرما بسوزد و نه چندان دور است كه همه چيز از سرما بخشكد. فشار هوا بر كره‌ی زمين آن چنان است كه آرامش انسان را تاُمين مي‌كند، جاذبه‌ی زمين نه آنقدر زياد است كه استخوان‌ها را در هم بشكند و نه آنقدر كم است كه با يك حركت، انسان از جا كنده شود و در فضا پرتاب شود. در نتيجه زمین‌ از هر نظر «ذلول»، رام و مسخر انسان است و اين‌ها هدف آفرينش نيست بلکه وسايلی در مسير «نشور» و رستاخيز و حيات ابدی انسان است.

حرکات زمین در قرآن

کشفیات اخترشناسان نشان داد که کره زمین حرکت‌های متعددی دارد و برخی منجمان آن را تا ۱۴ نوع بر‌شمرده‌اند. حرکت‌هایی همچون حرکت وضعی به دور خود، حرکت انتقالی به دور خورشید، حرکت اقبالیه و حرکت تبعی که زمین با سایر سیارات به تبعیت خورشید در فضا حرکت می‌کنند، از جمله آن‌هاست. در آیات متعدد قرآن کریم به تعدادی از این حرکات اشاره شده‌ است که در ادامه به بررسی و شرح آن‌ها پرداخته می‌شود.

1. «و می‌بینی کوه‌ها را و گمان می‌کنی که ایستاده‌اند، در حالی که آن‌ها مانند ابرها در حرکت هستند.» صاحب تفسیر نمونه معتقد است: «این آیه از معجزات علمی قرآن به شمار می‌رود، زیرا به حرکت وضعی زمین به دور خود اشاره می‌کند و این در حالی‌ست که حرکت زمین از سوی گالیله ایتالیایی و کوپرنیک لهستانی در قرن ۱۷ میلادی کشف شد، اما قرآن حدود هزار سال قبل از آن از این حرکت سخن گفته است.

2. «و اوست که زمین را برای شما گاهواره‌ای قرار داد.»همین مضمون در آیات ۵۳ سوره‌ طه و 6 سوره نبأ نیز آمده است. همچنین خداوند در آیه می‌فرماید: «آنکه زمین را برای شما بستر آرامش قرار داد.» اگر مهد و مهدا منحصرا به‌ معنای گاهواره کودک دانسته شوند، از آیات فوق، نوع خاصی از حرکت زمین به نام میل شمالی و جنوبی استنباط می‌شود؛ یعنی زمین مثل گاهواره‌ای میل شمالی و جنوبی آرامی را در طول سال طی می‌کند. البته با توجه به معنای لغوی و کاربرد قرآنی مهد و مهدا در آیات دیگر قرآن کریم، ممکن است این واژه به معنای محل استراحت و آماده‌ زندگی و نه محل دارای حرکت باشد.

3. «سوگند به زمین و آن کس که آن را گسترانید.»، «پس آن زمین را با غلتانیدن گسترانید.»مفسرانی همچون صاحب تفسیر پرتوی از قرآن با استفاده از معنای لغوی «طحا» که به معنی توسعه دادن چیزی و حرکت دادن آن است، نتیجه می‌گیرند که این آیه بر حرکت وضعی و انتقالی زمین دلالت دارد. علامه طباطبایی در کتاب اعجاز قرآن، ضمن اشاره به این آیه بیان می‌کند هزار سال پیش از آنکه گالیله از حرکت زمین به دور خود سخن گوید، قرآن به صراحت از چرخش زمین بحث کرده است.

4. «مگر زمین را کفات نگردانیدیم؟» کفات در لغت و در این آیه می‌تواند بر دو معنا دلالت کند؛ معنای اول آن قبض و جمع است و مفهوم دوم آن جمع کردن سریع بال‌های پرنده برای شروع پرواز. برخی از صاحب‌نظران معاصر از این آیه، نیروی جاذبه و حرکت سریع زمین را استنباط کرده‌اند. بررسی این آیه حکایت از آن دارد که واژه کفات به حرکت انتقالی زمین اشاره می‌کند و این مطلب علمی با سیاق آیه که در مقام شمارش آیات و نعمت‌های الهی است، سازگار به نظر می‌رسد. البته این احتمال هم وجود دارد که مقصود از آیه، جمع کردن مردم زنده و مرده در قیامت باشد. ممکن است اشاره به نیروی جاذبه نیز باشد و البته جمع این معانی هم امکان دارد.

5. «او خدایی‌ست که زمین را برای شما مرکبی راهوار و رام شده قرار داد تا بتوانید بر روی آن راه‌پیمایی کنید.» آیت الله مصباح یزدی درباره این آیه می‌گوید: زمین زیر پای آدمی رام و چون مرکبی راهور است. لذا، می‌توان دریافت که زمین دارای حرکت انتقالی است، زیرا ذلول به معنای شتر راهواری است که در حین حرکت، سواری می‌دهد. علامه طباطبایی نیز در کتاب اعجاز قرآن، این آیه را مربوط به حرکت انتقالی زمین دانسته است.

6. «و کوه‌ها را میخ‌هایی (برای استواری زمین) قرار دادیم»، «و در زمین کوه‌هایی استوار افکند تا شما را (در حال گردش وضعی و انتقالی) نلرزاند» یکی از حرکت‌های زمین، حرکت قاره‌ای یا حرکت پوسته جامد زمین است که گاهی باعث به وجود آمدن زلزله‌ها می‌شود و آیات بالا اشاره‌ای به ثبات زمین در اثر وجود کوه‌ها دارد که لازمه آن، حرکت پوسته زمین است.

منابع

ویکی‌پدیا