سوره فیل

سوره فیل

سوره فیل؛ صد و پنجمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن در جزء سی‌ام، دارای 5 آیه. این سوره به این دلیل سوره فیل نامیده شده که به داستان اصحاب فیل می‌پردازد. اصحاب فیل، لشکریان پادشاه یمن، ابرهه بودند که به قصد خراب‌کردن کعبه از سرزمین خود حرکت کردند. خداوند مرغان ابابیل را به سوی آنان فرستاد و  این مرغان با باریدن کلوخ‌های سنگی بر سر آنان، هلاکشان کردند.

معرفی سوره

سوره فیل، صد و پنجمین سوره از قرآن مجید است و دارای ۵ آیه می باشد. این سوره مکی است. به این مناسبت این سوره را سوره فیل می‌نامند که داستان اصحاب فیل را توصیف می‌کند. گاهی نیز این سوره را سوره «الم تر» می‌نامند، به این مناسبت که با این عبارت آغاز می‌شود. بنابر نظر برخی از مراجع تقلید، اگر کسی بخواهد سوره فیل را در نمازهای واجب یومیه بعد از سوره حمد بخواند، بنابر احتیاط باید سوره قریش را به همراه آن بخواند؛ زیرا این دو سوره در حکم یک سوره‌اند.

شأن نزول سوره

در شأن نزول این سوره آمده است که پادشاهى به نام ابرهه در یمن معبدى از سنگ مرمر ساخت و دستور داد مردم آن‌را زیارت و طواف کنند. در تفاسیر مختلف نقل شده که ابرهه وقتی قدرت پیدا کرد و متوجه شد که کعبه برای مردم معظم است، مردم به زیارت آن می‌روند و این حرکت جلب منافعی برای اهل حجاز در ایام حج می‌شود، در منطقه خودش کاخی فوق‌العاده جذاب ساخت و اعلام کرد هر کس به زیارت آن کاخ برود، به او درهم و دینار زیادی داده می‌شود. اینکه هدف ابرهه از این کار جذب افراد از سمت مکه به سوی خودش بود. پس از آن، تصمیم به خراب کردن کعبه گرفت و جمعی را با خود همراه کرد که آنان یک فیل بسیار بزرگ همراه خود داشتند. آنان هرچه تلاش کردند که فیل به سمت مسجدالحرام حرکت کند، جلو نمی‌رفت و به سمت خودشان بازمی‌گشت، اما این حرکت آنان را از تصمیمشان برنگرداند و سپاه ابرهه به حمله خود تأکید داشت.

خداوند نیز پرندگانى را که در منقارشان سنگریزه‏‌اى داشتند به‌سوى آنان فرستاد که با بارش سنگریزه‏‌ها، لشکر ابرهه مانند کاه خورد شده به زمین ریختند و نابود شدند و آن سال را «عام‌الفیل» نامیدند و پیامبر اکرم(ص) نیز در همان سال به دنیا آمد.

حمله اصحاب فیل به خانه کعبه آنقدر اتفاق مهمی بود که در دوران جاهلی، عامل‌الفیل مبدأ تاریخ آنها شد. چون این اتفاق بزرگترین معجزه بود که آنها دیده بودند، خداوند نیز آن را در قرآن مطرح می‌کند.

فضای تاریخی واقعه فیل

قصه جزیرة العرب در آن دوره این طور بود که دو امپراطوری ایران و روم حضور داشتند. در دو سوی دریای سرخ نیز بین حبشه و جزیره اختلافاتی است و گاهی حبشه سیطره پیدا می‌کند و برعکس، لذا این اختلافات بین حبشه و این بخش از جزیره که به خصوص یمن بوده است اتفاق می‌افتاده و در واقعه فیل این سیطره از ناحیه حبشه بوده است. نکته مهم بحث بی‌دولتی در جزیرة العرب است که پیش از ظهور اسلام فاقد دولت بوده‌اند. شمال شبه جزیره که تحت سیطره روم و جنوب که تحت سیطره ایران و حبشه بودند و نقطه مرکزی خالی از دولت بوده است. سپاه ابرهه هم که می‌خواست کعبه را تحت سیطره درآورد موفق نمی‌شود.

سوره فیل به این واقعه مهمی که چند دهه قبل در مکه واقع شده، اشاره دارد و به نوعی زمینه‌سازی برای رسالت پیامبر(ص) بوده که قریش به آن وظیفه خود در قبال رسالت پیامبر(ص) عمل کند و ادای این رسالت را بر عهده بگیرد، بنابراین یک نوع بسترسازی برای اتفاقی که چند دهه بعد رقم می‌خورد بوده است.

واقعه فیل باعث دو اتفاق مهم می‌شود؛ یکی اینکه قریش و مکه را از فقر و گرسنگی نجات می‌دهد، چون تجارت رونق می‌گیرد و بازارهای آنها رونق می‌گیرد و حجاج حضور چشمگیری در مکه پیدا می‌کنند و روحیه قریش تقویت می‌شود؛ دوم آنکه سفرهای آنها رونق می‌گیرد و در همین سوره دو سفر زمستانی و تابستانی مورد اشاره قرار گرفته است که در این سفرها، کسی مزاحمتی برای آنها ایجاد نمی‌کند.

محتوای سوره

«الم ترکیف فعل ربک باصحاب الفیل» (1)

یعنی این اتفاقی است که در عصر پیامبر(ص) رخ داده بود؛ گرچه خود پیامبر(ص) ندیده بودند؛ اما کسانی بودند که قضیه فیل یادشان مانده بود.

«ألم یجعل کیدهم فی تضلیل» (2)

آیا این خدا نبود که کید و نقشه‌های شوم اصحاب فیل را ضایع کرد؟

«و أرسل علیهم طیراً ابابیل» (3)

و پرندگان ابابیل را بر آنها فرستاد. «ابابیل» به معنی منظم و پشت سرهم است.

«ترمیهم بحجاره من سجیل» (4)

که این پرندگان منظم، اصحاب فیل را با سنگ‌ریزه می‌زدند. اصل کلمه «سجیل» سنگِ گل است که مستعرب شده و به سجیل تبدیل شده است.

«فجعلهم کعصفٍ مأکول» (5)

خداوند اینها را مانند برگ درخت خوره شده از بین برد. پس ای کفار! شما که منکر نبوت پیامبر(ص) هستید، اصحاب فیل را دیده‌اید، چرا این معجزه را انکار می‌کنید؟

فضیلت سوره

در فضیلت این سوره از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمودند: هر کس سوره فیل را در نمازهای واجبش بخواند در روز قیامت تمامی موجودات عالم شهادت می‌دهند که او از نمازگزاران بوده و ندا دهنده در روز قیامت ندا می‌دهد که درباره بنده من به راست شهادت دادید؛ شهادت شما را درباره او پذیرفتم و او را وارد بهشت کنید او از کسانی است که خداوند او و کارهایش را دوست دارد. البته باید این نکته را در نظر داشته باشیم که بنا به گفته علمای شیعه قرائت این سوره به تنهایی در نماز جایز نبوده و باید همراه با سوره قریش به‌عنوان یک سوره خوانده شود.

همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمودند: سوره فیل در مواجهه با دشمن خوانده شود نتیجه بخش است و همچنین آمده است: چهارشنبه که شد این سوره را ۹۸ بار بخوان و به جانب دشمنت بدم که البته مغلوب خواهد شد.

از دیگر آثار و برکات این سوره؛ مانع غرق شدن در آب است چراکه از رسول اکرم(ص) روایت شده است که می‌فرماید: هرکس این سوره را تلاوت کند  خداوند او را تا پایان عمر از غرق شدن در آب و دگرگونی قیافه در امان می‌دارد.

واقعه طبس و تطبیق آن با واقعه فیل

در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۹، عملیات نظامی آمریکا برای آزادی گروگان‌هایش در صحرای طبس شکست خورد و علت آن وزش طوفان شن در این صحرا بود که عملیات آمریکایی‌ها را به‌شکست کشاند. با وقوع این حادثه، اندیشمندان قرآنی کشور، این حادثه را با سوره فیل و حمله پرندگان به‌وسیله «سجیل» به فیل‌ها مقایسه کردند.

منابع

ایکنا

دانشنامه اسلامی

ویکی شیعه