ابوعبيد، قاسم بن سلام

ابوعُبيد قاسم بن سلام خُزاعى (ح150-224ق)؛ محدث، قاری و از ادیبان برجسته خراسانی.

زندگی نامه

ابوعبید در فاصله‌ى سال های 150 تا 157ق چشم به جهان گشوده است. متاسفانه از زندگی وی در ایام نوجوانی اطلاعاتی در دسترس نیست. اما بنابربرخی متون، وی در خراسان به دنیا آمده است. در روایات نسب پدر ابوعبید با نام‌های عربی سلام بن مسکین بن زید ثبت شده است برخی دیگر منابع پدر ایشان را اسیری یونانی و برخی دیگر وی را مملوک یکی از مردم هرات بیان کرده اند[2] که با قبیله عرب ازد نسبت ولاء داشت و ابوعبید نیز در همان شهر تولد یافت. پسوند «خزاعی» نشان دهنده ارتباط وی به خزاعه از ازد است.[3] ابوعبید بیشتر از هر چیز، به علم قرائت، فقه، اخبار، لغت و ادبیات گرایش داشت. همچنین به حرفه آموزگاری پرداخته است. وی در طرسوس ۱۸ سال قاضی بود. در سال ۲۱۰ق از قضاوت استعفا داد و به بغداد رفت. در سال ۲۱۴ق به حج رفت و در حجاز تا پایان عمر ماندگار شد. ابوعبید به اعتبار شخصیت فکری خود با اصحاب حدیث بغداد و به ویژه احمد بن حنبل بسیار نزدیک بود و در عقاید نیز بر مذهب اصحاب حدیث تاکید کرده و مواضع مرجئه، جهمیه، معتزله و خوارج را مورد نقد قرار داده است. طبق گفته ابن جزری ابو عبید قاسم بن سلام نخستین کسی است که در کتاب خود حـدود سـی‌ نـوع‌ قرائت‌ را برشمرد. چراکه در اوایل قرن سوم پس از آن کـه در بـوم‌های پنـجگانه مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام‌، قرائت‌های قاریان گوناگون‌ شکل‌ گرفت، امامان‌ قرائت، حرکت تحدیدگرایی قرائت را آغاز‌ کردند‌ و به جمع‌آوری قرائت معتبر پرداخـتند.دوره تدوين تفسير و مباحث قرآنى از قرن دوم آغاز شد و از اين زمان به ‏بعد دانشمندان فراوانى در خدمت تأليفات قرآنى قرار گرفتند.ابوعبيد از دانشمندان قرن سوم بوده که در تدوین دانش ناسخ و منسوخ نیز سرآمد بوده اند.

اساتید

ابوعبید به جهت سفر ه شام و بصره و بغداد دارای اساتید ممهز و برجسته ای است از جمله اساتید وی در بغداد سعید بن عبدالرحمن جمحی (د ۱۷۶ق/ ۷۹۲ م) است که به شغل قضاوت مشغول بود. از فرج بن فضالة حمصی (د ۱۷۶ ق) نیز در همین شهر استماع کرد، شریک بن عبدالله نخعی که از زمان منصور تا روزگار مهدی قاضی کوفه بود و ابوعبید برای استماع از او و دیگر شیوخ کوفه به آنجا سفر کرد. گزارش ها حاکی از آن است که ابوعبید در اوان درگذشت حماد بن زید به بصره وارد شده تا از عالمان آن دیار بهره جوید، او هرچند در بدو ورود با درگذشت حماد روبه رو گشت، ولی توانست از بسیاری از بصریان چون یحیی بن سعید قطان بهره گیرد و حتی با برخی استادان خود در مسائل کلامی و فقهی به مناظره پردازد و آنان را مجاب کند. ابوعبید در شهرهای بین راه طرسوس تا حلب سکنی داشتند لذا احتمال دارد که در راه بازگشت خود، فرصت را برای شنیدن حدیث از آنان مغتنم شمرد باشد، از آن جمله‌اند: اسحاق بن عیسی بغدادی ساکن اذنه؛ محمد بن کثیر صنعانی (د بعد از ۲۱۰ ق)، ساکن مِصّیصه؛ هیثم بن جمیل بغدادی (د ۲۱۳ ق)، ساکن انطاکیه ابوعبید خود نیز تصریح نموده که از محمد بن عیینة فزاری ساکن مصیصه و دیگر عالمان ثغور بهره گرفته است.

تالیفات

مهم ترین اثر ابوعبید در لغت، کتاب «الغریب المصنف» است که آن را در فاصله ای نزدیک به 30 سال گرد آورد و در آنها تنها بیش از 1200 بیت شعر را به عنوان شاهد لغوی مورد استفاده قرار داد و گزیده اقوال لغویان پیش از خود را گرد آورد و تحقیقات شخصی اش را بدانها ضمیمه کرد.[8] ا ابوعبید بخش مهمی از اطلاعات لغوی را از استادان خود اخذ کرده است، لذا امری قابل انتظار است، ولی وی بارها به نقد نظرات شیوخ خود نیز پرداخته و بر شنیده های مستقیم خود از فصیحان عرب هم به عنوان منبعی اساسی تکیه داشته است.[9] از دیگر آثار وی میتوان به کتب ذیل اشاره داشت:

• فضائل القرآن (ابن سلام)
• الناسخ و المنسوخ في القرآن العزیز و ما فیه من الفرائض و السنن
• الأموال (قاسم بن سلام)
•  النسب
•  القرائات لأبي‌عبيد القاسم بن سلام
•  الاجناس من كلام العرب و مااشتبه في اللفظ و اختلف في المعنى
•  الامثال، در ضرب المثلهاى عربى
• الاموال، در مباحث فقهى مربوط به زكات و خراج

• الايمان و معالمه و سننه و استكماله و درجاته، درباره‌ى نظريه‌ى اصحاب حديث در مسأله‌ى ايمان
• ما ورد في القرآن الكريم من لغات القبائل، درباره‌ى واژه‌هاى قرآن

منابع

خبرگززاری ایکنا

ویکی فقه

دایره المعارف بزرگ اسلامی

ویکی نور