اضطراب

اضطراب؛ احساسی ناخوشایند شامل نگرانی، عدم اطمینان و برانگیختگی. این احساس به‌صورت طبیعی در افراد وجود دارد و به میزان طبیعی آن، عامل برانگیزاننده‌ی حرکت و فعالیت انسان است؛ اما زمانی که به ترس و نگرانی مفرط تبدیل شود، نوعی اختلال به شمار می‌آید که تهدیدکننده‌ی سلامت روحی و جسمی انسان خواهد بود.

مفاهیم

تعریف اضطراب

اضطراب یا تشویش یا دل‌شوره عبارت است از یک احساس منتشر، ناخوشایند و مبهم هراس و نگرانی با منشأ ناشناخته که به فرد دست می‌دهد و شامل عدم اطمینان، درماندگی و برانگیختگی فیزیولوژیکی است. اضطراب، استرس و نگرانی، شایع‌ترین نوع احساسات است؛ که در اغلب افراد وجود دارد. اضطراب به دو نوع طبیعی و بیمارگونه تقسیم می‌شود که نوع اول، واکنش طبیعی انسان‌ها در شرایط سخت است و این سبب حرکت انسان‌ها، تصمیم‌گیری صحیح و محافظت از خطر می‌شود؛ نوع دوم اضطرابی است که همراه با ترس و نگرانی مفرط و تنش شدید روانی است.

تفاوت اضطراب و وسواس

افکار اضطرابی زمینه گسترده‌ای دارند و به یک موضوع خاص اختصاص ندارند اما معمولاً وسواس به یک فکر یا رفتار خاص محدود می‌شود؛ مانند شست‌وشو، شمردن و افکار مزاحم مشخص. به‌عبارتی هر فرد وسواسی اضطراب هم دارد اما هر فرد اضطرابی وسواس ندارد. وسواس، افکار تکراری و مزاحمی است که در اکثر موارد فرد برای کاهش اضطراب ناشی از این افکار مزاحم مجبور به انجام کارهای تکراری می‌شود،

اضطراب مزمن و اختلال اضطرابی

بعضی از موارد اضطراب اصولاً بیماری نیستند و بدون نیاز به پزشک می‌تواند درمان شود. ولی اضطراب مزمن و شدید غیرعادی و مشکل‌ساز است. اضطراب یا اختلال اضطرابی یک بیماری روانی شایع است، به‌طوری‌که بیشتر زنان و میان‌سالان و افراد سالمند با آن مواجه هستند. اختلالات اضطرابی، گروهی از اختلالات روانی هستند که دارای نشانه‌هایی از اضطراب و ترس‌اند. برخی از نشانه‌های اختلال اضطراب عبارت‌اند از: نگرانی بیش‌ازحد، اختلال در خواب، حملات هراس، حالت تهوع و استفراغ، تنش عضلانی و فلش بک‌ها.

اضطراب مزمن پاسخ به فشار عاطفی است که برای مدت‌زمان طولانی تحمل می‌شود و در آن فرد احساس می‌کند که کنترلی روی شرایط ندارد. درحالی‌که اثرات فوری هورمون‌های استرس در یک وضعیت کوتاه‌مدت سودمند است، اما قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض استرس سطح بالایی از این هورمون‌ها را ایجاد می‌کند. این ممکن است به فشارخون بالا و بیماری قلبی، آسیب به بافت‌های عضلانی، مهار رشد، سرکوب سیستم ایمنی بدن و آسیب به‌سلامت روان منجر شود. استرس‌های روانی – اجتماعی به‌عنوان یکی از عوامل به وجود آورنده بیماری‌های بدنی و روانی، مقوله‌ای بهداشتی‌اند.

چندین اختلال اضطراب وجود دارد، ازجمله اختلال اضطراب منتشر، هراس‌های ویژه، اختلال اضطراب اجتماعی، اختلال اضطراب جدایی، هراس از مکان‌های باز، اختلال ترس و سکوت انتخابی. اختلال با آنچه منجر به علائم می‌شود متفاوت است. افراد اغلب بیش از یک اختلال اضطراب دارند.

علت اضطراب

به‌طورکلی علل اضطراب عبارت‌اند از عوامل زیست‌شناختی و جسمانی، عوامل اجتماعی و ارتباطی، عوامل ژنتیکی و اضطراب مرضی که مربوط به مشکلات سیستم عصبی افراد است. از عوامل جانبی مؤثر در ابتلا به اضطراب می‌توان به تغذیه‌ی نادرست، استفاده از دخانیات یا مواد مخدر و برخی از ضایعه‌های مغزی (که باعث ایجاد علائمی شبیه به علائم اختلال وسواس می‌شوند) اشاره کرد. اگرچه اصولاً بین شخصیت و بیماری باید تفکیک قائل شد اما بعضی از تیپ‌های شخصیتی مانند شخصیت‌های وسواسی، وابسته، اجتنابی یا مرزی، زمینه تجربه اضطراب را بیشتر از سایر شخصیت‌ها دارند.

طبق یک طبقه‌بندی نیازهای انسان به پنج دسته فیزیولوژیک، امنیت، پیوند و تعلق با دیگران، احترام و خودشکوفایی تقسیم می‌شود و وقتی انسان درباره این نیازها کمبودی پیدا می‌کند، به‌طور ذاتی دچار تنش می‌شود و باید برای رفع این نیازها تلاش کند تا بتواند مجدداً آرامش را به دست آورد.

روانشناسانی مانند اریک فروم مهم‌ترین دلیل اضطراب را احساس تنهایی می‌دانند. نگرانی از آینده‌ی مبهم، وقوع مجدد موقعیت‌هایی که قبلاً استرس‌زا بوده‌اند یا طی آن‌ها به فرد آسیب‌رسیده است، طولانی شدن شرایط استرس‌زا یا رخ دادن مکرر آن‌ها، ضعف و ناتوانی در مقابل مشکلات، بی‌معنایی و احساس پوچی تجمل‌گرایی، حسادت نسبت به دیگران، واردکردن فشار بیش از توان و ظرفیت افراد، اضطراب ناشی از مسائل جنسی که در اثر تحریک بصری به وجود می‌آید؛ از دیگر عوامل بروز اضطراب و تنش در افراد است. فيلم‌ها و بازی‌های كامپيوتری در بروز اضطراب در كودكان و نوجوانان نقش به سزايی دارد. همچنین استفاده‌های بیش‌ازحد و نابجا از شبکه‌های اجتماعی فرد را دچار ذهن‌گرایی، تخیلی بودن، اعتیاد شدید به فنّاوری، استرس و اضطراب دائمی می‌کند.

در ایجاد اضطراب و به‌خصوص افسردگی عوامل متعدد اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دخیل هستند؛ اما بااین‌حال یکی از مسائلی که باعث تشدید افسردگی می‌شود ضعف یا نبود باور به مباحث معنوی ازجمله مبدأ و معاد و رزاقیت و یاری‌رسانی پروردگار عالم است. فاصله گرفتن از الگوهای دینی و قرآنی، نبود توكل و تسليم و راضی نبودن به قضای الهی از عوامل بروز فشار و اضطراب در افراد است. جامعه‌ی مدرن در مقابل جامعه سنتی بیشتر به مرکزیت انسان گرایش دارد و مرکزیت انسان با اصولی نظیر فردیت، لذت و راحتی بیشتر، فوریت در دستیابی به نیازها، دین‌گریزی و سکولاریسم شناخته می‌شود. طبیعتاً در چنین جامعه‌ای، انسان دچار احساس تنهایی، پوچی، اضطراب و محرومیت از منابع آرام‌بخش شده و هرچقدر به‌عنوان انسانی تنها و فردگرا زندگی کند، به‌جای دریافت آرامش، دچار اضطراب خواهد. هر چه انسان از جایگاه اصلی خودش که همان خدایی شدن است دور شود، اضطراب در وجود او فزونی می‌گیرد، چراکه احساس خلأ کرده و این احساس خلأ سبب ایجاد اضطراب در انسان می‌شود. با توجه با آیات قرآن فاصله‌گرفتن از یاد خداست که زندگی‌ها را سخت و اضطراب آفرین می‌کند. انسانی که وجود او آلوده به گناه است همواره در او اضطراب موج می‌زند، آرامش روانی او سلب شده و او را از درون نابود می‌کند. افرادی که پوشیدگی کمتری دارند از اضطراب بالا و تنش‌های روانی بیشتری برخوردارند.

از عوامل زمینه‌ساز اضطراب در زندگی، وابستگی انسان‌ها به دنیا و مادیات و به دنبال آن بخل است. فردی که همه‌ی تلاشش برای دنياست، در صورت رسيدن به هدف و كسب منافع مادی برای حفظ و نگهداری آن دچار اضطراب می‌شود و در صورت نرسيدن به مقصود، افسرده و غمگين خواهد شد.

از منظری دیگر می‌توان آرامش را محصول رشد سالم شخصیت انسان تلقی کرد. خانواده‌هایی که آشفته و مضطرب بوده و اضطراب و عدم امنیت را به فرزندانشان منتقل می‌کنند، بچه‌هایی تربیت می‌کنند که ناآرام‌اند. اگر خانواده از کارکرد سالمی در پرورش نسل‌های جامعه برخوردار نباشد، به منبع تولید اضطراب و ناامنی در جامعه تبدیل می‌شود.

تصور می‌شود علت اختلالات اضطرابی ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی است. عوامل خطر شامل سابقه کودک‌آزاری، سابقه خانوادگی اختلالات روانی و فقر است. اختلالات اضطرابی اغلب با سایر اختلالات روانی، به‌ویژه اختلال افسردگی اساسی، اختلال شخصیت و اختلال در مصرف مواد رخ می‌دهد. سایر مشکلاتی که ممکن است منجر به علائم مشابه شود، پرکاری تیروئید است. بیماری قلبی؛ مصرف کافئین، الکل یا حشیش؛ و حذف برخی از داروهای خاص.

پیشگیری و درمان اضطراب

استفاده از غذاهای متنوع و حاوی انواع مواد لازم به میزان متعادل در حفظ سلامت بدن نقش اساسی دارد. ورزش کردن به‌خصوص به‌طور منظم یکی از راه‌های پیشگیری و درمان اضطراب است. اعتمادبه‌نفس بالا، ارتباط با افراد و دوستان، به‌خصوص کودکان که می‌توانند فرد را به خنده وادارند، حمایت اجتماعی، اندیشیدن به زمان حال و کنار گذاشتن رؤیاها و آرزوها برای موقعیت‌های مناسب‌تر، مشغول کردن ذهن به کاری که در حال انجام است و فکر نکردن به زمینه‌های اضطراب‌زای آن و نوشتن ساده‌ی هیجانات و احساسات بر روی کاغذ در کاهش اضطراب و نگرانی بسیار مؤثر است. خنده از سالم‌ترین راه‌های جلوگیری از فشار روانی است. اضطراب طبیعی می‌تواند با روش‌هایی از قبیل حمام گرفتن به مدت طولانی، تنفس عمیق، صحبت کردن با شخصی مورد اعتماد، استراحت در یک اتاق تاریک و … تحت کنترل درآید. کسب آگاهی و اطلاع از شرایط و مواردی که فرد با آن‌ها مواجه خواهد شد سبب می‌شود که کمتر دچار نگرانی و دلواپسی شود.

در برخی از موارد مراجعه به متخصص بسیار ضروری است، با توجه به این‌که فرد دچار هراس بیش‌ازحد یا علائمی جدید و غیرقابل‌توجیه شود. در آن صورت متخصص درمان دارویی یا غیر دارویی را پیشنهاد می‌کند. داروهایی که امروزه برای درمان اضطراب مورداستفاده قرار می‌گیرند بسیار اعتیادآور هستند. از بین درمان‌های غیر دارویی می‌توان تن‌آرامی (مدیتیشن)، حساسیت‌زدایی، توقف تفکر، سرمشق دهی (بیوفیدبک) و… را مثال زد. در این روش‌ها به بیمار آموزش داده می‌شود که بدن خود را برای مقابله‌ی مؤثر و مستقیم با عوامل تنش‌زا آماده کند.

ازآنجایی‌که امید ریشه در ایمان دارد و از آن رنگ و بوی معنوی می‌گیرد، می‌تواند موجب شود که فرد در بدترین شرایط محوریت خود را حفظ کنند. مسئولان باید به مردم این امیدواری را بدهند که برای آنان ارزش قائل هستند. آنان باید از خود مردم کمک و راهکار بخواهند و مردم را به مساعدت و همکاری دعوت کنند تا کارها با مردم پیش برود و از حجم استرس غالب بر جامعه کاسته شود.

در ايمان به خدا، نيروی خارق‌العاده‌ای وجود دارد كه نوعی قدرت معنوی به انسان مؤمن می‌بخشد و از نگرانی و اضطراب دور می‌سازد. راضی بودن به قضا و قدر الهی و مأنوس بودن با قرآن و کلام اهل‌بیت (ع) از عوامل بسیار مهم و اثربخش در کاهش و رفع اضطراب و افسردگی است. توکل، توسل، دعا و ذکر، راهکارهای دین باهدف از بین بردن اضطراب و افزایش توانایی برای عبور از مشکلات است. دین برای احساس تنهایی انسان خدا را معرفی می‌کند و می‌گوید: «أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب». در قرآن به مفهوم سکینه که به معنای آرامش عمیق است اشاره‌شده و آن را به خدا نسبت می‌دهد. وقتی انسان متناسب با تعالیم دینی، طمع و آزمندی را در وجود خود متعادل و مدیریت کند، قناعت‌ورزی و توکل کردن را پیشه خود سازد، زندگی‌اش را به‌گونه‌ای مدیریت کند که سالم و پاک‌دامن باشد و بتواند اهداف دست‌یافتنی و مشروعی برای خود تعریف کند، آرامش می‌یابد. حفظ حریم و کنترل ورودی‌های مغز که از سوی اعصاب بینایی صورت می‌گیرد و در حقیقت همان عفاف است، تأثیر زیادی بر کاهش استرس و آرامش روان دارد. در بسیاری از آموزه‌های دینی دعاهایی برای رفع استرس و اضطراب وجود دارد. در سطح فردی، ضروری است هر فردی بتواند فلسفه و معنایی برای زندگی خود متناسب بافرهنگ اسلام تعریف و بر اساس آن عمل کند. انسان‌های متعادل کسانی هستند که اهداف منطقی و دست‌یافتنی برای خود تعریف کرده و می‌توانند به آرامش دست یابند.

ايمان به خدا اگر از كودكی در نفس انسان استقرار يابد نوعی مصونيت و پيشگيری از آسيب بيماري‌های روانی به شخص می‌بخشد. عدم اضطراب مؤمن خود معلول چند علت است. اول، مؤمنی كه از دوران كودكی بر اساس تربيت صحيح اسلامی رشد كرده است. به‌آسانی در معرض فريب، قرار نمی‌گيرد و به ارتكاب معاصی و گناهانی وادار نمی‌شود كه باعث عذاب وجدان و احساس گناه ‌شود. دوم، بديهی است كه هر انسانی در معرض ارتكاب اشتباه قرار دارد اما مؤمن به هنگام ارتكاب خطا، استغفار و توبه می‌كند. هنگامی‌که مسلمانی، خالصانه توبه كند درنتیجه، احساس گناهی كه سبب نگرانی و اضطراب او شده است، از بين می‌رود.

عوامل مؤثر در مقابله با اضطراب

تاب‌آوری در استرس مزمن به‌عنوان توانایی مقابله با استرس به‌صورت سالم تعریف می‌شود. زمانی که فرد قدرت تاب‌آوری دارد، قدرت‌های درونی خود را تحت کنترل درمیاورد که این توانایی از بازگشت به عقب و پسرفت در مواجهه با سختی‌ها و مشکلاتی مانند از دست دادن شغل، بیماری، فاجعه یا از دست دادن فرد موردعلاقه جلوگیری می‌کند؛ اما اگر توان تاب‌آوری محدود باشد ممکن است در شرایط سخت فرد ناامید و افسرده شود و یا به مکانیسم‌های دفاعی ناکارآمدی مانند مصرف مواد مخدر روی آورد.

شش دسته از منابع وجود دارد که بر توانایی مقابله فرد تأثیر می‌گذارد:

شخصیت (همدلی / همدردی، تعهد، خوش‌بینی)

صفات وابسته به نفس (عزت‌نفس، اعتمادبه‌نفس، خودکنترلی)

اتصال اجتماعی (شبکه اجتماعی، پشتیبانی در دسترس)

نماهای فرهنگی (اعتقادات مذهبی، عقاید اخلاقی)

مهارت‌های رفتاری (مهارت‌های اجتماعی، پاسخ به مدیریت احساسات)

موارد دیگر (وضعیت اقتصادی-اجتماعی، سلامت عمومی)

علائم و عوارض اضطراب

استرس و اضطراب منشأ بسیاری از مشکلات روحی و جسمی است. شایع‌ترین علائم استرس و اضطراب عبارت‌اند از: نگرانی مفرط، برانگیختگی و آشفتگی مداوم، احساس بی‌قراری، خستگی، دشواری تمرکز، تحریک‌پذیری، سفت ‌شدن عضلات، احساس خواب‌آلودگی، وحشت‌زدگی (حملات پانیک)، اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی و ترس‌های نامعقول. اختلال‌های ناشی از اضطراب می‌تواند در قالب وسواس بروز می‌کند.

اضطراب تأثیر مستقیمی بر جسم دارد، ازجمله سردردهای میگرنی، سردردهای تنشی و مشکلات خواب را نیز باعث می‌شود. تنش و اضطراب کارکردهای مثبت سیستم ایمنی را تقلیل می‌دهد و اگر از حد تعادل خارج شود، ترشح هورمون‌های فرار و گریز، افزایش سطح کورتیزون در بدن و افزایش ترشح هورمون‌های فوق کلیوی را به دنبال دارد. این بیش تولید تحمیلی بر بدن سایر کارکردهای مثبت آن‌ را تحت‌الشعاع قرار داده و مختل می‌کند. اضطراب زیاد موجب بروز تنگی نفس، تپش قلب و مشکلات گوارشی می‌شود.

بعضی از افراد، اضطراب را بیشتر به‌صورت نشانه‌های جسمی مانند تپش قلب، عرق كردن بدن، لرزش، تکرر ادرار، اسهال، سوزش سر دل یا احساس گیرکردن لقمه در گلو تجربه می‌کنند؛ اما در گروهی دیگر، افکار اضطرابی و نگرانی فکری نشانه غالب است و به‌عبارتی، بعضی اضطراب را با علائم جسمی و بعضی با علائم روانی تجربه می‌کنند. اضطراب می‌تواند با علائمی مانند پرخاشگری، جويدن ناخن، انزوای اخلاقی و ... در كودكان و نوجوانان بروز پيدا می‌كند. به‌طورکلی نمی‌توان از علائم به خصوصی برای اختلال اضطراب نام برد. اضطراب و استرس علاوه بر مختل کردن سیستم روانی و تأثیر فزاینده بر بیماری‌های روحی و جسمی موجب عدم توانایی در اخذ تصمیم صحیح و درنتیجه تزلزل عقیده می‌شود. اضطراب، تفکر منطقی را از انسان می‌گیرد. تأثیرات منفی اضطراب در زنان بیشتر از مردان است،

منابع

ایکنا

ویکی‌پدیا