مطالعه زیباشناختی قرآن

مطالعه زیبا شناختی قرآن؛ به مجموعه مطالعه ای گفته می شود که با استفاده از شاخصه های هنری، ابعاد زیبایی شناسی قرآن را بررسی می کند. زیبایی شناختی در این مقاله هم به معنای تصویرگری قرآن با استفاده از قالب لفظ های زیبا و آرایه های ادبی است و هم به معنای اشاره به زیبایی های طبیعی و مادی است. انواع زيبايی‌های طبیعی و مادی در قرآن كريم عبارتند از زيبايی آسمان با ستارگانش، زيبايی مناظر طبيعی روی زمين، زيبايی جانداران، زيبايی تركيب انسان و صورت او. زيبايی‌های معنوی و معقول به دليل سنخيت و نزديكی با روح انسان، از عالی‌ترين درجات پر جاذبه زيبايی و مورد تأكيد و تشويق دين است و در قرآن به آن توجه خاصی به مراتب بيشتر از زيبايی مادی شده است. انواع زيبايی‌های معنوی در قرآن عبارتند از؛ زیبایی صبر و استقامت و زيبايی عفو و اغماض.

زیباشناسی در اصطلاح

زیباشناسی به گرایشی از هنر گفته می شود که در آن به بررسی چگونگی شاخصه های هنری در آفرینش هر گونه آثار زیبا می پردازد. یکی از این شاخصه ها، فهم شرایط به کار گرفتن از ابزار طبیعی و انسانی و چگونگی به کار بستن و تلفیق مهارت، فنون و ادراک بشری با احساس در آفرینش زیبایی است. برخی از این مهارت ها ذاتی و برخی دیگر اکتسابی توسط انسان بدست می-آید.

در مباحث زیبایی‌شناسی، دو دسته نظریه وجود دارد؛ براساس نظریه اول، هنر مربوط به مفاهیم غیرهنجاری مثل لذت، زیبایی، سرگرمی و بازی است و نظریه دیگر بیان می‌کند که هنر در خدمت هدف و گفتمان دین یا فرقه قرار دارد و به عبارتی، هنر را با مفاهیم هنجاری مرتبط می‌داند. نمونه آن، پرداختن به مسئله تزئین در متون مقدس ادیان پیشین است که تاریخ دین یهود بهترین گواه بر این واقعیت است. در میان اقوام این دین، سنگ‌ها و فلزهای قیمتی دارای کاربردهای متعدد دینی بودند.آراستن بت‌ها، لباس کاهنان با سنگ‌های تزیینی و قیمتی گوناگون و نیز آویختن زنگوله‌های طلایی بر لباس کاهنان و موارد دیگر از این دست است. در دیگر آیین‌های باستان نیز اشکال مختلفی از توجه به زینت‌های مذهبی را می‌‌توان دید. برای نمونه، در آیین زرتشت، نام برخی ماه‌ها و فرشتگان مرتبط با زیبایی‌های زمین است.

گستره مطالعات زیباشناختی

در قرآن مطالعه زیبا شناختی قرآن به مجموعه مطالعات معطوف به فلسفه زیبایی آفرینش، معناشناسی واژگان زیبا شناختی قرآن، زیبایی های معنوی و آثار زیبا و فاخر هنری گفته می شود که متأثر از قرآن شکل گرفته است . در بخش فلسفه زیبایی آفرینش رویکرد عرفانی و فلسفی مورد توجه است که صرفا، این رویکردها در بخش نظری مورد اعتنا نیست؛ بلکه با بررسی عملی و موشکافانه زیبایی های آفرینش و جهان، در پی دستیابی به مبانی نظری چگونگی آفرینش زیبایی به وسیله خداوند متعال است. حقایق بنیادی و نحوه گشایش هستی با انسان یکی از این مبانی است که انسان می تواند در نحوه مواجهه معنا‌دار با هستی، حقایق آن را نیز درک نماید.

در حقیقت، زیبایی در عرفان اسلامی شامل مفاهیم «حسن»، «تجلی» و «عشق» است که این مفاهیم با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ دارند. به بیان دیگر، حسن به معنای زیبایی یا جمال است و در فارسی از معادل‌هایی همچون نیک یا نیکو برای آن استفاده شده و کلیدی‌ترین مفهوم پس از حسن، «تجلی» است.برای عارف مسلمان زیبایی جنبه وجودی و کاملا عینی دارد و از نظر عارف هر موجودی زیبا است، بر همین اساس عارف معتقد است که همه موجودات زیبا هستند، زیرا خدا زیباست و از زیبایی چیزی غیر از زیبایی ساطع نمی‌شود سومین مفهوم عرفانی راجع به زیبایی «عشق» است که همواره همراه با حسن است، از عشق جداست ولی بدون آن معنا پیدا نمی‌کند، عشق نردبانی است که مارا به زیبایی می‌رساند و کسی که عاشق نیست زیبایی را نخواهد دید و بجای صورت الهی صورت خود را مشاهده می‌کند.

برای نمونه، اصل زیبایی، به عنوان یک فلسفه زیبایی قرآن است و همه اشکال هنری در اسلام برای یک هدف مشترک؛ یعنی همان بیان زیبایی به‌وجود آمده‌اند؛ چون خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد و همه آفریده‌های خداوند انعکاس دهنده زیبایی الهی هستند.

اصل دیگر فلسفی، کثرت در عین وحدت در آثار هنری است و این اصل از تجلّی آیات قرآن در جذب و ارتباط معنوی و روحانی هنر و مفاهیم ناب الهی شکل می‌گیرد که در حقیقت، نقطه ثقل و نقطه پرگار هنر اسلامی است. این اصل فلسفی، در خوشنویسی، معماری، موسیقی، هنرهای آوایی و بسیاری دیگر از هنرها که هدف از ریزنگری، استادی و فنّان بودنشان را در ارایه این تفکر می‌بینند وجود دارد . نظم بخشی نیز اصل دیگر فلسفه زیبایی شناختی قرآن است. آیات الهی درباره زیبایی طبیعت، چشم‌اندازی بس بلند به انسان می‌دهد تا از این منظر به طبیعت نگاه بیندازد و زیبایی‌های آن را مشاهده کرده و ارتباط معناداری با آن برقرار کند. خداوند همه موجودات عالم هستی را بر اساس اصول زیباشناسانه آفریده است. در جهان‌بینی قرآنی همه چیز «احسن» آفریده شده است.

در نظریه نظام احسن این برهان مطرح است که از میان جهان‌های ممکن، عالم هستی از همه جهات بهترین جهان ممکن است و یکی از وجوه احسن بودن آن زیبایی جهان ممکن است؛ بر این اساس، در مقایسه میان آفرینش شیء با حفظ وجه زیبایی و آفرینش آن بدون حفظ وجه زیبایی، عقل حکم می‌کند که آفرینش شیء با حفظ وجه زیبایی، احسن است. این دیدگاه قرآنی نشان‌دهنده این واقعیت است که همه هستی از هر جهت زیباست. البته، از عالم هستی آن‌چه بیشتر در دسترس مستقیم بشر قرار دارد و به وسیله حواس ظاهری درک می‌شود، عالم طبیعت است. همه انسان‌ها نسبت به طبیعت حس زیباشناسانه دارند و بیشتر آنان از زیبایی‌های آن لذت برده و از ظاهر آن ارضا شده و برایشان خاطره و یادمان ایجاد می‌شود. این حس ذاتی انسان است و برساختنی و اعتباری نیست؛ گرچه مصادیق آن در فرهنگ‌ها و قومیت‌ها متفاوت است .ارتباط و دریافت زیبایی‌های برخی از پدیده‌های طبیعی برای همگان بسیار ساده است و نیاز به آموزش ندارند؛ همانند احساسی که انسان‌ها در مواجهه با زیبایی گل‌ها یا صورت زیبا پیدا می‌کنند. قرآن به این واقعیت ذاتی اشاره کرده و صورت‌گری و نهایت خلقت انسان را زیبا معرفی می‌کند.

بخشی دیگر از مطالعات حوزه زیباشناسی قرآن، مرتبط با واژگان و مفاهیم زیبا شناختی و آرایه های ادبی قرآن است. یکی از این مفاهیم، مفهوم تزیین است. خداوند متعال در قالب این واژگان و مفاهیم تلاش می‌کند که شاخصه ها و مؤلفه هایی را به انسان نشان بدهد که با گشایش هستی سر و کار دارد. البته، این مؤلفه ها، صرفا، جذابیت هنری را متجلی نمی کنند؛ بلکه درک اهداف خداوند در خلاقیت در جهان مهم تلقی می شود. به بیان دیگر، سرشت قرآن در زیبایی محصور نمی‌شود و جنبه معرفتی قرآن کریم در زیباشناختی آن اهمیت بیشتری دارد. برای نمونه، مفهوم تزیین در قرآن‌ کریم با تعابیری گوناگون بیان شده و ریشه‌های اصلی این تعابیر، زین، حَلْی، جمال و زُخْرُف است. مشتقات و صیغه‌های به کار رفته از این ریشه‌ها در قرآن نیز به ۷۰ مورد می‌رسد. حلی درحقیقت، زینت ظاهری و عرضی است که چیزی بدان آراسته می‌شود و هم در آیات مربوط به دنیا و هم در آیات مربوط به آخرت به کار رفته است. «زخرف» نیز از تعابیری است که در قالب منفی یا به معنای زیبایی ناپایدار در قرآن به کار رفته است و مفهوم «غرور» نیز به آراسته شدن ناشایست و از روی باطل باز می‌گردد.

اسناد تسویل به نفس و شیطان نیز در قرآن ‌کریم بیا‌نگر آراستن از نوع منفی است. مفهوم «تبرّج» نیز در ارتباط با اظهار زینت‌های زنان در برابر نامحرمان به این موضوع ارتباط دارد. آراستن اشیاء گاه سبب بهره‌گیری انسان از دنیا برای رسیدن به آخرت و کسب رضایت الهی است و گاه قلبها را گمراه کرده، آنها را از ذکر خداوند دور می‌کند، بر این اساس، عامل تزیین در پاره‌ای از آیات قرآنی، خداوند متعالو در پاره‌ای دیگر، شیطان معرفی شده است. شیطان پس از آفرینش انسان از امر الهی تمرد و سوگند یاد کرد که او و تمامی فرزندانش را از راه آراستن زشتی ها در نظر آنها اغوا کند. در بهشت نیز با گفته‌های خود، خوردن از شجره را در نظر آدم و همسر وی آراست. در پاره‌ای از آیات نیز در مورد تزیین دنیا آمده است.

جدای از زینت‌های طبیعی و تکوینی در برخی آیات نیز از تزیین و آراستن روحی و بدنی یاد شده و گاه از برخی آرایش‌ها و ابراز زینت‌ها نهی شده است. حب زینت به خودی خود مذموم نیست؛ بلکه از بزرگ‌ترین اسباب آشکارسازی استعداد انسان در شناخت سنن و آیات الهی است. ترکیب قرآنی «اخراج‌ زینت» به معنای آفرینش مواد اولیه تشکیل دهنده زینت‌ها و نیز آموزش راه‌های ساخت آنها از طریق قرار دادن علاقه و نیز استعداد ابداع در وجود انسان‌ها است. از سوی دیگر، قرآن ‌کریم از آراستگی زندگی دنیوی در نظر افراد بی‌ایمان سخن می‌گوید و از شیفته شدن مؤمنان به ظاهر آراسته زندگی آنان پرهیز می‌دهد. اینان کسانی هستندکه همتشان به بهره‌ برداری از لذت های دنیا و گرد آوری مال و کسب جاه مصروف گردید.

دنیا برای این گروه جز همین زینت ظاهری نیست و چنین تزیینی، شیطانی و مذموم است. این واقعیت در آیاتی تبیین شده است. تجمل‌گرایی بدون افراط ‌نوعی گرایش ذاتی انسان‌ها به زیبایی است و امری مطلوب محسوب می شود که خداوند در درون انسان‌ها به ودیعه نهاده است؛ اما افراد باید برای شناخت زیبایی آموزش ببینند. عدم توجه به آموزش در زمینه زیبایی‌شناسی موجب از کنترل خارج شدن میل به زیبایی و سوق این میل به سمت صفات رذیله که همان تجمل‌گرایی است می شود؛ اما با توجه به این تعبیرها، تجمل‌گرایی به‌معنای رغبت‌کردن به تجملات و توجه به ظواهر زندگی است. در قرآن شادمانی به مظاهر دنیوی تقبیح و این دلبستگی‌ به عنوان حال دنیامداران تبیین شده است. رفتار فرعون و قارون نمونه‌ای از غرور ناشی از فریفتگی به زینت دنیاست.

همچنین، در میان قوم بنی اسراییل، «یوم الزینه» نیز روز عید فرعونیان بود و ‌همگان در آن ضمن دست کشیدن از کار، خود را زینت کرده، گرد هم می‌آمدند. در فرهنگ زیباشناسی قرآن، علاوه بر زیبایی روحی انسانکه خلیفه الهی است، به زیبایی جسمی و اندامی انسان‏‌ها هم توجه شده است. در معارف قرآنی، به زنان زیباروی (حوریان) و همچنین مردان زیبارو(همچون حضرت یوسف(ع)) اشاره شده است. علاوه بر زیبایی های طبیعی و مادی، زیبایی‌های معنوی و معقول به‌دلیل سنخیت و نزدیکی با روح انسان، از عالی‌ترین درجات پر جاذبه زیبایی مورد تاکید و تشویق دین است و در قرآن به آن توجه ویژه‌ای به ‌مراتب بیشتر از زیبایی مادی شده است. لذت از زیبایی معنوی برای انسان‌های صاحب کمال که از درک عقلانی و ایمانی بیشتری برخوردارند، قابل وصف نیست و انسان‌های در راه مانده از درک آن‌ها عاجزند.

از جمله زیبایی‌های معنوی می‌توان از زیبایی صبر و استقامت، نظم و زیبایی و زیبایی عفو و اغماض نام برد. علاوه بر زیبایی های مادی و معنوی جهان که در قرآن اشاره شده است، تصویرسازی آیات قرآن به وسیله آرایه های ادبی، نیز زیبایی در بخش ساختار قرآن محسوب می شود. درواقع، «تصویر هنری» به عنوان مبنا و قاعده بنیادین سبک قرآن و ابزار برجسته و برگزیده در بیان جنبه‌های زیبایی‌شناسانه آیات، با بهره‌گیری از عناصری چون تجسم و تشخیص، حرکت، رنگ، گفتگو، صدا، زمان و مکان و سایه الفاظ، معانی مجرد و ذهنی، حالت‌های درونی و موضع‌گیری‌های انسانی را می‌آفریند و با طرح غیرمستقیم مسائل به گونه‌ای زیبا، دریافت را تسهیل و تسریع می‌سازد.

هر چند آیات با فاصله زمانی و برحسب وقایع مختلفی نازل شده‌اند؛ اما براساس ساز و کارهای بلاغی و زبانی و جلوه‌های زیباشناسی سخن؛ همچون اِجمال و تفصیل، تضاد و تقابل، نظیره‌سازی و غیره در کنار هم قرار گرفته و به هم پیوند خورده‌اند. ابزار تناسب‌سازی و پیوند آیات، بیشتر با ابزار بلاغی اجمال و تفصیل، هنر نظیره‌سازی موضوعات متشابه و سبک تقابل‌سازی مطالب متضاد صورت گرفته که از ساز و کارهای ایجاد زیبایی در سخن به‌شمار می‌آیند. این ساز و کارها باعث شده تا آیات مطلع و آغازین، بدنه و خاتمه از نظر معنایی و ساختاری، باهم پیوند و تناسب پیدا کنند و یک متن کاملا منسجم و دارای ساختار زیبا و محکم را نمایان سازند که هیچ بیگانگی و گسستی را در آنها نتوان یافت.

علاوه بر این، جملات آهنگین در قرآن، به راحتی توجه انسان را به خود جلب می‌کند. در بخش‌هایی نیز به شیوه‌ای کاملاً خلاقانه نظم آهنگین تغییر می‌کند و وارد ریتم دیگری می‌شود؛ ترکیب‌ آیه‌ها به‌صورت جدا جدا آهنگ خاص خودش را به همراه دارد و در جایی که لازم است، فاصله قرار داده شده تا موسیقی آیات حفظ شود. همه این‌ها نشان از توجه قرآن به ادبیات برای بیان نکات است. البته، آرایه‌های ادبی فقط در لفظ به‌کار گرفته نشده، بلکه در معنا هم به‌صورت کنایه، تشبیه، استعاره وجود دارد. حتی آیات مربوط به احکام یا جنگ نیز شعرگونه هستند و حالت ادبی خود را حفظ کرده‌اند. تصاویر و خیال‌پردازی‌ها در قرآن به حدی است که افراد زیادی را به خود جذب می‌کند.

قرآن شعر را رد نمی‌کند، چنانکه، پیامبر(ص) و امام علی(ع) نیز اشعاری داشتند و به نقل از دیگران هم شعر می‌گفتند، ولی مسلمانان همیشه این فاصله‌گذاری را حفظ و نگاه ادبی به قرآن را نوعی سنت‌شکنی قلمداد می‌کردند. کاربرد بس زیبا و بی‌نظیر صنایع بلاغی «حصر و اختصاص، حقیقت و مجاز، کنایه و تعریض، تشبیه و استعاره، ایجاز و اطناب، تناسب فواتح و خواتم در آیات قرآن، زیبایی‌های لفظی آن را منحصر به فرد ساخته است. رعايت صنعت اجمال و تفصيل در ارائه داستان‌های مختلف در قرآن، يكی از جلوه‌های زيبايی اين كتاب آسمانی است كه اديبان را به شگفتی واداشته است.

بخشی دیگر از مطالعات زیبایی شناسی مرتبط با تأثیر گذاری از فرهنگ قرآنی است. هنر اسلامی تحت اندیشه دینی و متأثر از باورهای دین اسلام شکل گرفته است و در این آثار، تعهد و ایمان هنرمندان مسلمان را به مفهوم توحید، نبوت و آموزه‌های قرآن نشان داده شده است .درواقع، در آثار هنری متأثر از قرآن، بسیاری از مفاهیم در صدد اثبات وحدانیت خداوند و قدرت لایزال او و ظهور جمال الهی هستند. این آثار هنری در قالب کتابت قرآن، معماری مساجد و اماکن دینی و حتی غیردینی با تزئینات گوناگون و نمادین نشان از معرفت عمیق هنرمند مسلمان به آئین اسلام و آموزه‌های آن است. بر این اساس، آموزه‌های دین اسلام تمام زندگی مادی و معنوی انسان را دربر می‌گیرد؛ ولی هنرمند متعهد و مسلمان نیز همواره در صدد است تا بر پایه پیام وحی و آموزه‌های دینی اثر هنری را خلق کند. به طور معمول، زبان هنر قرآنی نیز زبان نمادین و رمزگونه است و این رموز و نمادها حامل معنای درونی و ذاتی این هنر بوده و تنها راه بررسی معنای هنر اسلام و آثار هنری آن منوط به بررسی این نمادها و سمبل‌ها است.

منابع

امامت پدیا؛ زیبایی و آراستگی در قرآن

ایکنا

دانشنامه پژوهه

دانشنامه حوزه

دائره المعارف اسلامی

دائره المعارف طهور

ویکی پرسش

ویکی فقه