سرزنش

سرزنش؛ شماتت و مذمت کردن. ملامت کردن هم جنبه مثبت و هم جنبه منفی دارد و برای هر دو جنبه آثاری مترتب است. از این رو، سرزنش هم می تواند سبب اصلاح رفتارها شده و هم سبب فساد روابط فردی و اجتماعی شود. بهتر است سرزنش در خفا و با توجه به شرایط فرد مقابل انجام شود تا باعث کینه و دشمنی نشود.

معنای سرزنش

سرزنش که در زبان عربی از آن به ملامت و مذمت تعبیر می شود، در لغت به معنای بدگویی از کسی یا چیزی و یا گفتن بدی های کسی یا چیزی است. به عبارت دیگر، سرزنش، به معني شماتت و عيب‌جويي و عيب‌يابي است، بدين منظور كه عيب ديگري را به رخ او بكشيم و او را بر اين عيب يا نقص، رسوا و بي‌مقدار کنیم. در حالي كه ممكن است اين صفت در خودمان هم باشد ولي از آن غافل باشیم.

سرزنش در روایات

رسول خدا (ص) فرمودند: «کسى که مؤمنى را بر گناهى سرزنش کند، نمیرد تا آنکه خود مرتکب آن گناه شود.» امام علی(ع) می‌فرماید: زیاده روی در سرزنش کردن، آتش لجاجت را شعله‌ور می‌کند. حضرت صادق (ع) فرمود: هر كه مؤمنى را سرزنش كند، خدا او را در دنیا و آخرت سرزنش كند. امام باقر(ع) از رسول خدا(ص) روایت می کند که آن حضرت فرمودند: مرد را همین عیب بس است که کارهاى زشت دیگران را بنگرد ولى زشتی‌هاى خود را مشاهده نکند و یا دیگران را در کارهایى نکوهش کند در حالی‌که خود آن کار را انجام می‌ دهد. امام علی(ع) فرموده: «هیچ ستاینده‌ای، جز پروردگار خود را نستاید و هیچ سرزنش‌گری، جز خود را سرزنش نکند.» امام علی(ع) فرمود: «هرگاه سرزنش کردی، جایی [برای بازگشت] باقی بگذار.»

انواع سرزنش

می‌توان از دو نوع سرزنش مثبت و منفی در تعاملات اجتماعی و روانشناسی اجتماعی سخن گفت:

1. سرزنش سازنده متعادل و متعارف که موجب اصلاح رفتار دیگران شده و در قالب امر به معروف و نهی از منکر سامان می‌یابد؛

2. سرزنش غیرسازنده و ناسالم که موجب لجاجت و درگیری شده و به جای اصلاح امور، فساد و افساد را دامن می‌زند و روابط اجتماعی را مخدوش و مختل می‌سازد. از همین رو، سرزنش به چاقوی دولبه‌‌ای تشبیه شده که هم دارای جنبه‌های مثبت و هم دارای اثرات منفی است.

شیوه صحیح سرزنش کردن

از روش‌های صحیح سرزنش، یادآوری کاستی‌ها در خفا و نهان است؛ زیرا سرزنش در حضور دیگران، چه به قصد اصلاح باشد و چه به قصد آزار، به هر ترتیب موجب مخدوش نمودن شخصیّت فرد مقابل خواهد شد و این جزء آدابی است که حتی در باب نصیحت دیگران نیز بدان سفارش شده است. حضرت علی(ع) می‌فرماید: نصیحت گفتن به فردی در حضور مردم، کوبیدن شخصیت آن فرد است.

آثار سرزنش ممدوح

یکی از کنشگری‌های اهل بیت(ع) تمرکز بر نصیحت بود. نصیحت‌های روز عاشورا (مانند سرزنش‌هایی که امام حسین(ع) در روز عاشورا انجام می‌دادند) مرتب رخ می‌داد. مثلاً حضرت زینب(س) عمر بن سعد را سخت سرزنش می‌کردند و در عمر بن سعد تأثیر مقطعی و لحظه‌ای داشت و یا وقتی امام سجاد(ع)، حضرت زینب(س) و ام کلثوم(س) در کوفه یا شام حضور یافتند، سرزنش‌هایشان منجر شد به اینکه کوفیان توبه اجتماعی کنند و بگویند اشتباه کردیم از اهل بیت(ع) دور شدیم. ایشان، در عین مصیبت‌زدگی، سختی راه و گرسنگی و تشنگی و آن همه اذیت و زنجیرهایی که به پاهایشان بسته بودند به شدت سرزنش می‌کردند و خودشان را ناصح و در یک جایگاه فراتر و برتر می‌دیدند و مردم هم با آنها گریه می‌کردند و تأثیر می‌پذیرفتند.

عواقب سرزنش نادرست

سرزنش کردن برادران، اسباب کینه و عداوت است و پیوند اخوت را ریشه کن می‌سازد. سرزنش کردن بدون دلیل و استدلال و سرزنشی که بیهوده باشد تأثیرات منفی بر زندگی و رابطه زوجین خواهد داشت. سرزنش کردن به‌ویژه سرزنش کودکان و اگر در جمع باشد تأثیر مخرب دارد و اعتماد به نفس را پایین می‌آورد. گاهی یکی از زوجین همسر خود را در برخی مسائل با وجودی‌که به هیچ‌وجه در به‌وجود آمدن آن مسئله نقشی هم نداشته است مورد سرزنش قرار می‌دهد که این سرزنش باعث سردی ارتباط بین زوجین خواهد شد. طلاق عاطفی که بسیار مخرب‌تر از طلاقی است که در شناسنامه ثبت و منجر به جدایی کامل زوجین از هم‌ می‌شود، در بسیاری موارد ناشی از سرزنش‌هاست. البته سرزنش در برخی موارد سازنده است اما باید موقعیت فرد سرزنش شونده و نحوه سرزنش کاملاً مورد توجه فرد سرزنش کننده قرار بگیرد. اگر ضعفی که در وجود یک فرد است همیشه به‌عنوان یک سرکوفت و سرزنش مطرح شود معضلاتی را به‌وجود می‌آورد و این سرزنش حتی اگر با هدف اصلاح رفتار باشد به جایگاه واقعی خود نمی‌رسد و حتی آرامش، صلح و استحکام بنیان خانواده را بر هم می‌زند. کسی‌که به طعنه، کنایه و سرزنش فرد دیگر را آزار می‌دهد در همین دنیا خودش نیز به همان مشکل و ایراد مبتلا خواهد شد. سرزنش زن یا شوهر نسبت به یکدیگر، خانواده را دچار بدبینی می‌کند و زوجین هر یک احساس می‌کنند در دل همسر خود جایگاهی ندارند در نتیجه زمینه تردید، بدبینی و سوءظن‌های حاد در خانواده ایجاد می‌شود.

منابع

امامت پدیا.

ایکنا

دانشنامه اسلامی

دانشنامه پژوهه

ویکی فقه.