سوء ظن

سوء ظن؛ بد گمانی و بدبینی. این صفت ناپسند نسبت به خود، یا نسبت به انسان دیگر یا نسبت به خداوند است که باعث اثرات فردی و اجتماعی و معنوی همچون ایجاد ناامنی، خشونت و اختلاف در جامعه می شود. عواملی مانند مثبت نگری، تقویت ایمان، تامّل در مصالح و مفاسد امور از راهکارهای درمان سوء ظن می باشد.

معنای سوءظن

یکی از صفات رذیله و ناپسند در وجود انسانها، «سوءظن» است. یعنی اینکه انسان نسبت به دیگران گونه ای بدگمانی و بدبینی داشته باشد و به همه چیز با عینک بدبینی بنگرد، بطوری که گفتار و کردار دیگران را در اکثر موارد حمل بر جهت منفی کند. در واقع، سوء ظن‌ خطور گمان بد نسبت به خداوند و یا مؤمن است.

سوءظن صحیح

سوءظن داشتن در مواردی همچون معاملات و ازدواج مفيد است و بايد با تحقيق و گزينش، انتخاب درست و عقلانی داشته باشيم.‏

اقسام سوءظن

در یک نگاه کلی سوءظن را می‌توان به سه بخش سوءظن به خود، سوءظن به خدا و سوءظن به مردم تقسیم کرد.

سوءظن در روایات

در حدیثى از رسول خدا (ص) آمده است: «خداوند مؤمن را پس از توبه و استغفار، کیفر نمى‌کند مگر به بدگمانى او نسبت به خدا». امام صادق (ع)می فرمایند: «خداوند متعال نزد گمان بنده‌اش به او است؛ اگر خیر باشد، خیر و اگر شر باشد شر خواهد بود». (با داشتن حسن ظن، خداوند با او به نیکى و با داشتن سوء ظن، خداوند با او همان‌گونه که گمان دارد، رفتار مى‌کند). پیامبر اکرم (ص) در حدیثی می‌فرمایند: «از گمان بد بپرهیزید که گمان بد، بدترین نوع دروغ است». حضرت على(ع) فرمودند: «کسى که سوء ظن دارد ایمان ندارد.» امام صادق (ع) فرمودند: «کسی که با اهل شک و گمان بد هم نشینی کند، از آن‌ها می‌شود.» امام علی(ع) می فرماید: «از سه چیز اجتناب کنید که این سه چیز ریشه‌اش سوءظن است: بخل، جبن(ترس) و حرص». در روایتی دیگر امام‌علی(ع) می‌فرماید؛ «سوءظن تمام کارها را خراب می‌کند و انسان را به دنبالش، می‌برد».

عوامل ایجاد سوءظن

بعضی از عوامل مانند: جهت‌گیری‌های‌ درونی‌ و روحی‌، میزان‌ رشد و بلوغ‌ فکری‌ و معرفتی‌، شک‌ و تردیدها، شرایط‌ محیطی‌ و بیرونی‌، نوع‌ تعاملات‌ انسان‌ با افراد و نوع‌ رفتار افراد و معاشران‌ و مصاحبان‌ انسان می‌تواند زمينه‌ای برای اين بيماری شود‌.

آثار سوءظن

از بین رفتن اتحاد و همفکری در جامعه و خانواده، عدم اعتماد، کنترل‌گرایی افراطی، غفلت از خود، کنجکاوی افراطی، انزجار و نفرت نسبت به دیگران، اشتغال فکری افراطی، از ميان رفتن اعتماد در جامعه، بوجود آمدن جنايت، از ميان رفتن آثار عبادت، زير سؤال رفتن ايمان، از ميان رفتن الفت و دوستی، گسترش يافتن غيبت در جامعه، گسترش ترس و وحشت در جامعه، ابتلاء به بيماری روانی از جمله آثار مخرب سوء ظن است.

راه درمان سوءظن

• شخص در مورد مضرات و مفاسد سوءظن و محاسن حسن ظن کمی تأمل کند (درک مصالح و مفاسد).
• انسان مواظب باشد هرگاه گمان بدی از مسلمانی به ذهن او خطور کرد، نهایت تلاش خود را بکار گیرد تا به آن معتقد نشود.
• باید بکوشد تا ظن خود را کنار گذاشته و آن را دنبال نکند و در مورد آن شخص تشویشی را به دل راه ندهد و رفتار خود را با او تغییر ندهد، و همان گرامی داشت و اعتماد پیشین را نسبت به او کم نکند، بلکه در بزرگداشت و احترام او بیشتر بکوشد و حتی در حق او دعای خیر کند، که این کار شیطان را مأیوس می کند.
• تا زمانی که انسان از کسی کردار و رفتار بدی ندیده، نباید به او بدبین شود.
• حداقل به سوء ظن خود ترتیب اثر عملی ندهد. ترتیب اثر عملی چنین است که انسان گمان خود را به عنوان یک واقعیت مسلّم تلقی کرده و آثار واقع را بر آن بار کند.
• اطرافیان فرد بدبین از انجام یا عدم انجام کارهایی که سبب تشدید حساسیت در او می‌شود بپرهیزند تا احساسش کم‌کم ترمیم شود، ضمن اینکه گفت‌وگوی برخاسته از صمیمیت و منطق بسیار کارگشا است.
• آموزش اینکه افراد فقط نکات منفی را نبینند و به نکات مثبت نیز توجه داشته باشند، با فراگیری مهارت‌ها، عینک بدبینی را از چشم بردارند و از قضاوت زودهنگام یا مقایسه‌های بیجا بپرهیزند.
• مبارزه با ترس و ضعف نفس، دوری از خودمحوری، گروه‌گرایی، پرهیز از همنشینی با بدان از راه‌های اساسی مبارزه با سوءظن و علاج آن است. مداومت بر انجام عمل صالح و تلقین و انرژی مثبت و عدم پیش داوری، گفت و گو و پرسش برای یافتن صحت موضوع، تقويت ايمان مردم، ارشاد و راهنمايی ، قضاوت نسبت به مسائل از روی علم و يقين و رفتار از روی حسن ظن راه‌کارهای مقابله با بدگمانی و آثار سوء معرفی شده است.

منابع

ایکنا

دانشنامه اسلامی.

ویکی فقه.