طاهره صفارزاده

طاهره صفارزاده(27 آبان 1315 هجری شمسی - 4 آبان 1387 هجری شمسی)؛ شاعر، نویسنده، مترجم قرآن. طاهره صفارزاده ، شاعر، نویسنده، استاد دانشگاه و مترجم قرآن بود که آثار ارزشمندی در حوزه شعر، ادبیات، اصول و فن ترجمه و همچنین ترجمه قرآن و متون دینی از وی به یادگار مانده است. «قرآن حکیم»، ترجمه سه‌زبانه قرآن (متن عربی همراه با ترجمه‌های فارسی و انگلیسی) از آثار ارزشمند ایشان است که پس از انتشار، با استقبال خوبی از سوی مخاطبان و قرآن‌پژوهان روبه‌رو و صفارزاده به لقب «خادم القرآن» نائل شد.

طاهره صفارزاده

زندگینامه

طاهره صفارزاده در 27 آبان 1315 هجری شمسی در شهر سیرجان متولد شد. وی در سن شش سالگی در مکتب‌خانه محل زندگی، تجوید، قرائت و حفظ قرآن را آموخت و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در کرمان به پایان رساند. از همان سنین نوجوانی استعداد و ذوق ادبی و سرودن شعر در وی نمایان شد و نخستین شعر را در سن 13 سالگی برای روزنامه دیواری مدرسه سرود. در سال چهارم دبیرستان به‌خاطر سرودن شعر، به عنوان جایزه یک جلد دیوان اشعار جامی را از رئیس آموزش‌وپرورش استان کرمان دریافت کرد. صفارزاده پس از پایان دبیرستان در آزمون ورودی دانشگاه‌ها شرکت کرد و در رشته‌های حقوق، زبان و ادبیات فارسی و همچنین زبان و ادبیات انگلیسی پذیرفته شد و از آنجا که در مورد ادامه تحصیل در یکی از این سه رشته تردید داشت، با استخاره خانواده‌اش در رشته زبان و ادبیات انگلیسی مشغول به تحصیل شد و در همین رشته نیز مدرک لیسانس گرفت. او پس از فراغت از تحصیل، مدتی به عنوان مترجم در شرکت نفت مشغول به کار شد؛ اما پس از یک سخنرانی در جمع فرزندان کارگران مجبور به ترک کار شد. صفارزاده پس از آن برای ادامه تحصیل به انگلستان و آمریکا رفت. در دانشگاه آیوا، در گروه نویسندگان بین‌المللی پذیرفته شد و همچنین موفق به کسب درجه MFA شد. MFA درجه‌ای است که به نویسندگان داوطلب تدریس در دانشگاه اعطا می‌شود و این افراد به‌جای پرداختن به تاریخ ادبیات و محفوظات، به آموختن نقد به صورت تئوری و عملی و اجرای پروژه‌های ادبی و مطالعات گسترده درباره آثار سایر نویسندگان و شاعران می‌پردازند. مدت این دوره یک سال بیشتر از کارشناسی ارشد است؛ اما دارنده این مدرک با پایه دکترا در دانشگاه‌های آمریکا پذیرفته می‌شود. صفارزاده برای گذران این دوره دانشگاهی، دروس شعر امروز جهان، نقد ادبی و نقد عملی ترجمه را انتخاب کرد. وی پس از پایان دوره و بازگشت به ایران، به‌خاطر فعالیت‌های سیاسی که در دوره دانشجویی خارج از کشور داشت برای استخدام دچار مشکل بود؛ ولی از آنجا که واحدهای درسی زیادی را در زمینه ترجمه با موفقیت گذرانده بود و دانشگاه‌های کشور با کمبود اساتید ترجمه برای گروه‌های تحصیلی زبان‌های خارجی مواجه بودند؛ با استخدام صفارزاده در دانشگاه ملی (شهید بهشتی فعلی) موافقت شد و او در سال 1349 شمسی در این دانشگاه شروع به کار کرد. تا اوایل سال 1960 میلادی، ترجمه حرفه‌ای غیرآکادمیک و ذوقی بود، اما صفارزاده به دنبال تحصیل در دانشگاه آیوا و گذراندن آموزش‌های آکادمیک، از ابتدای تدریس خود در دانشگاه ملی ایران، روشی برای شناخت و تطابق مفهومی، دستوری و ساختاری دو زبان مبدأ و مقصد طرح‌ریزی کرد و این شیوه وی در درسی که سابقه تدریس روشمند نداشت از سوی بسیاری از همکاران و اساتید دانشگاه مورد استقبال قرار گرفت و صفارزاده به عنوان پایه‌گذار آموزش ترجمه به عنوان یک علم در دانشگاه‌های ایران شناخته شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، کتاب «اصول و مبانی ترجمه» اثر طاهره صفارزاده به عنوان کتاب درسی برای دانشجویان رشته ترجمه تعیین شد. صفارزاده که از دوره نوجوانی استعداد ویژه و قریحه خود را در زمینه سرودن شعر نشان داده بود، پس از تحصیلات دانشگاهی، با بهره‌گیری از مطالعات و تحقیقات ادبی، موفق به طرح و معرفی سبک جدیدی از شعر با عنوان «طنین» در حوزه مقاومت و طنز سیاسی شد که برای حکومت سیاسی قبل از انقلاب خوشایند نبود. وی در سال 1355 شمسی، به دلیل نوشتن شعر مقاومت دینی از دانشگاه اخراج و خانه‌نشین شد. اما این دوران برای صفارزاده سرآغاز تحولی مهم بود و او تمام وقت خود را برای مطالعات قرآنی و خواندن تفاسیر قرآن صرف کرد. کتاب «سفر پنجم» طاهره صفارزاده حاوی اشعار مقاومت با مضامین دینی است و در سال 1356 در مدت دو ماه به چاپ سوم رسید. این بانوی مسلمان فرهیخته، پس از خدمات بسیار به جامعه علمی و ادبی کشور و ارائه آثار ارزشمندی در حوزه ترجمه متون اسلامی همچون «ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید» و «ترجمه قرآن حکیم»، در 4 آبان 1387 شمسی بر اثر ضایعه مغزی در تهران دار فانی را وداع گفت.

فعالیت‌ها و مسئولیت‌های پس از انقلاب

طاهره صفارزاده در آغاز نهضت اسلامی با همکاری چند نفر از نویسندگان سرشناس مسلمان، کانون فرهنگی نهضت اسلامی را تأسیس کرد. در مدت مسئولیت وی در این مرکز، تعداد زیادی هنرجو در رشته‌های گوناگون هنرهای تجسمی و غیر تجسمی پرورش یافتند که بعد از پیروزی انقلاب به عنوان مسئولان فرهنگی و هنری مشغول به فعالیت شدند. صفارزاده پس از پیروزی انقلاب به عنوان رئیس دانشگاه شهید بهشتی و همچنین رئیس دانشکده ادبیات برگزیده شد. وی در مدت مسئولیت خود اقدامات ارزنده‌ای، ازجمله بازآموزی دبیران انجام داد. همچنین ایشان از سوی ستاد انقلاب فرهنگی مسئول برنامه‌ریزی آموزشی زبان‌های خارجی شد. به دنبال طرحی که از سوی او به ستاد انقلاب فرهنگی ارائه شد، برای نخستین بار برای تمام رشته‌های علمی دانشگاه‌ها کتاب‌هایی به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، آلمانی و روسی تألیف شد. پس از طی دوران خدمت در این طرح، ایشان تمام وقت خود را صرف ترجمه قرآن به زبان‌های فارسی و انگلیسی اختصاص داد.

افتخارات

استاد طاهره صفارزاده، در سال 1367 شمسی، در فستیوال بین‌المللی شعر «داکا» به عنوان یکی از 5 عضو بنیان‌گذار کمیته ترجمه آسیا برگزیده شد، همچنین ایشان در سال 1371 شمسی از سوی وزارت علوم و آموزش عالی به عنوان استاد نمونه انتخاب شد. در سال 1380 شمسی و پس از انتشار ترجمه قرآن کریم، به افتخار خادم‌القرآن نائل شد. در مارس سال 2006 میلادی و هم‌زمان با روز جهانی زن، از سوی سازمان نویسندگان آفریقا و آسیا به عنوان شاعر مبارز و بانوی نخبه و دانشمند مسلمان برگزیده و به عنوان شخصیت برگزیده سال انتخاب شد.

معرفی آثار طاهره صفارزاده

صفارزاده آثار فراوانی را در زمینه شعر و ادبیات، فن و قانون ترجمه، ویراستاری، و ترجمه قرآن و ادعیه و متون دینی از خود به یادگار گذاشته است. ازجمله این آثار ارزشمند می‌توان به این مکتوبات اشاره کرد: کتاب‌های شعر: رهگذر مهتاب، 1341ش؛ طنین در دلتا، 1349ش، سد و بازوان، 1350ش، Red Umbrella The (اشعاری به زبان انگلیسی) دانشگاه آیووا 1976م؛ بیعت با بیداری، 1358ش، دیدار صبح، 1366ش. همچنین کتاب‌های اندیشه در هدایت شعر، 1384ش؛ اصول ترجمه؛ نقد ترجمه؛ اصول و مبانی ترجمه؛ ترجمه‌های نامفهوم از دیگر آثار ایشان هستند. در حوزه ترجمه قرآن و متون دینی نیز آثار گران‌بهایی از ایشان به یادگار مانده، ازجمله: ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید به زبان فارسی و انگلیسی؛ ترجمه قرآن حکیم که متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی همراه است؛ ترجمه قرآن حکیم دوزبانه که متن عربی با ترجمه انگلیسی و ترجمه قرآن حکیم دو زبانه که متن عربی با ترجمه فارسی همراه است؛ ترجمه دعای عرفه، دعای ندبه، کمیل، جوشن کبیر به زبان فارسی؛ مفاهیم قرآنی در حدیث نبوی: گزیده‌ای از نهج‌الفصاحه با ترجمه فارسی و انگلیسی.

نگاهی به سبک اشعار طاهره صفارزاده

صفارزاده با شعر «کودک قرن» به عنوان یک شاعر، شناخته شد. او شعر را مسند انسان‌سازی و اصلاح‌گری و شاعر را یک «مصلح اجتماعی» می‌دانست؛ به همین سبب در اغلب شعرهای ایشان توجه به آموزه‌های اخلاقی - دینی نمود دارد. در نگاهی کلی می‌توان شعر صفارزاده را به سه دوره تقسیم کرد. دوره اول، از زمان انتشار کتاب «رهگذر مهتاب» و با مطرح شدن او به عنوان شاعر در سال 1341 شمسی آغاز و تا قبل از انتشار کتاب «سفر پنجم» ادامه یافت. در این دوره، شعر صفارزاده با همسالان خود تفاوت محسوسی ندارد و از فضای اجتماعی و فرهنگی آن دوره نیز متأثر است و نشانه‌هایی از اعتراض به اوضاع فرهنگی جامعه پیش از انقلاب اسلامی و ابراز احساسات عدالت‌جویانه در اشعار وی دیده می‌شود. کتاب «سفر پنجم» که نخستین بار در سال 1356 شمسی چاپ شد را باید آغاز دوره دوم شعر طاهره صفارزاده دانست. در مرحله دوم شعر او، اغلب افراد ساده جامعه مخاطب هستند و او در قالب شعر، مطالبی را بازگو می‌کند که دیگر از پیچیدگی خاصی برخوردار نیستند؛ بلکه معنا و مفهوم ساده‌ای را می‌رسانند. دوره سوم شعر صفارزاده پس از شرایط هیجانی انقلاب اسلامی شکل دیگری به خود می‌گیرد. در این دوره مفاهیم دینی و اخلاقی در اشعار او بیش از گذشته نمایان می‌شود. همچنین بیان او با دوره پیش تفاوت چشمگیری دارد و از آنجا که دیگر دچار هیجان نیست، بسیاری از شعرها را بادقت و وسواس می‌نویسد و از تکنیک‌های سابق خود نیز بهره می‌برد. صفارزاده ازجمله شاعرانی است که توانست از همان ابتدا به زبان و سبک خاص خود دست یابد و به عنوان شاعری مستقل شناخته شود و از این زبان و سبک در جهت ارائه مفاهیم بهره ببرد. به عقیده صاحب‌نظران، استاد طاهره صفارزاده به عنوان شاعری مستقل که به نحله و جریان شعری خاصی وابسته نبود، خود را در ادبیات ایران مطرح کرد.

ترجمه قرآن طاهره صفارزاده

کتاب «ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن کریم»

کتاب «ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن کریم» در اسفند 1376 شمسی توسط انتشارات پارس کتاب و هنر بیداری، منتشر شد. کتاب از یک مقدمه و دو بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل مقدمه‌ای بر تبیین مراتب اهمیت اسماءالحسنی است و بخش دوم هم به معرفی ترجمه و توضیح مفاهیم واژگان تخصصی و اصطلاحات قرآن اختصاص دارد. از ویژگی‌های این کتاب باید به حضور متن آیات و ترجمه آن‌ها از یکی از مترجمان نامدار معاصر اشاره کرد. این کتاب را می‌توان چکیده نظریات علمی صفارزاده درمورد ترجمه قرآن به زبان فارسی و انگلیسی دانست. این کتاب با مقدمه‌ای از نویسنده درمورد رویکرد و دیدگاه او در مورد ترجمه قرآن آغاز می‌شود و در متن اصلی دربردارنده ترجمه، شرح و تفسیر تعدادی از عبارات قرآن است. این اثر را می‌توان یک دوره عملی - تحلیلی جامع درمورد فن ترجمه قرآن دانست. مترجم در مقدمه کتاب، هدف خود را از نگارش این اثر، دوری از نگارش ترجمه‌های تحت‌اللفظی پیچیده و ترجمه‌هایی که پیوند مفهومی میان آیات و شأن نزول آنها وجود ندارد، بیان کرده است. صفارزاده رویکرد صحیح در ترجمه قرآن کریم را تلاش مترجم در شناخت و بعد شناساندن مفهوم کلام الهی می‌داند و تأکید صرف به ترجمه معانی کلمات و استفاده از معانی غیر مربوط با الفاظ قرآنی از فرهنگ لغات را از نقاط ضعف ترجمه قرآن می‌داند. طاهره صفارزاده، قرآن را حاوی علم جامع و برترین کتاب مبلغ علم می‌داند و عقیده دارد مترجم قرآن قبل از شروع کار ترجمه، ابتدا باید آگاهانه برای آموختن اصطلاحات و واژگان تخصصی در مرحله شناخت مفاهیم وقت صرف کند تا پس از آن برای شناساندن مفهوم و معادل‌یابی صحیح برای الفاظ و عبارات قرآنی موفق عمل کند. ایشان در مقدمه کتاب ذکر کرده که با وجود احترام به متقدمان ترجمه قرآن، اما آثار آنان نباید سهم دیگران را از ژرف‌اندیشی در کلام الهی تصاحب کند. او عقیده داشت، ترجمه هم‌زمان آیات قرآن به دو زبان، ایرادات و نیازهایی را که در فرایند ترجمه قرآن و اصطلاحات بنیادی آن وجود دارد به طور هم‌زمان برای همه گروه‌های مخاطب برطرف می‌کند.

قرآن حکیم

قرآن حکیم، ترجمه سه زبانه آیات قرآن است که در آن، متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی همراه است. این اثر حاصل سی سال مطالعه و پژوهش صفارزاده درمورد قواعد و فنون اصولی ترجمۀ متون عربی و انگلیسی و همچنین مطالعه تفاسیر قرآن و منابع اسلامی است. این کتاب از سوی انتشارات «هنر بیداری» برای نخستین بار در سال 1380 شمسی در 6000 نسخه منتشر شد و در سال 1382 شمسی به چاپ مجدد رسید.

طاهره صفارزاده

صفارزاده در فرایند تألیف این ترجمه، دقت و توجه فراوانی در معادل‌یابی دقیق الفاظ قرآنی با درنظر گرفتن تفسیرها و ترجمه‌های موجود و بهره‌بردن از فرهنگ‌های متعدد دوزبانه صرف کرده است. همچنین توجه به مفهوم آیه و ارتباط آن با آیات پیشین و پسین، استفاده از علائم سجاوندی به شکل مناسب و جدید و اهمیت به ساده‌نویسی و آسان فهمی و ارائه معلومات تفسیری در پانویس، و مهم‌تر از همه که می‌توان جزو شاخصه‌های ویژه ترجمه وی دانست؛ توجه خاص صفارزاده به معانی گوناگون صفات الهی و اسماءالحسنی خداوند در مفهوم و هدف آیات حاوی این اسماء، از ویژگی‌های مهم این اثر است. در پایان کتاب نیز ضمایمی به دو زبان انگلیسی و فارسی، به توضیحات کوتاه و کامل از ضرورت کار، انگیزه مترجم، ویژگی‌های ترجمه وی و سایر مسائل پیرامونی آن، فهرست‌نویسی از اسماء الهی و نمونه‌های متفاوت در استفاده از اسماء واحد در معانی مختلف و فهرست آیه‌ها و سوره‌ها وجود دارد. به عقیده برخی مترجمان و قرآن‌پژوهان، در ترجمه قرآن طاهره صفارزاده با زبان سهل و ممتنع مواجه هستیم؛ به این معنا که ترجمه وی به سبب همراهی با تفسیر و توضیحات، هم برای عوام و هم برای مخاطبان خاص قابل فهم است. از سوی دیگر، ترجمه قرآن صفارزاده از پشتوانه علمی بالایی برخوردار است و مترجم دقت بالایی جهت روان بودن و استفاده از ظرایف ادبی به خرج داده است. به همین سبب ترجمه او نمود شایسته خلاقیت‌های یک ادیب فارسی زبان است و پرهیز از اشکالات سایر ترجمه‌های قرآن در آن به خوبی دیده می‌شود. به بیان صاحب‌نظران، کار صفارزاده یک ترجمه صرف نیست؛ بلکه پژوهشی در ترجمه محسوب می‌شود. ترجمه ایشان در برخی موارد شاعرانه و زیباست و تسلط بالای صفارزاده به زبان و ادبیات فارسی از نقاط قوت دیگر این اثر است. صفارزاده درمورد ترجمه «اسماءالله» و «اسماءالحسنی» دیدگاه‌های نسبتاً متفاوتی با دیگر مترجمان دارد که این نکته در ترجمه انگلیسی و فارسی او نمود دارد و به عقیده صاحب‌نظران، تفاوت اصلی این ترجمه با سایر ترجمه‌های موجود به زبان فارسی و انگلیسی، جایگزینی معادل برای اسماءالحسنی در ارتباط با آیات قرآن است. همچنین وی به دلیل توجه به زمینه موضوع آیات، به فهم معادل دقیق‌تری برای اصطلاحات تخصصی قرآن دست‌یافته و آنها را جایگزین ترجمه‌های تحت‌اللفظی کرده است. برداشت‌ها و معلومات تفسیری مترجم اغلب در پی‌نویس مشخص شده است، ولی گاهی به صورت کلماتی در پرانتز یا قلاب قرار گرفته است و این علامت به عنوان جایگاه توسعه معنی و ایجاد ارتباط بیشتر در درک مفهوم برای خواننده مفید است. بر اساس اطلاعات مندرج در شناسنامه این کتاب در مرکز ترجمه قرآن مجید، این ترجمه دارای نثری معتدل و روش آن متمایل به آزاد است و مترجم همین روش را در سراسر ترجمه رعایت کرده است. مهم‌ترین نقطه قوت این ترجمه، ساختار نثر آن است که هرچند صددرصد قوی نیست؛ ولی به دلیل روان و سلیس بودن می‌توان آن را نثری معتدل دانست. افزوده شدن توضیحات تفسیری و انتخاب ترجمه‌ای متمایل به ترجمه آزاد از دیگر عوامل مفهوم بودن این ترجمه است.

نظر قرآن پژوهان در مورد ترجمه قرآن صفارزاده

بهاءالدین خرمشاهی از مترجمین قرآن، ترجمه قرآن صفارزاده را جزو 20 ترجمه برتر می‌داند. به عقیده او، ترجمه صفارزاده بسیار شیوا و مفهوم است؛ ولی از اشکال مبرّا نیست. به عقیده حسین استاد ولی مترجم و ویراستار ترجمه قرآن کریم، ترجمه صفارزاده به عنوان اولین ترجمه قرآن به دو زبان انگلیسی و فارسی توسط یک بانوی ایرانی، ترجمه‌ای روان است که اصول ترجمه در آن رعایت و امانت‌داری حفظ شده است. محمدرضا انصاری محلاتی نویسنده و قرآن‌پژوه، ترجمه قرآن صفارزاده را با وجود اشتباهات معدود، نمونه‌ای موفق در ترجمه و توصیف اسماءالحسنی می‌داند. سید محمدحسن جواهری رئیس بخش ترجمه مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم، اثر مذکور را بسیار فصیح و روان می‌داند و وجود نوعی ساختارشکنی در سبک عرضه ترجمه قرآن را ویژگی دیگر این اثر به شمار می‌آورد. محمد خامه‌گر نویسنده و پژوهشگر قرآنی عقیده دارد، صفارزاده در ترجمه قرآن تابع متن نبود؛ بلکه به فهم مخاطب اهمیت داده و ترجمه وی مطابق فهم مخاطب است.