مهندسی فرهنگی

مهندسی فرهنگی: بازطراحی و ارتقای فرهنگی جامعه. مهندسی فرهنگی اسلامی با هدف فراهم آوردن زیرساخت‌های فرهنگی متناسب با جامعه اسلامی صورت می‌گیرد. جلوگیری از تبعیض اجتماعی، تأمین عدالت فرهنگی و توجه به عناصر جامعه‌شناختی و انسان‌شناسی فرهنگی در جامعه از جمله شاخصه‌های مهم مهندسی فرهنگی به شمار می‌آیند. مهندسی فرهنگی از آن‌جا که لازمۀ ارتقای وضعيت فرهنگی كشور است، ضرورت دارد. از جمله راهکارهای دست‌یابی به مهندسی فرهنگی اسلامی می‌توان به مواردی همچون بهره‌گيری از معارف قرآن كريم، عترت و نیز ارزش‌های اسلامی، طراحی برنامه‌های فرهنگی و توجه به مساجد، اشاره نمود. برخی از مهم‌ترین پیامدهای مهندسی فرهنگی عبارتند از: جلوگيری از ورود فرهنگ بيگانه، حل بحران‌های موجود در فرهنگ و هويت جامعه، ايجاد انسجام و نظم در مسائل فرهنگی و رشد كيفی شاخص‌ها و نوسازی فرهنگی كشور.

تعریف مهندسی فرهنگی

تعریف مهندسی

مهندسی به‌معنای مشخص کردن چارچوب، حدود و اندازه یک موضوع‌ است.

تعریف فرهنگ

«فرهنگ» اموری است که مورد پذیرش یک فرد و یک جامعه قرار گرفته و این پذیرش به حدی رسیده است که معیار ارزش‌ گذاری قرار گرفته است و در واقع با هویت فرد و جامعه گره خورده است در حقیقت فرهنگ مجموعه‌ای از روش‌های نهادینه شده در درون انسان است که بر اعمال و رفتار آن حاکم می‌شود. نظام اقتصادی، سیاسی و اجتماعی همه زیرمجموعه فرهنگ هستند.

تعريف مهندسی فرهنگی

عنوان مهندسی فرهنگی موضوعی است که پس از تعبیر مقام معظم رهبری در سال ۱۳۸۰ در خطاب به شورای عالی انقلاب فرهنگی مطرح شد. مطابق تعریف رهبر انقلاب، فرهنگ آن فضای تنفسی جامعه است که با هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست. در این فضای تنفسی و در این جو است که تصمیم اقتصادی ساخته، اتخاذ و اجرا می شود. در این فضای فرهنگی است که تصمیم حکومتی و دولتی ساخته و اجرا می شود. مهندسی این فضای فرهنگی در کشور یعنی بررسی صحیح یا غلط بودن هندسۀ موجود و حاکم بر هویت فرهنگی و جریان های فرهنگی. مهندسی فرهنگی به‌معنای آسیب‌شناسی، بازشناسی و ارتقای فرهنگی و جهت‌دهی بر‌پایه هویت اسلامی ـ ایرانی است. به بیانی دیگر منظور از مهندسی فرهنگی بازطراحی، اصلاح و ارتقاء بینش‎ها، باورها، ارزش‎ها، آداب و رفتارهای دیرپا و ریشه‎دار فردی و اجتماعی اسلامی است. مهندسی فرهنگی يك حركت نرم‌افزاری برای بازسازی و بازنگری همه نهادهای فرهنگی است تا به گونه‌ای ساماندهی شوند كه اهداف فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ايران را بتوانند محقق كنند.

شاخصه‌های مهندسی فرهنگی

مهندسی فرهنگی، نگاهی میان‌رشته‌ای به فرهنگ دارد که از ظرفیت نگاه مهندسی و محاسباتی به نظام فرهنگی بهره می‌گیرد و تلاشی برای فراهم آوردن زیرساخت‌های فرهنگی متناسب با جامعه اسلامی و تقویت خدمات فرهنگی به جامعه مسلمان و انقلابی ایران است. جلوگیری از تبعیض اجتماعی و تأمین عدالت فرهنگی؛ اساس مهندسی فرهنگی است. مهندسی فرهنگی به معنای ایجاد فضای کنترلی برای فرهنگ جامعه و مداخله‌گری در همه جزئیات زندگی مردم نیست. مهندسی فرهنگی توجه به عناصر جامعه‌شناختی و انسان‌شناسی فرهنگی در جامعه است. مهندسی فرهنگی امکان آسیب شناسی و راه حل آن و روش سیاست گذاری و اقدام را در مدیریت فرهنگی ارائه می-‌دهد.

تفاوت مدیریت فرهنگی، مهندسی فرهنگی و مهندسی فرهنگ

سه کلمه مدیریت فرهنگی، مهندسی فرهنگی و مهندسی فرهنگ در تعابیر مقام معظم رهبری وجود دارد که هرکدام تعریف منحصر به خود را داراست. مدیریت فرهنگی مربوط به حوزه عمل و برنامه‌ریزی است. مهندسی فرهنگی ارتباط حوزه‌های مختلف با یکدیگر و تأثیر آن‌ها بر یکدیگر را بررسی می‌کند و مهندسی فرهنگ مبتنی بر جایگاه و اولویت‌بندی مسائل است و به معنی بازشناسی مجموعه فرهنگ‌های وارداتی كه هيچ سنخيتی با فرهنگ ایرانی و اسلامی ندارد است که بايد بعد از بازشناسی اصلاح شوند در مقابل هدف از مهندسی فرهنگی پياده شدن فرهنگ‌های اصلاح شدن مبتنی با فرهنگ ناب ايرانی و اسلامی در تمام مقولات و عرصه‌های گوناگون جامعه است. سه کلمه مدیریت فرهنگی، مهندسی فرهنگی و مهندسی فرهنگ ارتباط طولی با هم دارند؛ یعنی مهندسی فرهنگ در رأس قرار می¬‌گیرد، مهندسی فرهنگی در میانه و مدیریت فرهنگی در ذیل.

ضرورت مهندسی فرهنگی

مهندسی فرهنگی كشور، وظيفه‌ای است كه از عمق و پيچيدگی بالايی در حوزه مديريت راهبردی كشور برخوردار است. مهندسی فرهنگی لازمه ارتقای وضعيت فرهنگی كشور است و در امور فرهنگی بايد به گونه‌ای عمل كرد كه پيشرفت احساس شود. در حقیقت نياز به مهندسی فرهنگی در كشور، هميشه برای پيشرفت و حركت رو به جلو در حوزه نشر دينی، ضروری و لازم است. همچنین نقشه مهندسي فرهنگي در كنار نقشه جامع علمي كشور تضمین‌كننده اجراي قانون اساسي كشور در ابعاد مختلف است، اين نقشه‌ها اگر در كنار اقتصاد مقاومتي قرار گیرد در حقیقت حرکتی به سمت تحقق تمدن نوین اسلامی است لذا همه باید در این راه کوشا باشند.

بایسته‌های مهندسی فرهنگی

عملیاتی شدن مهندسی فرهنگی نیازمند مولفه‌هایی است که در این بخش به برخی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:

فرهنگ اسلامی: فرهنگ متعالی دين مبين اسلام بهترين الگوی پاسخگو در مهندسی فرهنگی است. بايد از اخلاق و آداب فردی و اجتماعی و ايدئولوژی اسلامی به بهترين نحو استفاده شود تا مهندسی فرهنگی در جامعه شكل بگيرد.

ارزش‌های اسلامی: برای مهندسی فرهنگی توجه به قرآن، سنت‌های پیامبر(ص)، فرمایشات رهبری، توجه به قوانین موجود و مقتضیات ملی و جهانی بسیار مهم است و در این راستا برای انطباق طراحی‌ها باید از ارزش‌های اسلامی کمک گرفت.

معارف قرآن کریم: معيارهای مهندسی فرهنگی بايد نگاه توحيدی، ولايت فقيه، مبنای جهان‌بينی، ايدئولوژی و قانون اساسی برگرفته از قرآن باشد و اگر حركت عميق برای بازسازی نهادهای فرهنگی مد نظر است بايد شاكله و برنامه اصلی را از معارف قرآن كريم و قرآنی كه مفسر و مبين حقيقی آن اهل‌بيت عصمت و طهارت (ع) است استخراج نمود. قرآن مرجع مهندسی و برنامه‌ريزی فرهنگی كشور است. نظام اقتصادی، نظام فرهنگی، نظام سياسی و ساير نظامات اجتماعی كه برای اداره جامعه امروز لازم و ضروری است بايد برگرفته از قرآن و مبتنی بر آموزه‌های قرآنی باشد.

رصد مسائل فرهنگی: دست‌يابی به اهداف مهندسی فرهنگی نيازمند رصد فرهنگی و شناخت صحيح از تمامی ابعاد، ويژگی‌ها، مسائل و مشكلات فرهنگ ملی و همچنين جهت‌گيری‌های فرهنگی روز در سطح جهان ارزيابی تاثير آن‌ها بر فرهنگ ملی است.

راهکارهای دستیابی به مهندسی فرهنگیِ اسلامی

بهره‌گيری از معارف قرآن كريم و عترت: مهم‌ترین اصل در دستیابی به مهندسی فرهنگی اسلامی، این است که در موضوعات مورد نیاز نظام، از قرآن به عنوان منبع مهم تحول‌ساز استفاده شود و تمدن اسلامی بر محوریت آن شکل بگیرد. نخبگان و فرهيختگان جامعه در مهندسی فرهنگی بايد اصول و ارزش‌های اسلامی را مورد توجه قرار دهند و بر اساس تاريخ صدر اسلام در مواجهه با فرهنگ جاهلی و غيردينی به فرهنگ‌سازی قرآنی پرداخته و گفتار و بينش مردم را تغيير داده و جامعه اسلامی را تحقق بخشند. سيره پيامبراكرم(ص) و ائمه معصومين(ع) الگوی جامعه اسلامی در مهندسی فرهنگی و اجتماعی است و پياده كردن مبانی اسلامی در حكومت‌های دينی و توسعه فرهنگ اسلامی تنها از طريق بهره‌گيری از معارف قرآن كريم و عترت بايد صورت گيرد.

طراحی برنامه‌های فرهنگی: با تدوين برنامه‏های فرهنگی در قالب طرح مهندسی فرهنگی مسير دستيابی به سبك زندگی اسلامی ايرانی و تغيير فرهنگ جامعه سريع‏تر می‏شود.

توجه به مساجد: مسجد محل حکومت اسلامی و یکی از شعائر اصلی جوامع اسلامی است. مسجد مکان پویایی و نشاط اسلامی جامعه است و مهندسی اسلامی و فرهنگی مساجد نیز یکی از جنبه‌های اساسی پویایی جوامع اسلامی است. مسجد کانونی برای شادی و نشاط معنوی و روحی و روانی است. با مهندسی فرهنگی می‌توان مسجد را به پایگاه فرهنگی و قرآنی تبدیل کرد. برای شكل دادن مهندسی فرهنگی بايد به مساجد كه كانون انقلاب اسلامی است، توجه و اين نهاد مقدس را تقويت نمود.

ارزش‌های اسلامی: در ترسيم مهندسی فرهنگی، فرهنگ دينی بايد اركان اصلی اين مهندسی باشد.

مطالعات روش ‎شناختی در گزاره های دینی: راه درست کشف مهندسی قابل استناد به اسلام، مطالعات روش ‎شناختی در گزاره ‎های دینی است که دارای چهار مرحله است. مرحله اول مطالعه در سیر نزول سوره ها به ‎ترتیبی که بر پیامبر(ص) فرود آمد؛ زیرا قرآن آمد تا بینش ها، ارزش ها و رفتار ظلمانی را از انسان ها گرفته و آن‎ها را به راه روشن سعادت رهنمون شود؛ نزول تدریجی و حکیمانه قرآن به همین منظور صورت گرفت. مرحله دوم بر این اساس شکل می‌گیرد که بدانیم که موافق آیه ای که می‌فرماید «ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ؛ سپس بیان و توضیح آن نیز بر عهده ماست» (قیامت/۱۹) تبیین قرآن تابعی از نزول تدریجی قرآن و پس از آن است. بنابراین بیانات پیامبر(ص) و دیگر تبیین‌‎کنندگان قرآن که به عبارت دیگر سنت نامیده می شود را باید پیرو و تابع آیات قرار داد. مرحله سوم استفاده از گزاره‌های دینی و تفسیر به ترتیب نزول در مهندسی فرهنگی مرحله جری و تطبیق آیات بر جامعه جدید است. در مرحله نهایی، آن‌چه باقی می ماند، تفکیک مردم به طبقات گوناگون فکری یا سِنّی و تشخیص شیوه انتقال مفاهیم مهندسی‌شده به هر یک از آن‎ها است که نیاز به مطالعات روان‎شناختی و انسان‎شناختی و تربیتی دارد.

پیامدهای مهندسی فرهنگی

مهندسی فرهنگی بهترين راهكار مقابله در مقابل تهاجم فرهنگی دشمن است و لزوم تحقق آن، مستلزم پذيرش از سوی مردم و عمل بر طبق آن است. مهندسی فرهنگی در حقيقت تلاش برای تقويت اجزای اصلی فرهنگ اسلامی و ملی كشور و پاسداشت از آن در برابر نفوذ و تأثير فرهنگ مخرب غربی است.

مهندسی فرهنگی از ورود فرهنگ بيگانه جلوگيری و بحران‌های موجود در فرهنگ و هويت جامعه را حل می‌كند، تا از اين طريق آرمان‌ها و اهداف جامعۀ اسلامی تحقق پيدا كند همچنین مهندسی فرهنگی پیامدهایی به‌سان حفظ فرهنگ ايرانی ـ اسلامی در كشور، جهاد فرهنگی اثرگذار و موفقیت‌آمیز، ايجاد انسجام و نظم در مسائل فرهنگی لايه‌های مختلف كشور، نهادینه شدن مفاهیم دینی در کشور و رشد كيفی شاخص‌ها و نوسازی فرهنگی كشور را به دنبال دارد.

جایگاه قرآن در مهندسی فرهنگی

قرآن روابط فرد و جامعه را طوری تنظيم می‌كند كه انسان را از همه عذاب‌های فرهنگی، سياسی، اجتماعی و اقتصادی برهاند و همه روابط انسان‌ها در قرآن به نظم و مطابق نياز آدمی است و بسط آن در كلام و سيره ائمه به وضوح و شرح كافی آمده است. به طور مثال قرآن می‌گويد آموزش و پرورش چگونه بايد باشد، ازدواج و هدف از آن چيست، اهميت خانواده و شرايط استحكام و پايداری آن در چه حدی است، كسب و كار بر چه مبنايی سنجيده می‌شود، اصل و پايه روابط اجتماعی چيست، اقتصاد و سياست دارای كدام قله حقيقی و نجات بخشنده است و ... . همه اين‌ها در قرآن مهندسی و تنظيم شده است. در قرآن به صراحت اعلام می‌دارد كه كلام خدا نجات‌بخش است، تاريخ و فرهنگ مسلمانان نيز شاهد بر اين معناست كه هر جا مسلمانان به دامان اسلام و قرآن چنگ زده‌اند، آن پتانسيل عظيم الهی در آنان آشكار شده و ناممكن‌ها را ممكن كرده است.