آیه قبله

آیه قبله؛ به آیه صد و چهل و چهارم سوره بقره آیه قبله میگویند. این آیه تغییر قبله مسلمانان را از بیت المقدس به مسجد الحرام، فرمان می‌دهد.

تغییر قبله در قرآن

قبله، نماد توحید و جهت و نشانه اسلام و ادیان توحیدی است که ادیان الهی را از دیگر آیین ها جدا می کند و به عبادت های آدمی رنگ خدایی می دهد. خداوند برای هر امتی از امت های پیشین، قبله مخصوصی تعیین کرده است تا به هنگام نیاز و نیایش، به سوی او متوجه شوند و از توجهات انحرافی در امان بمانند. پانزدهم رجب، در تاریخ اسلام سالروز تغییر قبله مسلمانان از بیت المقدس به خانه کعبه است. مسجدالاقصی به گواه تاریخ نویسان دومین مسجد ساخته شده بر روی زمین پس از بیت الله الحرام محسوب می شود.این واقعه ارزشمند که در سال دوم هجری قمری اتفاق افتاد، نقش بسزایی در بازیابی هویت و استقلال مسلمانان داشت و آنان را در رسیدن به آرمان های بلند الهی و فتح قله های فضیلت ثابت قدم و دشمنان را از رسیدن به هدف های شوم خود ناامید کرد.بیت المقدس، یکی از مقدس ترین مکان هایی است که خاستگاه بسیاری از پیامبران بزرگ الهی بوده است و در ادبیات اسلامی نیز جایگاه ویژه ای دارد. پيامبر اكرم(ص)‏ در مدت سيزده سال پس از بعثت در مكه و چند ماه بعد از هجرت در مدينه به امر خداوند متعال به سوى بيت‌‏المقدس عبادت مى‌‏كردند و نماز می‌‌خواندند، بيت‌‌‏المقدس زادگاه حضرت عيسى و قبله يهود و نصارا بود در حالى كه مردم و اهالی شهر مكه در آن زمان برای كعبه اهميت بسياری قائل بوده و آنجا را بتخا‏نه خود قرار داده بودند. هنگامی‌كه پيامبر اكرم به مدينه آمدند و به طرف بيت‌‏المقدس نماز خواندند، يهوديان ساكن در مدينه شروع به بهانه جویى و اعتراض و تبليغ عليه مسلمانان كردند مبنى بر اينكه اينان از خود استقلال ندارند و اينكه به طرف قبله ما نماز مى‏خوانند و اين مطلب دليل بر حقانيت ماست. تمامی اين مسائل، دستاويزى براى سرزنش پيامبر اكرم(ص) شده بود.

پيامبر(ص) از اين موضوع بسيار رنج می‌برد و شب‌ها به انتظار وحى در اين مورد به آسمان چشم می‌دوخت و ساعت‌‏شمارى مى‏كرد. سرانجام يك روز در حالى كه دو ركعت از نماز ظهر را خوانده بود، جبرئيل(ع) مأمور شد كه به وی وحی الهی را نازل كند. وی بازوى پيامبر(ص) را گرفت و روى او را به سوى كعبه گرداند. و اين آيه شريفه را از سوی پروردگار به وی ابلاغ كرد: «قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّیَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَیْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوْتُواْ الْكِتَابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ»، «ما [به هر سو] گردانيدن رويت در آسمان را نيك مى‏بينيم پس [باش تا] تو را به قبله‏اى كه بدان خشنود شوى برگردانيم پس روى خود را به سوى مسجدالحرام كن و هر جا بوديد روى خود را به سوى آن بگردانيد در حقيقت اهل كتاب نيك مى‏دانند كه اين [تغيير قبله] از جانب پروردگارشان [بجا و] درست است و خدا از آنچه مى‏كنند غافل نيست» سوره بقره، آيه ۱۴۴. مسجدی به يادبود مسجد قديمی در مدينه احداث شده و يادآور لحظات شكوهمند تغيير قبله مسلمانان از بيت‌المقدس به كعبه است. لحظاتی برای خود يادگار دارد كه پيامبر عظيم‌الشأن پس از نزول وحی بر ايشان، در حالی‌كه نصف نماز را به قبله بيت المقدس اقامه كرده بودند، نصف ديگر آن را به امر خداوند درست از شمال به جنوب برگشته و به خانه خدا و كعبه، آمال مسلمانان ادا فرمودند و بدين ترتيب بود كه قبله مسلمانان در همان مكان و در همان زمان تغيير كرد و حكمت نام‌گذاری اين مسجد به مسجد ذوقبلتين بر همين مبناست.

علل تغییر قبله از بیت المقدس به مکه

نماد خداگرایی: کعبه، قدیمی‌ترین مرکز توحید و خداشناسی بر روی زمین و نماد وحدت در پرستش و آفرینش است که از آدم(ع) تا خاتم(ص) به سوی یک خدا گرویدند و تأکیدی بر این است که اسلام، یگانه آیین برگزیده پس از ارسال آخرین فرستاده و نیز سمبل بازگشت همه انسان‌ها در هر جا و مکانی به سوی خداست. نمازی که رو به سوی کعبه اقامه می‌شود، باعث تجدید خاطره ایثارگری و شرک‌ستیزی حضرت ابراهیم خلیل(ع) است، تا بدین وسیله تنفر از کفر و شرک پیوسته در دل‌ها زنده بماند و مسلمانان لحظه‏‌ای از ابراز نفرت و برائت از کافران و مشرکان غافل نباشند.تعیین مرزهای اعتقادی مسلمانان: پیروان همه ادیان الهی به بیت‌المقدس توجه داشتند و رسالت پیامبر(ص) که همسو با رسالت انبیای پیشین بود، متمایز‌‌ شدن از مشرکان را ـ ‌که کعبه، مکان مقدسِ بت‌هایشان بود‌ ـ ایجاب می‌کرد؛ اما لجاجت و خرده‌گیری‌های آزار دهنده یهود و انکار شدید رسالت آن حضرت، رسول اکرم(ص) را بر آن داشت تا علاوه بر تفاوت‌های آیین دین اسلام با یهودیت و مسیحیت، چه در قلمرو جهان‌شناسی و چه احکام عملی، مسلمانان را به عنوان امتی مستقل از یهودیان، معرفی کند و روی خود را از قبله آنان ـ که نشانه سوء استفاده‌های تبلیغاتیشان بود ـ بگرداند؛ همچنان‌که خداوند می‌فرماید: «ما به هر سو گردانیدن رویت در آسمان را می‌بینیم و ... .»

مهم‌ترين دليلی كه خداوند برای تغيير قبله بيان می‌كند، آزمودن اقتداكنندگان به پيامبر بود تا مشخص شود چه كسانی ايمان قوی‌تری دارند و در در دين خود ثابت قدم هستند. يكی ديگر از دلايل تغيير قبله اين بود كه ديگر اقوام يهود و مسيح بهانه‌ای برای تمسخر مسلمانان نداشته باشند، چراكه دائماً مسلمانان را جهت نداشتن قبله مخصوص می‌آزردند. اين آيه می‌گويد خداوند به دعاهای پيامبر(ص) برای تغيير قبله و سلب بهانه از غيرمسلمانان مورد توجه قرار داده و كعبه را كه زادگاه پيامبر اكرم(ص) بود، به عنوان قبله مسلمانان اعلام می‌كند و نيز متذكر می‌شود پذيرش اين فرمان جز برای هدايت‌شدگان دشوار خواهد بود.

يكی ديگر از علل مهم تغيير قبله اين است كه، از آنجا كه خانه كعبه در آن زمان كانون بتهای مشركان بود، دستور داده شد مسلمانان موقتاً به سوی بيت المقدس نماز بخوانند و به اين ترتيب صفوف خود را از مشركان جدا كنند.

اما هنگامی كه به مدينه هجرت كردند و تشكيل حكومت و ملتی دادند و صفوف آنها از ديگران كاملا مشخص شد، ديگر ادامه اين وضع ضرورت نداشت در اين هنگام به سوی كعبه قديمی‌ترين مركز توحيد و پر سابقه‌ترين كانون انبياء باز گشتند.

بديهی است هم نماز خواندن به سوی بيت المقدس برای آنها كه خانه كعبه را سرمايه معنوی نژاد خود می دانستند مشكل بود و هم باز گشت به سوی كعبه بعد از بيت المقدس بعد از عادت كردن به قبله نخست.

مسلمانان به اين وسيله در بوته آزمايش قرار گرفتند، تا آنچه از آثار شرك در وجودشان است در اين كوره داغ بسوزد و پيوندهای خود را از گذشته شرك آلودشان ببرند و روح تسليم مطلق در برابر فرمان حق در وجودشان پيدا شود.

اصولا همانگونه كه گفتيم خدا مكان و محلی ندارد، قبله رمزی است برای وحدت صفوف و احيای خاطره‌های توحيدی و تغيير آن هيچ چيز را دگرگون نخواهد كرد، مهم تسليم بودن در برابر فرمان او و شكستن بتهای تعصب و لجاجت و خودخواهی است.

يكی ديگر از مواردی كه در مورد تغيير قبله بايد به آن اشاره كرد اين است كه پيامبر اكرم (ص) وقتی كه در مدينه بودند چون می خواستند صفوف مسلمين از مشركان كه به كعبه اهتمام می‌ورزيدند جدا شود، لذا به بيت المقدس متوجه شدند و همين كه به مدينه آمدند، در مرحله اول به طرف بيت المقدس نماز خواندند، ولی خواستار تغيير قبله شدند كه اين امر به واسطه اين بود كه يهوديان مسئله قبله را به عنوان دستاويزی قرار داده بودند و از اين امر سوء استفاده می‌كردند و اين در حالی بود كه يهود و نصارا در كتاب‌های دينی خود خوانده بودند كه پيامبری خواهد آمد كه به دو قبله نماز می خواند، همچنان كه قرآن نيز به اين مساله اشاره دارد.

مخالفان تغییر قبله

۱. یهودیان: چون آنان «نسخ» در احکام را جایز نمی‌دانستند و برای احکام، ابدیت قائل بودند، فکر می‌کردند بیت‌المقدس، قبله همیشگی مسلمانان خواهد بود و پیامبر نمی‌تواند از آن منصرف شود؛ اما خداوند به آنان پاسخ داد: «دست خدا در تکوین و تشریع باز است»و «شرق و غرب عالم از آنِ خداست.» هنگامی که نماز‌ گزاردن به سوی کعبه، همسویی با مشرکان محسوب می‌شود، خاتم انبیا(ص) را به ‌گزاردنِ نماز‌ به سوی بیت‌المقدس(جایگاه ادیان توحیدی) مکلف کرد و زمانی که صفوف مسلمانان از مشرکان باز شناخته شد، به غرور یهودیان خاتمه داد.

۲. مشرکان مدینه: مشرکان مدینه پس از تغییر قبله گفتند که محمد، به زادگاه و آیین پدران خویش مشتاق است و سر‌انجام روزی به آیین آنان باز می‌گردد.

۳. منافقان مدینه: این گروه در هر شرایطی با تحلیل‌های نادرست و مغرضانه و مطالب بی‌اساس و دور از واقع تلاش می‌کردند، اتحاد و ایمان مسلمانان را متزلزل و آنان را به پراکندگی و تشتت آرا بکشانند.

آثار تغییر قبله

با تشکیل حکومت اسلامی و رشد مسلمانان در مدینه، ترس و وحشت امت یهود را فرا گرفت؛ زیرا پیشرفت های روزافزون مسلمانان، نشان می داد آیین اسلام، در اندک زمانی سراسر شبه جزیره عربستان را خواهد گرفت و قدرت و آیین یهود را از بین خواهد برد. به همین علت، کارشکنی یهودیان آغاز شد. آنان از راه های گوناگون، مسلمانان و شخص پیامبر اسلام را مورد آزار و بی مهری خود قرار می دادند. یهودیان با طرح مسئله قبله، مسلمانان را سرزنش می کردند و می گفتند: «محمد(ص) مدعی است دارای آیین مستقلی است و آیین و شریعت او، آیین های گذشته را نسخ می کند، در صورتی که هنوز قبله مستقلی ندارد و از قبله یهودیان پیروی می کند».با مطرح شدن تغییر قبله، این توطئه خنثی شد.

یکی از برکات تغییر قبله مسلمانان به طرف خانه کعبه، کوتاه شدن زبان مخالفان اسلام بود. یهودیان، مسلمانان را سرزنش می کردند و می گفتند: «ما در تورات خوانده بودیم که یکی ازنشانه های پیامبر آخرالزمان، نماز خواندن به دو قبله است، در حالی که ما این نشانه را در ایشان نمی بینیم.» با این بیان، مسلمانان نیز به شک می افتادند و پایه های حکومت اسلامی سست می شد.

از سوی دیگر، مشرکان نیز پیامبر(ص) را به فراموش کردن نخستین خانه توحیدی متهم می کردند. تغییر قبله، زبان هر دو گروه مخالف اسلام را بست. قرآن کریم با اشاره به این مطلب مهم می فرماید: «(ای پیامبر!) از هر کجا خارج شدی، روی خود را به طرف مسجدالحرام کن تا مردم بهانه ای بر ضد شما نداشته باشند».تغییر قبله «مسلمانان از بیت المقدس به خانه کعبه» و شدت نیاز آنان به تشخیص قبله برای نیازمندی های شبانه روزی همانند نماز، ذبح حیوانات، دفن میت و...، سبب شد مسلمانان از آغاز اسلام، وارد عرصه تحقیق درباره قبله و جهت آن شوند و موفقیت هایی به دست آورند. این تلاش ها باعث شد علم هیئت و جغرافیا که ارتباط تنگاتنگی به قبله و جهت یابی آن دارد، رشد کند و دانشمندان مسلمان، خدمات قابل توجهی به این علوم ارائه کنند.

بر پایه محاسبات دانشمندان علم هیات قدیم، قبله‌های شهر مقدس مدینه با محراب پیامبر اسلام که هم اکنون به همان وضع در مسجدالنبی سالم مانده است، تطبیق نمی‌کرد. همین موضوع سبب گفت‌وگوی بسیاری میان علمای اسلام درباره قبله محراب حضرت می‌شد و هر کس برای توجیه انحراف، چیزی بیان می‌کرد. تا این‌که دانشمند معروف، مرحوم سردار کابلی، بر اساس مقیاس‌های امروزی اثبات کرد که محراب پیامبر، با قبله شهر مدینه منطبق است و کم‌ترین انحرافی در آن دیده نمی‌شود.

این موضوع یک کرامت علمی است که بدون تحقیق و بررسی و نبودن کوچک‌ترین وسایل علمی و در حال نماز، چنان از بیت المقدس متوجه کعبه شده که کم‌ترین انحرافی در توجه ایشان به کعبه به وجود نیامده است.

در حقیقت تغییر قبله، نوعی تربیت و تکامل بخشیدن به روح انسان‌ها و نعمت بزرگی بود که سبب شد مسلمانان از تقلید کورکورانه دوری کرده و هدایت یابند. خداوند در آغاز ظهور اسلام برای جداسازی صفوف مسلمانان از بت پرستان، دستور داد مسلمانان به سوی بیت المقدس نماز بخوانند و هم زمان با تشکیل حکومت اسلامی در مدینه و تثبیت قدرت، توجه به سوی کعبه معطوف شد و مسلمانان متوجه قدیمی‌ترین خانه توحید شدند و به این ترتیب، یک مرحله از تکامل و تربیت تحقق یافت.

توجه به قبله هرگز به معنای محدود نمودن ذات پاک الهی در سمت معیّنی نیست؛ بلکه هدف از این حکم، نظام‏ مند کردن عبادت بندگان است. توجه عموم مسلمانان جهان به یک مرکز مقدس (کعبه)، آن هم در هر شبانه روز پنج مرتبه، روح وحدت و یگانگی را در دل و جان آنان می‏‌پروراند. نمازی که رو به سوی کعبه صورت می‏‌گیرد، باعث تجدید خاطره ایثارگری و شرک ستیزی حضرت ابراهیم است، تا بدین وسیله تنفر از کفر و شرک پیوسته در دل‌ها زنده بماند و مسلمانان لحظه‏‌ای از ابراز نفرت و برائت از کافران و مشرکان غافل نباشند.

تغییر قبله در روایات

در تفسير مجمع‌البیان از قمى روايت كرده كه در تفسيرش در ذيل آيه «سيقول السفهاء« از قول امام صادق(ع) نقل كرده كه فرمود «قبله وقتى از بیت‌المقدس به‌سوی كعبه برگرديد كه رسول خدا (ص) ۱۳ سال در مكه نماز به‌سوی بیت‌المقدس خوانده بود و بعد از مهاجرت به مدينه هم هفت ماه به همان سو نماز خواند آن‌وقت خدا او را به‌طرف مكه برگردانيد.»

ون يهوديان رسول خدا(ص) را سرزنش می‌کردند و می‌گفتند تو تابع مائى و به‌سوی قبله ما نماز می‌گزاری، رسول خدا (ص) از اين سرزنش دچار اندوهى سخت شد و در نیمه‌شبی از خانه بیرون‌شد و به آفاق آسمان نگاه می‌کرد منتظر بود از ناحيه خدای تعالى در اين خصوص امرى صادر شود فرداى آن شب وقتى هنگام نماز ظهر شد، آن جناب در مسجد بنى سالم بود و دو ركعت از نماز ظهر را خواند كه جبرئيل نازل‌ شد.

دست به دو شانه آن حضرت گذاشت و او را به‌طرف كعبه برگردانيد و اين آيه بر او نازل كرد: (قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ ۖ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا ۚ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ) درنتیجه آن جناب دو ركعت از يك نماز را به‌سوی بیت‌المقدس و دو ركعت ديگرش را به‌سوی كعبه خواند، بعدازاین جريان سروصدای يهود و مردم نفهم بلند شد كه چرا از قبله‌ای كه داشت برگرديد؟

رواياتيكه هم از طرف عامه و هم خاصه در اين داستان در كتب جامع واردشده، بسيار زياد است و ازنظر مضمون قريب به هم هستند، ولى ازنظر تاريخ اين جريان مختلف‌اند، بيشتر آن‌ها تاريخ تحويل قبله را در ماه رجب سال دوم از هجرت ، يعنى ماه هفدهم از هجرت می‌دانند و صحیح‌تر هم همين است و به‌زودی فصل جداگانه در بحث پيرامون اين مسئله خواهد آمد انشاءاللّه.

و هيچ شكى نيست در اينكه روح و مغز عبادت بنده عبارت است از همان بندگى درونى او، و حالاتى كه در قلب نسبت به معبود دارد كه اگر آن نباشد، عبادتش روح نداشته و اصلاً عبادت بشمار نمی‌رود وليكن در عین‌ حال اين توجه قلبى بايد به صورتى مجسم شود و خلاصه عبادت در كمالش و ثبات و استقرار تحققش، محتاج به اين است كه در قالبى و ريختى ممثل شود.

منابع

خبرگزاری ایکنا