قرآن

قرآن؛ کتاب آسمانی نازل شده بر پیامبر اکرم و معجزۀ جاوید ایشان. قرآن در طول 23 سال از طریق وحی و ‌توسط حضرت جبرئیل، تدریجاً بر رسول خدا (ص) نازل شد. این کتاب آسمانی دارای ۱۱۴ سوره و ۶۲۳۶ آیه است. لفظ «قرآن» ۷۰ مرتبه در متن قرآن به ‌کار رفته و از منظر لغت‌شناسی به معنای «خوانده شده» يا «خواندنی» است. کلیت قرآن برای همگان قابل فهم است و به هر زبانی که ترجمه شود تمامی مخاطبان با آن از لحاظ محتوایی مأنوس می‌شوند. ویژگی اساسی قرآن در مقابل سایر کتب آسمانی نیز معجزه بودن و تحریف‌ناپذیری آن است. از جمله مهم‌ترین اهداف این کتاب آسمانی بحث و دغدغۀ هدایت‌گری تمام انسان‌هاست.

تعاریف

مفهوم‌شناسی لغوی قرآن

لغت ‌شناسان و دانشوران زبانی در معناي قرآن وجوه پنج‌گانه اي گفته اند که به طور اختصار مي توان آن‌ها را به سه دسته تقسيم نمود: 1. قرآن، اسمي جامد و غيرمشتق و علم ارتجالی است و بدون آن‌كه پيشينه استعمال در زبان عرب داشته باشد، خداوند به عنوان اسم خاص براي وحي‌اي كه بر پيغمبرش نازل فرموده، قرار داده است؛ مثل تورات و انجیل كه اسم براي كتاب‌هاي حضرت موسی و حضرت عیسی (ع) هستند. 2. قرآن مشتق از ریشۀ «ق‌رن» است که در احتمالات معنایی آن دو قسم ذکر شده است: الف) قرآن، مشتق از قَرَن الشي‌ء بالشي ء، يعني چيزي را به چيزي ضميمه كردن. علت اين نامگذاري، مقرون بودن سوره‌ها و آیات و حروف به يكديگر است. ب) قرآن، مشتق از قرائن، جمع قرينه است؛ زيرا آياتش همانند يكديگرند و بعضي بعض ديگر را تاييد مي‌كنند. و به عبارتی دیگر هر آیه از قرآن، قرينه آيات ديگر است. 3. قرآن مشتق از ریشۀ «ق‌رء» است که دو احتمال دربارۀ آن ذکر شده است:[۱] الف) از قرء به معناي جمع گرفته شده است. عرب وقتي بخواهد بگويد: آب را در حوض جمع كردم، مي‌گويد: قرات الماء في الحوض. علت اين نامگذاري، آن است كه اين كتاب همه ثمرات كتب آسمانی پيشين را در خود جمع نموده است. در اين صورت قرآن، معنای فاعلی می‌دهد يعنی جمع كننده كه به معنای جامع و در بردارنده حقايق و فرموده‌های الهی است. ب) بر وزن رجحان و غفران، مشتق از ماده قرا به معناي تلاوت است. در اين‌جا قرآن به معنای اسم مفعول (مقروء)، يعني خوانده شده و يا خواندني کاربرد دارد. بنابراین قرآن، يعني خواندن. اما به طور کلی به نظر می‌رسد قرآن از ماده «قرء» و به عنوان اسم «عَلَم» کاربرد داشته است. پس قرآن يعنی «خوانده شده» يا «خواندنی»، در آيات ۱۸ـ۱۷ سوره «قيامت» خداوند متعال می‌فرمايد: «إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ (١٧)فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » يعنی: بر عهده ماست كه قرآن را محفوظ داشته و برتر بخوانيم و آنگاه برخوانيم و آنگاه كه برخوانديم تو هم خواندن آن را دنبال كن.

مفهوم‌شناسی اصطلاحی

قرآن واژه «قرآن» ۷۰ بار در متن قرآن به‌کار رفته ‌است. کتاب آسمانی حضرت محمد (ص) را قرآن می نامند؛ چرا كه جمع كردن و خواندن آن بر عهدۀ ما است. همچنین به اعتبار آن كه جامع تمام علوم و حاوى جمیع احكام است، آن را قرآن می نامند. قرآن با تعداد قابل توجهی از آیات، به معرفی خود پرداخته است. از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره داشت: قرآن کتابی است که هیچ شکی در آن نیست، نور و روشنگر هر چیز و کتاب هدایت و جداکننده حق از باطل است. تصدیق کننده کتاب‌های آسمانی پیش از خود و در عین حال مهیمن و نگهبان بر آن‌هاست.

کیفیت نزول قرآن

بر طبق برخی از آیات قرآن، این کتاب در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است. بر این اساس میان مسلمانان در زمینه اینکه قرآن یک‌جا نازل شده است یا به صورت تدریجی، اختلاف نظر وجود دارد. برخی گفته‌اند: قرآن هم به صورت دفعی نازل شده است و هم به صورت تدریجی؛ گروهی بر این باورند که آنچه قرار بوده است در یک سال بر پیامبر(ص) نازل شود، در شب قدر هم یک‌جا بر او نازل می‌شده است؛ باور کسانی نیز این است که قرآن تنها به صورت تدریجی نازل شده و آغاز نزول آن در ماه رمضان و شب قدر بوده است. ساختار قرآن قرآن ۱۱۴ سوره و نزدیک به شش هزار آیه دارد. درباره تعداد دقیق آیات آن، اختلاف نظر است. برخی از امام علی(ع) نقل کرده‌اند که قرآن ۶۲۳۶ آیه دارد. قرآن به سی جزء و ۱۲۰ حزب تقسیم شده است. به بخش‌های مختلف قرآن‌‌ که محتوای منسجمی دارند، سوره می‌گویند. سوره‌های قرآن، به جز سوره توبه، با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می‌شود. آیه نیز به کلمات، عبارات و یا جملاتی از قرآن می‌گویند که سوره از آنها تشکیل می‌شود. هر سوره تعداد معینی آیه دارد که آیات قرآن به لحاظ حجم با هم متفاوت‌اند. دلایل تعيين نام و محدوده برای سوره ها در قرآن هر یک از سوره های آن نامی مشخص برای خود دارد. بنابر برخی روایات این اسامی در همان زمان حیات پیامبر برای سوره ها تعیین شد تا تعداد آیات هر سوره و مرز آن با سوره های دیگر مشخص شود. از جمله دلایل این امر می توان به موارد زیر اشاره کرد:1. اعجاز قرآن: خداوند متعال با مشخص كردن جايگاه آيات و سور آن از معاندين قرآن تقاضاي آوردن سوره و يا سوره هايي مثل قرآن مي نمايد.2. آسان كردن كار بر مردم و تشويق آنان بر ياد گرفتن و آموختن و حفظ كردن قرآن. ۳. دلالت هر آيه و سوره اي بر موضوعات خاص و مباحث متمایز از یکدیگر.

ویژگی‌های بنیادین قرآن

قرآن دارای ویژگی‌های بنیادین است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: ـ کلیت قرآن برای همگان قابل فهم است و به هر زبانی که ترجمه شود، همگان آن را می‌فهمند. به دیگر عبارت، مخاطب قرآن، همه انسان‌ها هستند و تنها به یک گروه و یک طبقه خاص نظر ندارد تا آن گروه و طبقه را به سوی هدف و مقصود خود بکشاند و دیگران را رها سازد. ـ قرآن متنی است برای آرامش، صلح، امنیت و دوستی و نه متنی برای خشونت، فتنه گری و متنی برای ایجاد شکاف بین انسان‌هاست. ـ تحریف‌ناپذیری قرآن ـ قرآن هدفی اساسی را دنبال می‌کند و آن هدایت‌گری تمام انسان‌هاست. ـ معجزه بودن قرآن در مقابل سایر کتب آسمانی.

اعتبار قرآن

اعتبار قرآن به تواتر است نه به روایتی خاص از قرآن که اگر آن روایت زیر سؤال رفت اعتبار قرآن مخدوش شود. از این روست که قرائت‌ها، معتبر نیستند و مقوله‌ای جدا از قرآن محسوب می‌شوند؛ اعتبار قرآن به تواتر آن است و نه به اختلاف در قرائت‌ها؛ تواتر هم یعنی نقل فراوان، پی در پی و هم زمان از یک دوره به نسل‌های پس از خود، از طریق حافظان، راویان و مورّخان در طول تاریخ که اجتماع و همدستی آنها بر کذب و دروغ ساختن، محال است.

جمع و تألیف قرآن

جمع و تألیف قرآن به این معناست که قرآن کریم چه زمانی به‌صورت یک مجموعۀ منسجم مهیا گردید. بیشتر محققان علوم قرآنی برآنند که جمع و ترتیب سوره‎ها پس از وفات پیامبر(ص) انجام گرفته است. از جمله مهمترین مؤیدات این محققان جمع‎آوری قرآن به دست امیرالمؤمنین(ع) پس از وفات پیامبر اکرم(ص) است. یعنی اولین فردی که اقدام به جمع قرآن نموده امیرمؤمنان بوده، آن هم نه در زمان حیات رسول خدا، بلکه پس از وفات ایشان. این جمع آوری، دارای ویژگی هایی بوده از جمله اینکه حضرت سوره‎ها را بر اساس زمان نزول مرتب و منظم ساخت. مؤید دیگر این محققان نظم و ترتیبی است که دیگران در زمان خلفای راشدین از سوره‎ها در مصاحف خود داشتند.

رویکرد قرآن به انسان و زندگی اجتماعی

کشف و شناخت رویکردهای قرآن به انسان و مسائل اجتماعی از اهمیت زیادی برخوردار است. انسان موجودی انعطاف‌پذیر و دارای اراده و اختیار و عقل است و می‌تواند بی‌نهایت در جهت مثبت تکامل پیدا کند، یا بی‌نهایت در جهت منفی پسرفت داشته باشد؛ قرآن کریم نیز نگاهی غایت‌مندانه به انسان و جامعه دارد، و انسان را موجودی نمی‌داند که بیهوده آفریده شده باشد، بلکه برای او هدفی قائل است. رویکرد قرآن به زندگی اجتماعی نیز این است که در جامعه قسط و عدالت برقرار باشد و هر کس با شکوفایی استعدادهای خود به جایگاهی که شایسته‌ آن است، دست پیدا کند. البته قرآن در رابطه با برخی مسائل اجتماعی تئوری خاصی ندارد و معمولاً درباره کلیات این موضوع صحبت کرده است، مثلاً به برقراری عدالت تأکید دارد و می‌فرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ».

اهمیت یادگیری مفاهیم قرآنی

ترجمه و مفاهیم یکی از مباحث مهم و اساسی کلاس حفظ قرآن است و بی‌توجهی به مفاهیم یکی از آسیب‌های آموزشی به‌شمار می‌رود‌. البته تأکید بر ضرورت پرداختن به ترجمه و مفاهیم در حفظ قرآن بدان معنا نیست که اگر کسی قرآن را بدون توجه به مفاهیم آیات حفظ کرده باشد از نور این کتاب آسمانی بی‌بهره مانده است همچنان که قرآن حتی در الفاظ تنها نیز نور است و خداوند در خصوص قرآن فرموده است که «وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً».

منابع

ویکی شیعه

ویکی فقه