رشد جنین

رشد جنین؛ بیان سیر تکامل و مراحل خلقت انسانی در قرآن. خلقت انسان از مباحث مهم معرفتی است که از زوایای مختلفی مورد بحث قرار گرفته و از عجایب خلقت الهی به‌شمار می‌رود. پیرامون مسئله جنین، زندگى و اسرار آن در رحم مادر در آیات متعددی از قرآن کریم، اشاراتى وارد شده است. جایگاه علمی آیات مربوطه با پیشرفت دانش جنین‌شناسی در عصر حاضر و انطباق آن با آیات قرآن آشکار گردیده است. تقسيم‌بندی واضح قرآن از سیر رشد جنین، بر پايه تمايز و شكل‌بندی جنين است كه با بيانی بسيار آسان، مراحلی را كه جنين طی می‌كند بيان كرده است. مراحل پنج‌گانه‌ی خلقت انسانی و رشد جنین در قرآن چنین بیان شده است: «نطفه»، «علقه»، «مضغه»، «عظام»، «لحم» که به ترتیب: آب و مایع، خون بسته شده، شبیه گوشت جویده شده و شکل‌گیری استخوان‌ها و روئیدن گوشت بر استخوان‌های جنین توصیف شده است.

تعریف علم جنین‌شناسی

علم جنين‌شناسی مطالعه خلقت انسان از ابتدای تشكيل تخمك لقاح يافته با اسپرم تا انتهای تشكيل جنين و خروج آن از رحم مادرش بعد از ۹ ماه است. تاريخ شروع اين علم با چنين معنايی به قرن هفدهم برمی‌گردد، زمانی‌كه ميكرسكوپ به دست دو دانشمند به نام‌های «هام و هوك» در سال ۱۶۷۷ اختراع شد كه درخلال آن اسپرم مرد را كشف كردند. سپس دانشمندی به نام «دوگراف»، تخمك را كشف كرد كه نام وی را بر آن گذاشتند و فوليكول دوگراف نام گرفت. اگر برخی از دانشمندان اسلامی كه تكوين جنين را از طريق آيات كريمه و احاديث شريفه، شرح دادند استثناء شوند، بشر تا اواسط قرن هفدهم از اين علم اطلاعات ناقص و غلطی داشت. علم جنین‌شناسی، یک علم کامل توحید و خداشناسى محسوب مى‌شود چرا که خلقت جنین انسانی و در کل کیفیت خلقت در تمام رده‌های جانوری از چنان پیچیدگی خاصی برخوردار است که از شگفتی‌های بزرگ عالم محسوب می‌شود و این از اعجاز الهی است که توان تبدیل دو سلول اسپرم و تخمک بسیار ریز میکروسکوپی را به انسانی بزرگ و کامل و بالغ را داراست.

قرآن و جنین‌شناسی

یكی از محورهای مهم و قابل‌توجه در آيات قرآن، موضوع پيدايش و آفرينش جنين است كه به عنوان نقطه آغاز حيات انسانی مطرح شده است. در يك آمار كلی، قرآن در ۴۱ سوره با ۷۶ آيه با بيانی شيوا به اين موضوع پرداخته است چراکه مرحله جنينی يكی از ظريف‌ترين مراحل زندگی انسان و دارای اسرار و شگفتی‌های فراوانی است به گونه‌ای كه در دانش جنين‌شناسی نيز با همه پيشرفت‌هايش هنوز بسياری معماهای ناگشوده پيرامون آفرينش و رشد جنين باقی مانده است. پیرامون مسئله جنین، زندگى و اسرار آن در رحم مادر، اشاراتى در آیات قرآن کریم وارد شده است. آنچه که از دید قرآن و سایر متون دینی مخفی نمانده، توجه به ابعاد تربیتی و هدایت انسان است تا خویشتن خویش را بنگرد و با توجه به آغاز خلقت و سرانجام خویش، به قدرت الهی بنگرد و بر خود نبالد و تکبر پیشه نکند. آیات قرآن کریم در زمینۀ جنین‌شناسی از نظر تعداد، زیاد و از نظر محتوا اعجاب‌انگیز است؛ به‌طوری‌که با پیشرفت دانش جنین‌شناسی در عصر حاضر و انطباق آن با آیات قرآن، جایگاه علمی آیات مربوطه آشکار می‌گردد. خداوند متعال در آیات۱2 تا 14 مؤمنون، مراحل پنج‌گانه‌ی خلقت انسانی و رشد جنین را چنین مطرح نموده‌ است: «نطفه»، «علقه»، «مضغه»، «عظام»، «لحم» که به ترتیب: آب و مایع، خون بسته شده، شبیه گوشت جویده شده و شکل‌گیری استخوان‌ها و روئیدن گوشت بر استخوان‌های جنین توصیف شده است. گرچه این مراحل پنج‌گانه، هر یک حائز اهمیت و مملو از شگفتی‌ها است اما مهمترین مرحله، مرحله ششم؛ یعنی «ایجاد آفرینش جدید» است که تحسین خداوند متعال را نسبت به این مرحله از آفرینش به‌دنبال دارد «ثُمَّ أَنشَأنَاهُ خَلقًا ءَاَخَرَ فَتَبَارَکَ اللهُ اَحسَنُ الَخالِقِینَ» به نظر اکثر مفسران، این مرحله، همان مرحله‌ای است که روح در جنین دمیده شده و او «حیات انسانی» می‌یابد.

هماهنگی قرآن و یافته‌های علم جنین‌شناسی

وجهی از وجوه اعجاز علمی قرآن در زمينه علم جنين‌شناسی است و اين امر از اين جهت بسيار قابل توجه است كه در زمان نزول قرآن، به هيچ وجه امكان آشنايی و شناخت اين مراحل وجود نداشته است. یافته‌های علمی علم جنين‌شناسی در سده‌های اخير با آنچه در قرآن در اين‌باره آمده است، سازگاری دارد، اين تشابه و هماهنگی چنان است كه می‌توان اين دسته از آيات قرآن كريم را از مصاديق اعجاز علمی قرآن برشمرد كه در زمانی كه علم جنين‌شناسی وجود نداشته است، به موارد دقيقی در اين خصوص اشاره كرده است.

کیفیت خلقت جنین در قرآن

قرآن بحث خلقت جنین را به صورت مرحله‌ به مرحله بیان کرده است. بر اساس آیات، خداوند این جریان را در شش مرحله بیان کرده که شامل نطفه، علقه، مضغه، عظام(استخوان)، لحم(گوشت) و خلق آخر است. در جنین‌شناسی قرآنی تغییرات جنین بر اساس نام‌گذاری‌ مراحل آن کاملاً مشخص و دقیق است و جنین‌شناسان دنیا پذیرفته‌اند که این نام‌گذاری دقیق‌ترین نام‌گذاری‌ها است. در ادامه به هریک از مراحل نام‌برده، به طور تفصیلی پرداخته خواهد شد.

مرحلۀ نطفه

طبق فرموده قرآن کریم، رَحِم قرار مکین برای نطفه است و این اشاره بدین موضوع دارد که انسان ابتدا به‌شکل نطفه‌ای است که در رحم جای می‌گیرد و این موضوع از نظر علم امروزی کاملا مورد تایید است. از نظر زیستی، سلولی که از اتصال تخمک و اسپرم حاصل می‌شود، سلول تخم نام دارد. در عرض ۲ ‌روز پس از بارداری، این سلول سفر خود را از طریق لوله حمل تخمک به سمت رحم آغاز می‌کند که این امر با فعالیت عضلات جدار لوله میسر می‌شود. در همین زمان، سلول تخم خود را مکرراً‌ تقسیم می‌کند تا مجموعه‌ای از سلول‌ها به نام مورولا حاصل شود. پس از ۵ ‌تا ۷ ‌روز، این مجموعه سلول به رحم می‌رسد. این مجموعه خود را به صورت امنی در آندومتر(سطح داخلی رحم) جای داده و به رشد خود ادامه می‌دهد و از این لحظه به‌بعد از بارداری به خوبی تثبیت می‌شود و این همان موضوعی است که قرآن از آن به‌عنوان قرار مَکین یاد کرده است. یک بخش از مجموعه سلولـی به داخل آندومتر رشد می‌کند و تبدیل به جــفت می‌شود کـه نوزاد در حال تکامل را تغذیه می‌کند. بقیه سلول‌ها که نوزاد به وسیله آن‌ها رشد خواهد کرد، تبدیل به جنین می‌شوند.

مرحلۀ علقه

باتوجه به اینکه علقه اولین مرحله‌ای است که نطفه، که استعداد انسان شدن را دارد، وارد مرحله شکل یافته‌ای می‌شود. بنابراین در آیات نازل شده بر پیامبر اسلام(ص) و احادیث پیامبر(ص) موضوع خلقت انسانی از علقه مطرح شده است. در آیات مورد بحث نیز صحبت از تبدیل نطفه به علقه مطرح شده است که بعد از مرحله امتزاج و ترکیب سلول‌های جنسی مرد و زن می‌باشد. در مرحله علقه موجودی لخته‌ای شکل و زالومانند به‌وجود می‌آید که قرآن از آن به «علقه» تعبیر می‌کند، زیرا هم از نظر شکل و هم از نظر حرکت ظاهری مانند زالو بوده و نیز علقه می‌تواند به جسم معلق اشاره داشته باشد، زیرا جنین در شش روز اول در داخل لوله رحمی به‌صورت معلق و متحرک به سمت حفره رحمی حرکت می‌نماید. لازم به ذکر است مردم در عصر نزول قرآن، از این علم اطلاعی نداشتند لذا در قرآن از تعابیری استفاده شده است که‌ قابل فهم برای مردم آن دوره و همه دوره‌ها باشد.

مرحلۀ مضغه

قرآن پس از مرحله علقه، سخن از مضغه به میان می‌آورد، یعنی لخته گوشت‌مانندی که حالت قوام پیدا کرده و شبیه گوشت جویده شده است که علت نامگذاری آن در قرآن شکل جنین است که به صورت شئیی که جویده شده، دیده می‌شود. این مرحله از مراحل جنین، مرحله‌ایست که قابلیّت جنین برای دریافت صورت انسانی و ادامه‌ مراحل بعدی برای تبدیل شدن به انسان کامل روشن می‌شود. چه بسا در برخی موارد، جنین چنین قابلیّتی را نیابد و در نهایت یا سقط صورت می‌گیرد و یا به‌صورت انسان ناقص الخلقه‌ای متولّد می‌شود. خداوند از این حقیقت با تعبیر«مخلّقه» و «غیرمخلّقه» یاد کرده است. این تعبیر، بسیار دقیق و با یافته‌های جنین‌شناسی جدید هماهنگ بوده و بدین‌سان اشاره‌ای لطیف به تمایز لایه‌های زاینده مضغه دارد. علامّه‌ طباطبائی مخلّقه را به معنای تامّ الخلقه و غیرمخلّقه به معنای این‌که خلقت او تمام نشده، دانسته است. همچنین در تفسیر نمونه در توضیح این مرحله از مراحل تکامل جنینی آمده است: «در مرحله‌ بعد، جنین صورت یک قطعه گوشت جویده شده به خود می‌گیرد، بدون آنکه اعضای بدن در آن گوشت مشخّص باشد. امّا ناگهان در پوسته‌ جنین تغییراتی به‌وجود می‌آید و شکل آن متناسب با کاری که باید انجام دهد تغییر می‌یابد و اعضای بدن او کم کم ظاهر می‌شوند و جنین‌هایی که ناقص می‌مانند، بخاطر این است که این مرحله را نگذرانده‌اند. نکته قابل توجه آن که قرآن مرحله خلقت جنس جنین را پس از خلقت قرار داده است و این همان زمانی است که مرحله مضغه و تسویه در سه ماهگی تمام می‌شود و جنس جنین از نظر پزشکی قابل تشخیص است. یعنی رتبه تعیین جنسیت در مراحل خلقت انسان در قرآن کریم و علم جنین‌شناسی کاملا منطبق با یکدیگر است.

مرحله عظام

آخرین مرحله تکامل انسانی در قرآن شکل‌گیری استخوان‌ها و پوشاندن آن‌ها با گوشت است. در طی هفته چهارم، قسمت وسیعی از اسکلت استخوانی و عضلانی بدن جنین شکل خواهدگرفت و رشد اجزای ابتدایی تا پایان هفته شانزدهم، یعنی حدود چهارماهگی، سیر تکامل خود را طی می‌کند. هر چند استخوان‌سازی به معنای اسکلت انسانی در این مرحله شکل می‌گیرد، در تفسیر آیات مورد بحث، به تبدیل مضغه به استخوان باید توجه کرد. رشد جنین از این مرحله به بعد، از نظر شکل اندامی و ظاهر پوست و سایر ویژگی‌ها، گواه صادقی بر این است که قرآن به زیبایی اشاره می‌کند که ما استخوان‌ها را با گوشت پوشش دادیم. یعنی شکل ظاهری جنینی به پایان رسیده است. «فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا»؛ تعبیر پوشش با گوشت می‌تواند اشاره به شکل‌گیری عضلات در جنین باشد که در هفته هفتم و هشتم شکل گرفته و تقریباً چهره انسانی جنین کم کم آشکار می‌شود. بعد از تکمیل این مرحله، حرکت جنین آغاز می‌گردد. آن‌چه در این آیات مهم است این است که قرآن در زمانی به مراحل رشد جنین برای توجه به قدرت خداوند اشاره می‌کند که وسایل علمی پزشکی قدرت نمایش این مراحل را نداشتند و قرآن بدون این‌که وارد جزییات بشود، چونان کتاب هدایت، توجه انسان را به این شگفتی‌ها جلب می‌نماید. این مراحل به‌تفصیل در منابع علمی آمده است. اما قرآن به زبان علمی به تبیین پدیده جنین‌شناسی نپرداخته است. لذا یافته‌های علمی جنین‌شناسی می‌تواند تفسیر آیات قرآن در این زمینه باشد.

لایه‌های دوران جنینی

در دوران جنینی در رحم مادر سه لایه تشکیل می‌شود که نتیجه تقسیم تخمک جنس ماده به سه لایه نازک است که به ترتیب شامل پرده آمنیون که شامل مایع زلالی به نام آمینوتیک است که جنین در آن شناور است، پرده کریون که سلول های سطحی آن به غشای مخاطی رحم نفوظ کرده است و لایه سوم کیسه پرده است که به عنوان دیواره جفت نیز نامیده می‌شود. خداوند نیز به این موضوع در قرآن اشاره کرده و می‌فرماید: «يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ؛ او شما را در شكم مادرانتان آفرينشي بعد از آفرينش ديگر در ميان تاريكي‌هاي سه‌گانه مي‏بخشد، اين است خداوند پروردگار شما، كه حكومت از آن او است هيچ معبودي جز او وجود ندارد با اين‌حال چگونه از راه حق منحرف مي‏شويد؟»

تقدم آفرینش حس شنوایی به بینایی

مراحل آفرینش جنین در آیات و احادیث، مدت پانزده قرن خطوط اصلی در زمینه این علم را ترسیم نموده و هم اکنون آن را علم جنین‌ انسانی می‌نامند. یکی از شگفتی‌های آفرینش جنین که قرآن نیز به آن اشاره کرده تقدم شنوایی بر بینایی است. به این‌گونه که اول قدرت شنوایی و سپس بینایی در انسان به وجود می‌آید. در اغلب آیات قرآن شنوایی به بینایی دارای تقدم است و در آیات مربوط به جنین نیز در ابتدا از شنوایی و سپس از بینایی یاد شده است. به دليل آنكه در شكل‌گيری جنين ابتدا سيستم شنوايی شكل می‌گيرد. شكل‌گيری استخوان گوش ميانی برای دريافت اصوات و انتقال آن به گوش داخلی است. فرآيند شنيدن جنين از هفته بيستم بارداری آغاز می‌شود.

منابع

ایکنا