محمدهادی معرفت

محمد هادی معرفت(1309-1385)؛ عالم و روحانی شیعه و از محققان حوزه تفسیر و علوم قرآنی و فقه و اصول. مهم‌ترین اثر ایشان کتاب التمهید فی علوم القرآن است که در ده جلد منتشرشده است.

زندگی‌نامه

آیت‌الله محمدهادی معرفت در سال 1309 هجری شمسی در کربلا متولد شد. پدرش، شیخ علی، فرزند میرزا محمدعلی از نوادگان شیخ عبدالعلی میسی اصفهانی از خطبای بنام کربلا بود. شیخ علی، به همراه والدین و سایر اعضای خانواده در سال 1290ه.ش از سده‌ی اصفهان به کربلا مهاجرت نموده بود و در سال 1338 در آنجا وفات کرد. ایشان دانشمند و خطیبی توانا و مورداحترام مردم کربلا بود. اجداد آیت‌الله معرفت تا سه قرن از سلسله‌ی روحانیون و علما بودند. مادرشان سیده زهرا، دختر سید هاشم تاجر رشتی نیز در سال 1363 در کربلا وفات یافت.

فعالیت در حوزه‌ی کربلا

آیت‌الله معرفت، در سن پنج‌سالگی برای سوادآموزی به مکتب رفت و پس‌ازآن مقدمات را نزد حاج شیخ علی‌اکبر نائینی و سپس نزد پدر، آموخت. ادبیات و منطق و مقداری از علوم فلکی و ریاضی را در حوزه‌ی کربلا و در محضر اساتیدی همچون، سید سعید تنکابنی، آیت‌الله سید محمد شیرازی، شیخ محمدحسین مازندرانی، سید مرتضی قزوینی، شیخ محمد کلباسی، شیخ محمدحسین مازندرانی، شیخ محمد خطیب، سید حسن حاج‌آقا میر قزوینی، شیخ محمدرضا جر قویی اصفهانی، شیخ محمدمهدی کابلی و شیخ یوسف بیارجمندی خراسانی فراگرفت. در این دوره، در کنار تحصیل، به تدریس و تحقیق اشتغال داشت و در هفته یک‌بار جلسه‌ی دینی برای جوانان برگزار می‌کرد. همگام با آن، با همکاری گروهی از فضلای حوزه، ماهنامه أجوبه المسائل الدینیه را تأسیس و منتشر نمود. همچنین، مقاله و نوشته‌های تحقیقی فراوانی تدوین و منتشر کرد که برخی از آن‌ها به‌صورت کتاب یا رساله چاپ شد.

هجرت به نجف

آیت‌الله معرفت، در آغاز سال 1340ش، برای تکمیل تحصیل به همراه خانواده به نجف مهاجرت نمود و از محضر اساتیدی چون سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خویی، میرزا باقر زنجانی، شیخ حسین حلی، سید علی فانی اصفهانی و امام خمینی بهره‌برد. در این مدت، علاوه بر تدریس، از کار تحقیق و نگارش مقالات علمی غافل نبوده و با گروهی از فضلای حوزه جلسات هفتگی تشکیل می‌داد. علاوه‌بر نگارش مقاله و نشر مجلات، رساله‌های گوناگون ازجمله تناسخ الأرواح در رد نظریه‌ی تناسخ و تمهید القواعد در قضای فوائت را نگارش نمود.

هجرت به قم

در سال 1351ش که حکومت بعث عراق، دستور مهاجرت ایرانیان را صادر کرد، آیت‌الله معرفت به‌اتفاق همسر و فرزندان رهسپار حوزه‌ی علمیه‌ی قم شد. از بدو ورود به قم، همان شیوه‌ی علمی پیشین را ادامه داد. در بُعد تحصیلی به حوزه‌ی درس اصول مرحوم میرزا هاشم آملی حضور یافت و بقیه‌ی اوقات را به تدریس و تحقیق پرداخت. در این مقطع زمانی، به تدریس رسایل، مکاسب، کفایه و تدریس خارج فقه و اصول پرداخت و در مدرسه‌ی عالی حقانی مسائل قرآنی را تدریس نمود.

فعالیت‌های علمی پژوهشی

آیت‌الله معرفت در جوانی طلبه‌ی فاضلی بودو وی درس خواندن را رها نکرد و حدود سی سال درس خواند. ایشان، آمیزه‌ای از مفسر، قرآن‌پژوه، فقیه، متکلم و صاحب‌نظر در مباحث اعتقادی بود؛ که دارای انبوه تألیفات و مقالات به همراه تربیت صدها شاگرد کوشا و کارآمد است. حضور در بخش نظری و فکری دستگاه قضایی، تدریس در دانشگاه، حضور فعال در حوزه علمیه قم، تدریس در حوزه‌ ایرانی و حوزه‌های خارجی، تدریس در جامعه المصطفی(ص) و تدریس رشته تخصصی تفسیر در برخی مراکز علمی، برگزاری درس هفتگی خارج فقه و درس تفسیری در منزل و برگزاری مجلس روضه‌ با رویکرد علمی و عالمانه در منزل خود بخشی از فعالیت‌های علمی ایشان است. آیت‌الله معرفت در دانشگاه‌های کشور حضور فعالی داشت. در دانشگاه تهران به‌عنوان استاد راهنما، مشاور و صاحب‌نظر حضور داشت و در جلسات دفاع پایان‌نامه، نظرات بسیار بنیادین و راهگشایی می‌داد. علاوه بر همکاری در دانشگاه قم و دانشکده اصول دین قم به دانشگاه علوم اسلامی رضوی نیز رفت‌وآمد می‌کرد و در اواخر عمر شریفش درس خارج را در این دانشگاه برای دانشجویان دکتری برگزار می‌کرد.

ایشان، از همان دوران نجف اشرف، در کنار کار قرآنی به کار فقاهتی مشغول بوده و کتاب‌ها و رساله‌های متعددی در این زمینه به رشته‌ی تحریر درآورد. همچنین به تدوین نظرات فقهی نوین بر اساس اجتهاد پیشرفته در قرون اخیر پرداخت. ایشان در مورد تلقیح، پیوند اعضا، مسائل مربوط به جنین و شبیه‌سازی و بانک و ربا، دیدگاه هایی فنی ارائه داد. در آرای فقهی‌ ایشان، هم احتیاط دیده می‌شود و هم جنبه بدیع و نو بودن. آیت‌الله معرفت اولین مترجم فارسی به عربی کتاب ولایت‌فقیه اثر امام خمینی(ره) بود. ایشان به امام(ره) احترام می‌گذاشت و در بسیاری از موارد با ایشان هم‌عقیده بود.

آیت‌الله معرفت در نهادینه کردن قرآن و برداشت مسائل دینی از قرآن گام مؤثری برداشت و در بسیاری از زمینه‌های این موضوع، نوآور و مبدع بود. کار بزرگ ایشان، شناسایی، گردآوری، تدوین و پرداخت ارجمند و کارآمد پراکنده‌های گران‌قدر میراث بزرگ شیعی در بحث‌های علوم قرآنی از آثار عالمان و عرضه‌ی آن در تألیفات خود به‌ویژه کتاب التمهید است. باوجود پیشنهادی که به ایشان برای مرجعیت شده بود، فعالیت در زمینه‌ی قرآن کریم را وظیفه‌ی خود دانسته و بر مرجعیت ارجح دانست.

ویژگی‌های علمی

مهم‌ترین خصوصیت علمی آیت‌الله معرفت، نظریه‌پردازی بر اساس دلیل و برهان بود. بااینکه نظرات ایشان همراه با نوآوری بود، ولی هیچ‌گاه خالی از دقت و شتاب‌زده نبود، بلکه روی نظرات خویش تأمل‌های بسیاری را انجام می‌داد و با رعایت همه‌ی جوانب نظریه را مطرح می‌کرد. معمولاً سعی می‌کرد نوآوری‌های خود را در کرسی‌های نظریه‌پردازی و یا نشست‌های علمی بیان کند تا به‌راحتی بتواند آن را در معرض نقد قرار دهد. انتقادات را روان و ساده قبول می‌کرد و بر این باور بود که کسی که نقد می‌کند، قطعاً مطالب را خوانده، توجه کرده و سپس برای نقد آن تلاش می‌کند. ایشان در کتاب‌های متعدد خود، نوآوری‌های فراوانی داشت، چنانچه در برخی زمینه‌ها، عرصه‌های جدیدی را فراسوی محققان گشود. آیت‌الله معرفت عالمی بود که در عین پایبندی به نصوص دینی، نواندیش و عقل‌گرا بود. ایشان واقعیت‌های عصر حاضر و این‌که باید جایگاه تشیع را در کشورهای دیگر گسترش داد، موردتوجه قرار می‌داد. استاد معرفت در مورد مسائلی همچون نسخ در قرآن، بطن و تأویل قرآن، حجیت قول صحابه و اعجاز قرآن نظرات متفاوت و بدیعی داشت. آیت‌الله معرفت، در درس‌ها محور را قرآن می‌گذاشت و می‌خواست بحث را از طریق قرآن پرورش دهد. یکی از دغدغه‌های ایشان، اهمیت به قرآن در حوزه‌ و دانشگاه بود.

بهره‌گیری از منابع شیعه و سنی از ویژگی‌های مثبت آثار ایشان است. تلاش وی گامی بلند در تقریب مذاهب شیعه و اهل تسنن و جمع‌بندی بین آن‌ها و رسیدن به نظر واحد است. البته طی طریق کردن در مسیر وحدت شیعه و سنی باعث نشد تا از بیان حقایقی که نشان از حقانیت تشیع است دست بکشد، بلکه بر حقایق و مبانی تشیع پافشاری می‌کرد و سعی در پاسخ‌گویی به شبهات آن‌ها داشت.

بااینکه تحصیلات ایشان حوزوی بود، مسائل مربوط به ریاضیات و علوم را با دقت تمام یاد می‌گرفت. ایشان در زمینه‌های مختلف به نقل‌قول صرف نمی‌پرداخت، بلکه مطالبی را که از مطالعه‌ی شخصی خودش به دست آورده بود، بیان‌ می‌کرد. او برای ورود به پژوهش‌های میان‌رشته‌ای، ابتدا از پایه‌های ابتدایی آن علم شروع می‌کرد تا پایه‌های بالایی آن علم سپس آن مسائل را در حوزه‌ی فقه، تفسیر، علوم قرآن و سایر علوم اسلامی بود پیگیری می‌کرد.

استاد معرفت معتقد بود که ترجمه قرآن نباید فردی باشد؛ چراکه برخی از آیات بحث علمی مهمی را بیان می‌کند و باید توسط متخصص در آن رشته ترجمه شود. استاد در تفسیر موضوعی نیز قائل به تفسیر جمعی بود. لذا ایشان معتقد بود که تفسیری مطلوب است که از همه منابع عقل، نقل و یافته‌های علمی و قرآن استفاده شود و مجموعه این‌ها تفسیر جامع اجتهادی نامیده می‌شود.

او گزارش و بیان فضائل را برای اهل‌بیت(ع) به هرگونه و با هر محتوایی نمی‌پذیرفت. استاد معرفت در احیای نام حضرت امیر(ع) در تفاسیر قرآن تلاش بسیار زیادی را انجام داد. تکیه عمده‌ی ایشان در حل مباحث مختلف علمی، روایات اهل‌بیت(ع) بود. ایشان در بررسی متشابهات از روایات استفاده زیادی می‌برد و سعی داشت تا روایات را تا آنجا که قابل‌فهم و توجیه باشد، بر معنای درستی حمل کند. او مردی پویا، نواندیش و زمان‌شناس بود که به نیازهای روزگار و گرایش‌های مخاطب توجه می‌کرد و سپس می‌نوشت.

ذهن منظم و اطلاعات دسته‌بندی‌شده، درست و صحیح نوشتن، اتقان و پختگی نظریات به دلیل بازخوانی و اصلاح مکرر، مخالفت با تقلید کورکورانه در مسائل علمی، تلاش علمی خستگی‌ناپذیر، نشاط و پرکاری، به‌کارگیری تمام توان برای حل مسائل، نظرخواهی از دیگر علما، سخنرانی در محافل علمی معتبر، استفاده از زمان و فرصت‌ها، خستگی‌ناپذیری در مطالعه و تحقیق، تواضع علمی، مراجعه به منابع دست‌اول در تحقیق، تعصب نداشتن نسبت به تحقیقات خود، حریت و آزادمنشی در مسائل علمی، جامع‌نگری در منابع و مصادر شیعه و سنی، قلم فخیم و به‌روز بررسی موضوع تحقیق به‌صورت عالمانه، مؤدبانه و نقادانه، جامعیت علمی، تتبع در کتاب‌های مختلف، غیرت علمی و مخالفت با حضور عالم نماها، ارتباط با مجامع علمی جهان، اندیشه قبل از پذیرفتن مطالب، با تأنی و تأمل گفتن و نوشتن، خردورزی، آگاهانه و هوشمندانه سراغ اندیشه‌ها رفتن و با همین زاویه به دین، میراث دینی و فرهنگ دینی نگریستن از دیگر ویژگی‌های او بود. این ویژگی‌ها از او عالمی پیشرو، روشن‌اندیش و خرافه‌ستیز ساخته بود.

ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری

آیت‌الله معرفت، تمام خصلت‌هایی که یک عالم خوب می‌تواند داشته باشد را داشت. انسانی متعادل و دارای هوش و استعداد بالابود که فرمایشات اهل‌بیت(ع) و توسل و ارتباط با ایشان، محوری مهم در زندگی‌اش داشت. ایشان تلاش می‌کرد تا در مباحث سیاسی معتدل حرکت کند و وارد جناح‌بندی‌ها نشود. معمولاً نه از دیگران ناراحت می‌شد و نه کسی را از خودش ناراحت می‌کرد. داشتن محبوبیت در میان مردم، توقع نداشتن در برابر کمک به دیگران، سعه‌ی صدر، گشاده‌رویی، استقلال در انجام امور شخصی، ساده‌زیستی، صلابت روحی، امیدواری به آینده و جوانان شیعه، حساسیت به مسائل جامعه، اخلاص، صبر در شهادت فرزند، فروتنی و غیرت دینی ازجمله ویژگی‌های شخصیتی اوست.

برخورد با اعضای خانواده و بستگان

از ویژگی‌های بارز اخلاقی ایشان، مشارکت در کارهای منزل و کمک به خانواده بود. با همسر و فرزندان بسیار گرم و صمیمی بود و محبت یکسان نسبت به فرزندان داشت. ایشان در تربیت فرزندان، تلاش می‌کرد به‌صورت غیرمستقیم، مسائل تربیتی را به فرزندان آموزش دهد. از شدید‌ترین مسائل به نرمی می‌گذشت. هر زمان مشکلی پیش می‌آمد لبخند ملیحی بر لبان ایشان ظاهر می‌شد که نشان از تدارک برای کار و حل مشکل بود. در کنار آن نیز جواب مقتضی بروز می‌کرد.

علی، یکی از فرزندان آیت‌الله معرفت، روحانی بااستعدادی بود که ازنظر شخصیتی نیز شباهت‌های زیادی با ایشان داشت. آیت‌الله معرفت باوجود عشق و علاقه‌ی فراوان به این فرزند، به وی اجازه‌ی حضور در جبهه را داد و زمانی که باخبر شهادت ایشان مواجه شد، باصلابت تمام در مراسم تشییع و تدفین وی شرکت نمود و خودش بر او نماز خواند.

آیت‌الله معرفت به امور خانواده و تربیت فرزندان بسیار حساس بود. به همین دلیل فرزندان ایشان درراه علم و دانش حرکت کرده، مهدی و محمدصادق معرفت، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس و تهران هستند. فرزند دیگر ایشان محمدباقر معرفت نیز روحانی بوده و در زمینه‌ی قرآن فعالیت می‌نماید. آیت‌الله معرفت، امکانات تفریحی و زمینه‌ی پیشرفت علمی را برای فرزندان آماده می‌کرد و مباحث علمی خود را حتی با همسرشان نیز در میان می‌گذاشت. در تمام مهمانی‌ها و روضه‌ها شرکت می‌کرد و در طول سال، چهارشنبه‌شب‌ها در منزل روضه می‌خواند و از‌ اقوام پذیرایی می‌نمود. ایشان از نزدیکان حمایت می‌کرد و رابطه‌ای پدرانه با اقوام داشت.

شاگرد پروری

ایشان با طلاب به نحوی برخورد می‌کرد که آن‌ها را محقق تربیت کند. به آن‌ها میدان می‌داد تا وارد مباحث علمی شوند، حتی در برخی کتاب‌هایش از شاگردان خود مطالب علمی نقل می‌کرد. در کلاس‌ها نظرات خود را به بحث می‌گذاشت و تلاش می‌کرد تا شاگردان بر وی نقدی بنویسند و زمینه‌ی رشد علمی آن‌ها فراهم آید. روش تدریس وی روش سامرایی بود. در این روش از پیش، موضوع توسط استاد گفته می‌شد و طلاب بامطالعه قبلی به کلاس می‌آمدند و موضوع را مطرح می‌کردند. استاد نقش اول را نداشت؛ اما در آخر، نظر خود را می‌گفت و جمع‌بندی می‌کرد. ایشان، ساعات مختلفی را برای شاگردان اختصاص می‌داد و از سؤالات خوب استقبال می‌نمود. رفاقت با شاگردان، پاسخگویی باروی گشاده در هرزمان و شرایط، تشویق به نگارش، بیان اشکالات، احترام به شاگردان و توجه به ظرفیت دانشجویان در ارائه‌ی مباحث از دیگر ویژگی‌های آیت‌الله معرفت در برخورد با طلاب و دانشجویان بود.

برخی آثار آیت‌الله معرفت

التمهید فی علوم القرآن: این کتاب که در موضوع علوم قرآن در ده جلد نگارش یافته است؛ خلأ ناشی از کتاب جامع و شیعی علوم قرآنی را برطرف کرد و سرفصل منابع درسی حوزه و دانشگاه شد. مهم‌ترین دلیل روی آوردن آیت‌الله معرفت به تألیف این کتاب، فقدان اطلاعات و منابع لازم درزمینه‌ی قرآن‌پژوهی بود؛ به‌گونه‌ای که بسیاری از مسائل علوم قرآنی، بر اساس دیدگاه شیعی بررسی و تحقیق نشده بود. از ویژگی‌های این کتاب، قوت تتبع نویسنده است؛ به‌گونه‌ای که با جمع آرا، اقوال و تقریرهای مختلف دانشوران علوم قرآن و مفسران قرآن در زمینه‌های موردبحث، نظرات آنان نیز مورد ارزیابی و نقد قرارگرفته است. مراجعه به منابع اصیل، جامعیت، و طرح مباحث کلامی به شیوه‌ای خاص از دیگر ویژگی‌های این کتاب است.

صیانه القرآن من التحریف: این کتاب، شامل یک مقدمه و دوازده فصل، در مورد باور شیعه مبنی بر عدم تحریف قرآن است و از امتیازات آن نقد برخی کتب روایی و تفسیری است.

التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب: آیت‌الله معرفت در این کتاب در مقام اصلاح، پیرایش و تکمیل التفسیر و المفسرون محمدحسین ذهبی اما با همان ساختار و مبانی است. استخراج مجموعه اطلاعات عالمانه با رفتن در دل متن‌ها و استخراج زوایای پنهان و بیان نقاط قوت و ضعف مجموعه تراث علمی و تفسیری، کاری است که در این کتاب انجام‌شده است. منابع گسترده، نوآوری و ابتکار، دفاع‌نامه از حریم مذهب شیعه و اهل سنت و قوت قلم نویسنده از ویژگی‌های این کتاب است و تنها کتابی است که مباحث مبسوط درباره‌ی تفسیر و مفسران دارد. این کتاب در دو جلد، از یک مقدمه و سه بخش تشکیل‌شده است.

التفسیر الاثری الجامع: این کتاب که درواقع آخرین اثر ماندگار استاد به شمار می‌رود، شیوه‌ای نوین در تفسیر نگاری قرآن است. جمع و تنسیق روایات فریقین در راستای تقارن بین مذاهب و تقریب آن‌ها، بررسی صحت‌وسقم روایات و نقد عالمانه آن‌ها، عرضه‌ی روایات تفسیری اهل‌بیت(ع) به جهان اسلام و نشان دادن برتری آن بر منقولات دیگران از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این کتاب است. آنچه آیت‌الله معرفت در این تفسیر استفاده می‌کند، هم روش تفسیر اثری است و هم تفسیر اجتهادی؛ زیرا اساساً پالایش کردن روایات نیز کاری اجتهادی است.

معارفی از قرآن: عمده مباحث کتاب مربوط به اعتقادات و شامل مباحثی چون توحید، قضا و قدر، شفاعت، توسل، تبرک، عالم ذر و تجسم اعمال است. اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و القرآن الکریم: این کتاب شامل سلسله بحث‌ها و مقالاتی از استاد ازجمله «اهل بیت(ع) وارثان قرآن و حاملان علم پیامبر(ص)» است. همچنین در این کتاب، نقش پیامبر(ص) در تفسیر، بحث «بداء» ازنظر مذاهب قرآن و روایات و همچنین تحریف ناپذیری قرآن مطرح‌شده است.

احکام شرعی: این کتاب که درواقع رساله عملیِ ایشان محسوب می‌شود، در چهار بخش طهارت، عبادات، معاملات و مسائل جدید و نوظهور تنظیم یافته است. ایشان بر این باور بودند که وظیفه فقها پاسخ به سؤالات و نیازهای اساسی مردم است به همین جهت این کتاب که تمامی ابواب فقهی را دربردارد از 160 صفحه تجاوز نکرده است. استاد آخرین نظرات فقهی خود را با توجه به نیازهای روز با سادگی و روانی در این کتاب منعکس کرده‌ و تلاش نموده‌ که فتوایی خلاف مشهور یا اجماع فقها نگوید.

آموزش علوم قرآنی: این کتاب در 22 درس با رویکرد آموزشی تنظیم یافته است. پرتو ولایت: این کتاب در دو بخش «اسلام شناسی در مکتب تشیع» و «آیه‌های ولایت» تدوین‌شده است. در بخش اول دیدگاه شیعه نسبت به نقش و جایگاه امام در جهان هستی و مسائل مرتبط با آن و در بخش دوم مهم‌ترین و مشهورترین آیه‌های ولایت امیرالمؤمنین(ع) به شکل مبسوط و مستدل مطرح‌شده است.

تمهید القواعد: این کتاب عهده‌دار بحث فقهی عمیق و استدلال از مسئله قضای عبادات فوت‌شده از دو جنبه اصولی و فقهی است.

تناسخ الارواح: این کتاب شامل یک مقدمه و سه بخش است. در مقدمه به سابقه مسئله بازگشت روح اشاره‌شده، با تأکید بر این‌که این نظریه در مراکز اسلامی جایگاهی نداشته و خلاف ضرورت اسلامی است. در بخش اول کتاب، نظریه تناسخ از دو جهت تشریع نظریه در دو مکتب قدیم و جدید بررسی‌شده و سپس دلیل‌هایی را به‌عنوان پشتوانه مکتب آورده است. بخش دوم به بررسی پردامنه‌ای از سؤال‌های مدعیان نظریه «تناسخ ارواح» پرداخته و ادله آن‌ها را از جنبه‌ فلسفی و علمی مورد مناقشه قرار داده است و زمینه‌های روان‌کاوانه و روان‌شناسانه این نظریه را بررسی کرده است. مهم‌ترین بخش کتاب مربوط به بطلان نظریه تناسخ ارواح از دیدگاه اسلام است.

تاریخ قرآن: این کتاب دارای یک مقدمه و شش فصل است؛ که به‌عنوان متن درسی دانشجویان علوم قرآن و حدیث در مقطع کارشناسی به تقاضای سازمان سمت تدوین‌شده است.

تفسیر سوره حجرات: شامل تفسیر اجمالی سوره حجرات و مباحثی چون ادب و رفتار اسلامی، اجتماعی، سیاسی، اخلاقی، اعتقادی و شأن نزول سوره است.

تناسب آیات: در نه فصل تنظیم‌شده است و اقتباس و ترجمه‌ای از جلد پنجم «التمهید» است.

تفسیر سوره اسراء: دربردارنده تفسیر اجمالی و تفصیلی سوره اسراء است. تنزیه انبیاء: شامل سلسله درس‌های آیت‌الله معرفت است که در آن تمام آیات مربوط به حضرت آدم(ع) تا خاتم(ص) را که از آن بوی عدم عصمت می‌آید، بررسی‌شده و به همت یکی از شاگردان ایشان پیاده و چاپ گردیده است.

حدیث لاتعاد: شامل سه رساله‌ی حدیث لاتعاد، حدیث من زاد فی صلاته و رساله اقتباسی از کتاب حدیث لاتعاد علامه فشارکی است.

جامعه مدنی: این کتاب از مقدمه و هفت مقاله تحت عناوین: جامعه مدنی یا جامعه دینی، دموکراسی در نظام ولایت‌فقیه، آزادی و تحقق آن در نظام حکومت اسلامی، پلورالیسم دینی در بوته نقد، حدود و ضوابط شرعی ولایت فقیه، ولایت فقیه از دیدگاه شیخ انصاری و آیت الله خویی و نگاهی به حقوق بشر تشکیل شده است.

شبهات و ردود حول القرآن الکریم: این کتاب پاسخگوی معروف‌ترین شبهات در مورد قرآن است که از یک مقدمه و پنج بخش در پاسخ به شبهات وجود مصادری برای قرآن، ورود عناصری از فرهنگ باطل عرب جاهلی به قرآن، وجود اختلاف و تناقض درآیات قرآن و مخالفت قرآن با مستندات علمی، تاریخی و یا ادبیات تشکیل‌شده و بخش پنجم بر واقعی بودن قصص قرآن تأکید دارد.

مالکیه الارض: این کتاب باهدف پاسخ به این سؤال که آیا احیاگر زمین مالک آن می‌شود یا خیر به رشته تحریر درآمده است.

علوم قرآنی: که درواقع بازنویسی فشرده از مجموعه «التمهید» و «الصیانه القرآن من التحریف» است که متناسب با سطح عمومی حوزه و مقطع کارشناسی دانشگاه در یک مقدمه و نه فصل، نوشته‌شده است.

ولایه الفقیه ابعادها و حدودها: در دو مقصد اثبات ولایت مطلقه فقیه و نظام حکومت اسلامی باهدف تبیین نظریه ولایت‌فقیه وبرتری حکومت اسلامی بر دیگر نظام‌ها تحریر یافته است.

ولایت‌فقیه: فلسفه نگارش این کتاب، پاسخگویی به شبهاتی بود که پیرامون ولایت مطلقه فقیه مطرح‌شده و درواقع آخرین دیدگاه‌های استاد در مسئله مذکور است.

وفات

آیت‌الله معرفت پس از حدود هشتاد سال زندگی بابرکت و خدمات فراوان نسبت به قرآن و شیعه و تربیت شاگردان بسیار، سرانجام در 9 دی 1385 رحلت نمود.