تفسیر مقاتل بن سلیمان (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
== ارجاعات == | == ارجاعات == | ||
[[رده:تفسیر قرآن]] | |||
[[رده:تفاسیر قرن دو]] | [[رده:تفاسیر قرن دو]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۳۲
تفسیر مقاتل بن سلیمان؛ مهم‌ترین تفسیر دوره اتباع تابعین، نوشته مقاتل بن سلیمان. مقاتل، عالم بلخی‌تبار مرو است که کهن‌ترین تفسیر کامل بر جای مانده متعلق به اوست. ذهبی مقاتل را «بزرگِ مفسران» شمرده است. این اثر همواره در طول تاریخ تداول داشته و اکنون نسخه‌های متعددی از آن در دست است.
مولف
ابوالحسن مقاتل بن سليمان بن بشير ازدى مروزى بلخى، از مفسران و محدثان مشهور قرن دوم هجرى است. وی بين سال‌هاى ۸۰ تا ۹۰ قمری در شهر بلخ از شهرهاى خراسان قديم متولد شد. او پس از مدتی از بلخ به مرو منتقل شد و مدتى در آنجا رحل اقامت گزيد و در همان‌جا ازدواج کرد. مرو از شهرهاى معروف خراسان قديم بود كه علماى زيادى داشت، از جمله احمد بن حنبل و سفيان ثورى. قبر چهار صحابى پيغمبر(ص) نيز در آن شهر هست.
مقاتل پس از آن به عراق رفت و شهر بصره را برای سکونت برگزيد. در آن زمان عراق محل ملل و نحل و جریانهای فكرى و عملى فراوانى بود و اديان قديمى نيز سابقه‌اى دیرینه در عراق داشته‌اند. قبل از اسلام دين سريانى و نیز فلسفه يونان و حكمت فارس در آنجا تدريس مى‌شد. مسيحيت هم قبل از اسلام رد پايى در عراق داشت. بصره نیز محل اصحاب جدل و خصومت و يكى از مهمترين مراكز عراق در عهد اموى و عباسى بود. وی پس از چندی از بصره به بغداد، كه پايتخت خلافت بود، منتقل شد. بغداد، علما، زهاد، ادبا و انديشمندان فراوانى داشت. مقاتل به عنوان عالمى مشهور با خلفا و امرا مراوده داشت و تنوع و كثرت معلوماتش بر شهرت او افزود و در بغداد به شيخ حديث و مفسر شهره بود.
شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب دو امام، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) معرفی می‌کند و می‌گوید: «او در حدیث و قرائت قرآن دانشمند بزرگی بوده و تالیفات متعددی دارد». آیت‌الله خویی نیز در معجم نظر شیخ طوسی را مبنی بر اینکه مقاتل از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بوده نقل کرده است و می‌گوید: «او از امام صادق(ع) روایت کرده است و حسن بن محبوب از او روایت می‌نماید. ابن ندیم در الفهرست او را از متأخران زیدیه به شمار می‌آورد و تألیفاتی را به وی نسبت می‌دهد».
ویژگی‌های تفسیر
حوزه دینی مرو متأخرتر از حوزه‌های پنج‌گانه مدینه، مکه، کوفه، بصره و دمشق بود و بدین ترتیب زمینه بیشتری برای رهایی از محدودیت‌های بومی در آن وجود داشت و همین رهایی فضای مناسبی را برای ایجاد یک تفسیر فرابومی در خراسان به خوبی فراهم آورده است. تأمل در مقدمه تفسیر مقاتل بن سلیمان نشان می‌دهد که مؤلف در آن به میراث بوم‌های متنوع توجه کرده است.
تفسیر مقاتل جایگاه مهمی دارد و اقوال اعتقادی نسبت داده شده به مقاتل در تشبیه و تفضیل صحابه حتى اگر به اندازه كافی دقیق نباشد، نشان می‌دهد كه وی فراتر از روایت، اهل اندیشه كلامی و مباحث نظری در عقاید نیز بوده است.
تفسیر مقاتل بی‌درنگ پس از تألیف آن در زمان حیات مؤلف رواج یافت و نسخه‌های آن به دست بزرگان اصحاب حدیث در سرزمین‌های مختلف رسید و آن را در معرض داوری قرار داد. منصف‌ترین داوران چون ابن‌مبارك، اصل تفسیر را مستحسن، اما وضعیت اسنادی آن را غیرقابل اعتماد می‌شمردند. البته گرایش‌های اعتقادی مؤلف در بدبینی اصحاب حدیث مؤثر بوده است.
این تفسیر به صورت پیوسته تمامی آیات را، آنجا که به تبیین نیاز داشت، تفسیر کرده است و عقل و نقل رعایت شده و عبارت‌هایی کوتاه و فشرده و رسا و شیوا دارد و بیشتر بر تفسیر قرآن به قرآن تکیه کرده است. روش كلى مفسر در ورود و خروج مطالب به اين شكل بوده كه ابتدا مشخصات كلى سوره شامل مكى يا مدنى بودن و تعداد آيات را ارائه مى‌دهد و سپس فراز به فراز آيات را با كمك آيات ديگر معنا مى‌کند. بعد از معنا، به شأن نزول‌ها مى‌پردازد.
یکی از ويژگى‌هاى اين تفسير شيوه تفسيرى قرآن به قرآن است كه مقاتل به واسطه احاطه و تسلط بر كليات قرآن به زيباترين وجه آن را پياده کرده است. از ويژگى‌هاى ديگر اثر، ايجاد تلائم و هماهنگى و وحدت آياتى است كه در ظاهر موهم تناقض هستند.
نویسنده در نقل آرا و نقد و ترجيح، راه كوتاه را پيموده و چندان وارد مباحث جدلى نشده است. از لحاظ احاطه بر معانى قرآن، در عين جامعيّت، فشرده بيان كرده و در عين ايجاز، رعايت ايفا (رسا بودن) به طور شايسته شده است و مزیت دیگر این است كه با وجود حجم كم، محتواى بسياری را به جهان علم تقديم کرده است. اهمیت این تفسیر به حدی است که به رغم گذشت بيش از دوازده قرن، هنوز در انسان اين احساس را به وجود مى‌آورد كه گويى براى امروز نوشته شده است.[۱]
منابع
ایکنا