روضه

روضه؛ شیوه‌ای از سوگواری است که به ذکر مصیبت‌های پیشوایان مذهب شیعه می‌پردازد، و به‌صورت مرثیه‌خوانی منظوم یا منثور، صورت می‌گیرد. پیشینه ورود واژه‌های روضه و روضه‌خوانی به ادبیات عزاداری شیعیان در قرن دهم و انتشار کتاب روضة الشهدا ملا حسین کاشفی برمی‌گردد. مرثیه‌خوانان در گذشته حوادث کربلا را از این کتاب می‌خواندند، که به آنان روضه‌خوان می‌گفتند. روضه، یکی از عوامل زنده ماندن نهضت حسینی و پیوند روحی و عاطفی شیعه با اولیاء دین است. روضه‌های خانگی نیز یکی از قدیمی‌ترین سنت‌های عزاداری و از مظاهر عشق و ارادت مردم به خاندان اهل بیت(ع) است که سادگی و دوری از تکلف، اصلی‌ترین ویژگی آنهاست.

تعریف

تعریف لغوی

روضه در لغت به معنی باغ، بستان، بهشت و گلزار است.

تعریف اصطلاحی

روضه در اصطلاح، شیوه‌ای از سوگواری است که به ذکر مصیبت‌های امام حسین(ع) و دیگر پیشوایان مذهب شیعه می‌پردازد که به‌صورت مرثیه‌خوانی منظوم یا منثور، صورت می‌گیرد. به مجالس عزاداری، مجلس روضه گفته می‌شود. در این مراسم، روضه‌خوان بر منبر یا صندلی می‌نشیند و مصیبت یکی از بزرگان دین را با صدایی بلند و حزین برای اهل مجلس می‌خواند.

وجه تسمیه روضه‌خوانی

پیشینه ورود واژه‌های روضه و روضه‌خوانی به ادبیات عزاداری شیعیان در قرن دهم و انتشار کتاب روضة الشهدا برمی‌گردد. محدث نوری که کتاب لؤلؤ و مرجان را درباره شرایطِ روضه‌خوان نگاشته است، می‌گوید: روضه‌خوان‌ها اسمی مخصوص نداشتند تا‌ این‌که ملاحسین کاشفی(م ۹۱۰ق) کتاب روضة الشهدا را تألیف نمود. درواقع، سبب نامیدن مرثیه‌خوانی به روضه‌خوانی آن است که مرثیه‌خوانان در گذشته حوادث کربلا را از این کتاب می‌خواندند. چون خوانندگان، عیناً کتاب روضة الشهداء را برای مردم می‌خواندند، آنان را روضه‌خوان یعنی روضةالشهدا‌خوان می‌گفتند. برخی، پیدایش واژه روضه و روضه‌خوانی را به کتاب روضة الواعظین فَتّال نیشابوری نسبت داده و معتقدند چون نوحه‌سرایان کتاب روضة الواعظین را می‌خوانده‌اند ترکیب روضه‌خوانی شکل گرفته است.

جایگاه روضه در روایات

در روایات اهل‌بیت، تأکید بسیاری بر عزاداری و گریه بر مصائب امام حسین شده است. امام صادق(ع) شعر گفتن، گریستن، گریاندن و تباکی(به گریه واداشتن خویش) بر امام حسین(ع) را مورد تقدیر قرار داده و پاداش آن را بهشت معرفی فرموده است. در روایتی از ایشان آمده است: من انشد فی الحسین علیه السلام بیت شعر فبکی و ابکی عشره فله و لهم الجنه؛ «هرکس درباره حسین(ع) شعری بگوید و گریه کند و ده نفر را بگریاند، برای او و آنان بهشت است». گریستن بر مصائب امام حسین(ع)، یکی از مصادیق احیای امر اهل بیت(ع) است. امام رضا(ع) به ریان بن شبیب فرمودند: یَا ابْنَ شَبِیبٍ إِنْ کُنْتَ بَاکِیاً لِشَیْ‏ءٍ فَابْکِ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع فَإِنَّهُ ذُبِحَ کَمَا یُذْبَحُ الْکَبْشُ؛ «اگر می‌خواهی بر چیزی گریه کنی بر جد ما امام حسین(ع) گریه کن، چون او را با لب تشنه شهید و سرش را از تن جدا کردند». بنابراین مسئله بکا بر اهل بیت(ع)، احیای امر اهل بیت(ع)، ذکر اهل بیت(ع) و گرفتن مجلس برای آنان همه در یک دایره لغوی شکل می‌گیرند که جامع همه آن‌ها کلمه روضه است.

تاریخچه روضه و سوگواری در ایران

سوگواری‌ها و سرودن مرثیه‌ها در فرهنگ عرب، عصر روز عاشورا آغاز شد. اما در فرهنگ ایرانی از قرن پنجم هجری، فرهنگ سوگواری و سرودن شعر برای امام حسین(ع) شروع شد و نخستین شاعر، کسایی مروزی بود. البته قبل از او فردوسی، دقیقی طوسی و منوچهری دامغانی به تلمیح از عاشورا یاد کردند، اما کسایی مروزی به تصریح برای امام حسین(ع) مرثیه سرود. وقتی دولت شیعی آل بویه در ایران نیز بر سرکار آمد، معزالدوله دیلمی پس از فتح بغداد دستور داد در دهه اول محرم مراسم سوگواری برپا شود. درنتیجه، بازارها تعطیل و مردم سیاه‌پوش شدند. از آن تاریخ پدیده سوگواری‌های عاشورایی در ایران به صورت علنی مطرح شد. این رسم باقی ماند، بدین‌صورت که بازاری‌ها ساعتی را به مداح و ذاکر اهل‌بیت(ع) اعلام می‌کردند تا در محل کسب و کارشان حاضر شود و چند دقیقه‌ای را در سوگ امام حسین(ع) به روضه‌خوانی بپردازد یا سخنرانی کند. این جلسات بسیار کوتاه بود. گاهی صاحبان مغازه‌های همسایه به این محفل کوچک می‌پیوستند و در پایان با صرف یک چای مجلس تمام می‌شد. به این ترتیب با یک دورهمی ساده و مختصر یاد و نام خاندان اهل‌بیت و قیام امام حسین(ع) زنده می‌شد.

آثار و کارکردهای روضه

روضه، یکی از عوامل زنده ماندن نهضت حسینی و پیوند روحی و عاطفی شیعه با اولیاء دین است. گریستن در مصایب اهل بیت(ع) نشانه عشق به آنان است و علاوه بر سازندگی‌های تربیتی برای سوگوار، موجب اجر و پاداش الهی در آخرت و بهره مندی از شفاعت امام حسین(ع) است.

شاید اهمیت مناسک عاشورایی برای عامه مردم، از عمل به یک توصیه دینی و یک میراث باشکوه فرهنگی که نسل به نسل به آن‌‌ها رسیده است، فراتر نرود اما واقعیت این است که آئین‌های عزاداری ایرانیان در سوگ امام حسین(ع)، برای قرن‌ها ضامن تمامیت ارضی، حفظ هویت ملی و تداوم روحیه انقلابی در مردمان این مرز و بوم بوده است. مجالس روضه در ايران به ويژه در عصر قاجار و پهلوى براى آگاهى‌بخشي‌هاى سياسى به مردم و مطرح كردن انتقادهاى سياسى و اجتماعى مورد استفاده قرار مى گرفت. تطهیر و احساس رضایت درونی نیز که یکی از کارکردهای مهم این مناسک است، اگر خالی از شناخت عمیق و فهم درست حقایق تاریخی مرتبط با قیام دینی عاشورا باشد، کارکرد مهم و حیاتی این مناسک که همان ترویج اندیشه و روحیه ظلم‌ستیزی و مبارزه با باطل است، تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و به ضعف آن می‌انجامد. از لحاظ اجتماعی نیز به این منجر می‌شود که رضایت و قناعت به وضع موجود، جایگزین تلاش برای رسیدن به وضع ایده‌آل و مطلوب انسانی شود و نوعی تخدیر اذهان را به دنبال داشته باشد. ترویج سبک زندگی اسلامی، بازگرداندن روح امید به جامعه و تبیین ولایت‌پذیری حضرت زینب(س) و ابوالفضل العباس(ع) از دیگر کارکردهای مجالس روضه است. در پرتو این روضه‌خوانی‌ها و عزاداری‌ها، مردم به سمت عبرت از تاریخ سوق داده می‌شوند تا آثار شوم دوری از ولایت برای جامعه اسلامی را دریابند. اوج تاثیرگذاری مناسک عاشورایی بر هویت ملی، پدیدآوردن انقلاب اسلامی است که از ذیل هیئات و تکایای عزاداری، مردم برای مبارزه با ظلم و ستم آگاهی کسب کردند و توانستند استقلال خود را که از سوی دشمنان مورد مخاطره قرار گرفته بود، حفظ کنند. بعد از پیروزی انقلاب نیز، به واسطه حضور در هیئات و روضه‌های محرم، از آگاهی‌ بخشی‌های دینی که در منابر و تریبون‌ها انجام می‌شود، بهره‌های فراوانی برده‌اند و توانسته‌اند در مقابل شبهات مطروح در جامعه، آمادگی ذهنی و پاسخگویی پیدا کنند.

تاریخچه و ویژگی‌های روضه‌های خانگی

روضه‌های خانگی یکی از قدیمی‌ترین سنت‌های عزاداری و از مظاهر عشق و ارادت مردم به خاندان اهل بیت(ع) است که نمی‌توان تاریخ دقیقی برای این محافل در ایران قائل بود. سادگی و دوری از تکلف اصل و اساس روضه‌های خانگی بوده که کاملاً بی‌ریا و به ساده‌ترین شکل برپا می‌شده است، درحالی‌که دغدغه بانیان و مستمعان آن، چیزی جز اقامه عزا برای خاندان اهل‌بیت(ع) به ‌ویژه اباعبدالله الحسین(ع) نبوده است. بعد از شهادت اباعبدالله الحسین(ع) نیز، کسانی که از کربلا برگشتند با بازخوانی واقعه عاشورا و روضه‌هایشان اجازه ندادند که این واقعه مورد غفلت واقع شود. از این رو می‌توان مجالس عزای حضرت زینب(س) و ام‌البنین(س) را از اولین مجالس اقامه عزای زنانه نام برد. همچنین در تاریخ ایران، به‌ ویژه زمانی که رضاخان برگزاری مجالس عزاداری در مساجد و تکایا را ممنوع کرد، مردم بیشتری به روضه‌های خانگی روی آوردند.

برکات روضه‌های خانگی

برای روضه‌های خانگی نتایج بی‌شماری را می‌توان برشمرد که از جمله آنها ایجاد و حفظ همبستگی در درون خانواده و نزدیکان است که منجر به صله رحم خواهد شد و افراد می‌توانند از این طریق از حال یکدیگر باخبر شوند و به حل مشکلات یکدیگر بپردازند. از طرفی زندگی‌ شهری موجب شده که بین افراد فاصله بیفتد که با این مجالس می‌توان این فواصل را نیز کم کرد.یکی از تبعات مدرنیته و مدرنیزه شدن، به‌سمت تعطیلی رفتن روضه‌های خانگی است. درحالی‌که روضه‌های خانگی اهالی خانه را بیمه کرده و آن خانه را مورد عنایت خداوند و اهل بیت(ع) قرار می‌دهد. همچنان‌که طبق فرمایش امام صادق(ع)، برپایی روضه، جریانات باطل را در هم می‌کوبد و دین خدا را احیا می‌کند. برگزاری روضه خانگی موجب حضور اهل‌بیت(ع) و نزول ملائک در خانه‌ها خواهد شد. درنتیجه، خانواده‌ها با اهل‌بیت(ع) انس می‌گیرند و از گناه دوری خواهند کرد. با پاک شدن فضای خانه‌ها از آلودگی‌ها، فضای جامعه نیز طهارت پیدا می‌کند.

منابع

ایکنا

ویکی پدیا

ویکی زندگی

دانشنامه حوزه

دانشنامه جهان اسلام

دانشنامه اسلامی

ویکی شیعه