شیخ عباس قمی

شیخ عباس قمی

عباس بن محمدرضا قُمی (۱۲۹۴ق-۱۳۵۹ق) مشهور به شیخ عباس قمی و محدّث قمی، محدث، مورخ و رجالی شیعی قرن چهاردهم و صاحب تالیفات بی‌شمار است. مفاتیح الجنان، منتهی الآمال و سفینه البحار از مشهورترین کتاب‌های ایشان است.

تولد و دوران کودکي

حاج شيخ عباس محدث قمی در سال ۱۲۹۴ه.ق (۱۲۵۴ه.ش) در قم متولد شد. پدرش محمدرضا، کاسبی

متدین و آگاه به احکام اسلام و مرجع مردم برای آگاهی از فروع فقهی و وظایف مذهبی بود.مادرش، «بانو زینت» نیز از زنان متدین و پارسا بود؛ به گونه‌ای که شیخ عباس، موفقیت‌های خود را مدیون مادر می‌دانست.

شیخ عباس از دوران کودکی با قرآن مأنوس بود. به دستورات شرعی عمل کرده و از انجام نوافل و مستحبات و روی آوردن به اذکار، اوراد و دعا غافل نبود.

دوران تحصیل

محدث قمی در همان نوجوانی وارد حوزه علميه‌ی قم شد و تحصيلاتش را نزد اساتيد برجسته‌ای آغاز نمود. پس از به پایان رساندن مرحله‌ی متوسط تحصیلات حوزوی در سال 1316ه. ق عازم نجف اشرف گردید و  از همان ابتدای ورود به نجف در درس حاج میرزا حسین نوری طبرسی شركت جست. طولی نكشید كه به‌واسطه‌ی حافظه قوی و تلاش پیگیر به منزلت والایی در نزد استاد دست‌یافت. تا آنجا كه استنتاخ كتاب مستدرك الوسائل را در اختیار گرفت و درزمینه‌ی تألیفات دیگر محدث نوری كمك شایسته‌ای کرد. او در سال 1318ه.ق به‌سوی خانه خدا و زیارت مشاهد مشرف بار سفر بست و سپس به‌سوی وطن خویش قم مراجعت کرد، اما پس از دیدار با والدین و خویشان دوباره رهسپار نجف اشرف شد. محدث نوری در سال 1320ه.ق درگذشت. محدث قمي نیز پس از درگذشت استادش، حدود ۲ سال در شهر نجف ماندگار شد. شيخ عباس قمی حدود 3 یا 4 سال در محضر محدث نوری بود؛ اما در این مدت اندک، بار علمی خود را از حيث حديث و اطلاع بر کتاب‌های حدیثی بست مهم‌ترین استفاده‌های علمی ایشان از بحث و درس صاحب «مستدرك الوسائل» مباحث مربوط به حديث و روايات بوده است.

اساتید

شیخ عباس قمی در محضر بزرگان زیادی تلمذ کرد که می‌توان از: حاج‌آقا احمد طباطبائی قمی، حاج میرزا محمد ارباب قمی، شیخ محمدحسین قمی، آقا شیخ ابوالقاسم قمی، آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی، حاج میرزا حسین نوری، میرزا محمدتقی شیرازی، شیخ الشریعه اصفهانی، آقا سید حسن صدر کاظمی، سید ابوالحسن نقوی نام برد. او در مدت طولانی كه در نجف اشرف حضور داشت، از محضر آیت‌الله سید محمدکاظم يزدی و شيخ حسن علی نخودكی اصفهانی نیز استفاده برد؛ اما به دليل علاقه به رجال و حديث، بيشترين مدت تلمذش در محضر استاد نوری طبرسی بود.

بازگشت به ایران

شیخ عباس، در سال ۱۳۲۲ قمری به قم بازگشت و مشغول تألیف و تدریس و ارشاد مردم شد و تا سال ۱۳۲۹ قمری در این شهر اقامت داشت. در این ایام عازم بیت‌الله الحرام شد و پس از مراجعت از زیارت‌خانه خدا همچنان در قم سکونت داشت. در سال ۱۳۳۲ قمری بنا به عللی، مخصوصاً به‌موجب تنگدستی به مشهد مهاجرت کرد. ایشان در مدت اقامت در مشهد درس اخلاقی داشته که گاهی مواقع سه ساعت طول می‌کشید و بيش از هزار نفر در آن شركت می‌کردند.

ازدواج

شیخ عباس در بازگشت از نجف به قم ازدواج کرد. وی دختر سید زکریا قزوینی از علمای قم را به همسری برگزید؛ اما این وصلت پس از چندی به جدایی انجامید. محدث قمی هنگامی‌که در مشهد اقامت داشت، با دختر آیت‌الله سید احمد طباطبایی ازدواج کرد.

فعالیت‌های سیاسی

اگرچه غالباً مرحوم محدث قمی به‌واسطه آثار علمی و حدیثی شناخته می‌شود ولی جنبه سیاسی و اظهارنظرهای سیاسی فراوانی خصوصاً در تقابل با کشورهای استعماری داشته است، به‌گونه‌ای که در مواردی از سوی عوامل این کشورها تهدید به ترور شده است. ایشان در جریان انقلاب مشروطه جانب مشروعه طلبان را می‌گرفت و با انقلاب مشروطه میانه‌ای نداشت.شیخ عباس در سخنانی، دفاع خوبی از شيخ فضل‌الله نوری کرده است.

محدث قمی و تجديد حوزه علميه قم

در سال 1340ه.ق (۱۳۰۰ه.ش) یعنی یک سال پس از تصرف تهران توسط رضاخان پهلوی، مرحوم شیخ عباس قمی به دعوت آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی برای تدریس به حوزه علمیه‌ي کهن قم فراخوانده شد. حاج شيخ عبدالكريم حائري، براي پربار کردن بنيه‌ي علمي و فكري طلاب، از علما و بزرگان ديني دعوت به همكاري کرد و یكي از كساني كه بيش از همه به وجود او نياز داشت، حاج شيخ عباس قمي بود.مرحوم محدث قمی در تأسيس مجدد قم نقش اساسی داشته و زحمات بی‌شماری را متحمل شد.

در زمان رضا شاه

محدث قمی در جريان حادثه‌ی مسجد گوهرشاد و فاجعه‌ای که رضاخان به وجود آورد، با تبعيت از آیت‌الله حسين قمی به عتبات رفت و برای هميشه در نجف اشرف ماندگار شد.

شاگردان

برخی شاگردان محدث قمی عبارت‌اند از:

آقابزرگ طهرانی، سید احمد موسوی مستنبط، سید آقا تستری جزایری، شیخ حسین مقدس مشهدی، شیخ میرزا حیدر قلی خان سردار کابلی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، عبدالحسین فقیهی رشتی، ملاعلی واعظ خیابانی تبریزی، سید علی‌مدد قائنی خراسانی، سید علی‌نقی فیض‌الاسلام، شیخ محمدتقی مقدس طهرانی، شیخ محمدصادق صدر الشریعة تنکابنی، شیخ محمدعلی اردوبادی، شیخ محمدمهدی شرف‌الدین واعظی تستری، سید محمدهادی میلانی، سید مصطفی صفایی خوانساری، سید میرزا مهدی شیرازی، شیخ یوسف بیارجمندی حائری، شیخ یوسف بن عبد علی رجایی مغزی.

وفات

شیخ عباس قمی در شب سه‌شنبه 23ذی‌الحجّة سال 1359ه.ق در نجف اشرف درگذشت و در كنار مرقد استادش محدث نوری، در نزدیكی بارگاه علوی به خاك سپرده شد.

ویژگی‌های اخلاقی

محدث قمی آیینه تمام نمای اخلاق و رفتار اسلامی است که مراقبت از تمام حركات و سكنات او مشاهده می‌شد. از گناه دوری می‌کرد، از منكرات ناراحت می‌شد و دیگران را از ارتكاب آن بازمی‌داشت. از غیبت و دروغ ناراحت می‌شد. نگاه كردن به نامحرم را شدیداً زشت می‌دانست و سفارش می‌کرد كه خود را از نامحرم حفظ كنید و با نامحرم صحبت نكنید مگر در صورت ضرورت.

محدث قمی برای رسيدن به اخلاص، دائم المراقبه بود و اهتمام زيادی به تذهيب نفس داشت.  هرگاه احساس می‌کرد كسی و یا چیزی با اخلاص وی شریك می‌شود یا آن كار را رها می‌کرد یا از گرفتن اجرت و كمك صرف‌نظر می‌نمود. حتی اگر جمعیت بسیار نمازگزار، در قلبش او را متوجه خود می‌ساخت، از امامت جماعت خودداری می‌كرد. از دیگر ویژگی‌های ایشان تواضع فراوان نسبت به همه‌ی مردم، به علماء و به‌ویژه به كسانی است كه با حدیث و اخبار اهل‌البیت (ع) سروکار داشتند.

عشق فراوان  به خاندان پیامبر اسلام(ص)،  توسل به ائمه(ع)، توفیق خود را مدیون لطف و عنایت اهل‌بیت(ع) دانستن، دوری از اهانت به دیگر فرقه‌های مذهبی، نداشتن هيچ‌گونه توقع مالی برای نشر آثار خود، احترام فوق‌العاده به سادات، احترام به پدر و مادر، ارزش‌گذاری فراوان برای منبر، تبسم و خنده‌رویی، داشتن رفتار محبت‌آمیز، احتراز از خودستایی و خودپسندی و دوری از غرور ، پرهيز از شهرت، حسادت، رقابت و درگيری، صبر به‌ویژه در مقابل آزار و اذیت دیگران، داشتن بیان شیوا و نافذ و عمل کردن به سخنان و آموزه‌های خود، ساده زیستی، قناعت و عدم اهتمام به امور دنیوی، رعایت ادب، حتی در مقابل حرف‌ها و افراد مخالف، تهجد و شب‌زنده‌داری، پايبندی به نماز شب، قرائت قرآن كريم و ادعيه و دائم الوضو بودن از ویژگی‌های بارز ایشان است.

خصوصیات علمی

محدث قمی در تمام دوره‌ی زندگی از خوشی‌های دنيوی صرف‌نظر كرد و درراه كسب و نشر علم كوشش نمود. او تنها برای رضای خداوند قلم ‌به‌دست گرفت و در مدتی كوتاه متجاوز از پنجاه تأليف از خود به يادگار گذاشت. علاقه‌ی محدث قمی به كتاب به‌اندازه‌ای بود كه كم‌ترین پول خود را صرف خرید كتاب می‌كرد و گاه پیاده از قم به تهران به استقبال آن می‌رفت. برای بسیاری از كتب شیعه مخصوصاً كتب روایی قداستی ویژه قائل بود تا جایی كه به آنان به چشم واسطه‌های نور نگاه می‌كرد و در هنگام بیماری و گرفتاری به آنان متوسل می‌شد. مطالعه برای ايشان آن‌قدر مهم بود كه حتی حاضر بود در منزل ديگران هم تحقيق و مطالعه كند.

شيخ عباس قمی در جوانی آن‌قدر غرق در زبان عربی بود كه به ايشان لقب «سيبويه» و «فراء»، داده بودند؛ اما به خاطر دغدغه دينی كه نسبت به بحث دينی داشت به اين حيطه ورود كرد و تسلط به زبان عربی را در خدمت دين قرارداد. همچنین تسلط عجيب به شعر عربی و فارسی داشت. نثر فارسی شيوا و سرشار از نكات زيبای ادبی، امثال، اشعار و حكم موجب توجه ميليون‌ها فارسی‌زبان به آثار محدث قمی شده است و اين موضوع نشان می‌دهد كه وی زبان فارسی را ابزاری توانمند برای انتقال معارف اسلامی و شيعی می‌دانست.

او بدون جدال مكتبی، درگیری و یا رویارویی با مهاجمان و معاندان دینی، به تبیین و تدوین معارف اسلامی پرداخت و با تألیف كتاب‌هاى متعدد در موضوعات موردنیاز جامعه‌ی آن روز، توانست در مقابل هجوم فرهنگى دشمنان به ارزش‌هاى الهی و اسلامى، سدى پولادین بسازد و نسل جدید را از تفكرات و اندیشه‌های ائمه اطهار(ع) سیراب کرده و آنان را در برابر دین‌ستیزان، بیمه کند. محدث قمی در مواجهه با غرب‌زدگی آن روزگار معنويت را اشاعه داد و با انتشار آثاری درزمینه‌ی دعا و احاديث از مرگ معنويت جلوگيری کرد.

مرحوم حاج شيخ عباس قمی، تمام عمرش را در مباحثی مرتبط با روايت و احاديث اهل‌بیت(ع) گذراند و خصوصاً درزمینه‌ی انطباق رواياتی كه در ذيل آيات شريفه قرآن كريم آمده است، تلاش وافری داشته و سنديت روايات را از قرآن اخذ كرده است. ممارست در احاديث باعث شده وی حدیث‌های صحيح را از غیر صحیح جدا كرده و رأی مختار را با دقت بيان نماید. او یک محدث برجسته است که تسلط به رجال و تراجم، قلم فارسی و عربی قوی و زيبا، توانمندی در گزينش، ترتيب خوب و اتقان مطالب از ویژگی‌های بارز اوست. استفاده‌ی اخلاقی از حوادث تاریخی،توجه به مسائل فرهنگی جهان اسلام، استفاده از منابع غیر شیعی باوجود اتکای اصلی به منابع شیعی، ذكر منابع و مصادر مطالب، داشتن تتبعی همراه با تحقيق، نداشتن هیچ‌گونه تعصبی له و یا عليه كسی در نقل مطالب علمی، دقت در بيان مطالب مستند، انصاف در نقل حوادث تاريخی، ذوق و خلاقيت، زيبايی اثر و خلوص در كار، عام الرجوع بودن تأليفات ايشان و پاسخ به نياز جامعه اسلامی به‌ویژه شيعيان از خصوصيات آثار ایشان است.

آثار و تألیفات

شیخ عباس قمی، درزمینه‌های مختلف تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقاید و... به قلم‌زنی پرداخت ولی پیش از همه در علم حدیث، تاریخ و تراجم درخشید، تا آنجا كه عالمان بزرگ از وی به نام «محدث قمی» و «خاتم المحدثین» یادکرده‌اند.

• بخش اول کتاب‌های ایشان عبارت است از:

1-کتاب «فوائدالرّجبیّة»: نخستين نوشته‌ي ايشان كه به خط خود و به عربی نگاشته شده و شامل مطالبی در مورد وقايع روزها و آداب مستحبی و اعمال ماه‌های عربی است.

2-«الدّرة‌اليتيمة فی تتمّات الدرّة‌الثمينة»: شرح فارسی «نصاب الصّبيان» و تتميم شرح نصاب فاضل يزدی

3-«هدیّةالزّائرين و بهجة‌النّاصرين»: درباره‌ي زيارت قبور ائمه(ع) و ثواب آن و تعيين قبور علما و مؤمنين مشهور و مدفون در كنار مشاهد مشرف امامان است كه به فارسی نگاشته شده.

4-«اللّئالی المنثورة»: كتاب مختصری در مورد دعا و ساير مستحبات.

5-«الفصول العلّية فی المناقب المرتضوية»:جمع آوری تعدادی از مناقب و مكارم اخلاقی حضرت علی(ع) از منابع شیعه و اهل سنت.

6-«حكمة بالغة و مأة كلمة جامعة»: سخنان كوتاه اميرالمؤمنين(ع) در عقايد و اصول دين به زبان  فارسی.

7-«ذخيرة الابرار فی منتخب أنيس التّجار»: خلاصه‌ای از «أنيس التجّار» ملامهدی نراقی به زبان فارسی.

8-«غاية القصوی فی ترجمة عروة الوثقی»: ترجمه فارسی «العروة الوثقی» سید محمدکاظم يزدی.

9-«منازل الآخرة» بررسی مراحل دشوار سفر آخرت و توشه‌ی لازم برای آن بر اساس روايات.

10-«الانوارالبهیّة فی تاريخ الحجج‌الالهیّة»: در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم(ع) به زبان عربی.

11-«الكُنی و الالقاب »: از کتاب‌های معتبر علم تراجم، درباره‌ی زندگانی علماء و شعرا و غیره در سه جلد.

12-«هدیّةالاحباب فی المعروفين بالكنی و الالقاب» خلاصه‌ای از كتاب الكنی و الالقاب كه علماي معروف به لقب و كنيه به‌طور اختصار در آن جمع‌آوری‌شده است.

13-«الباقیات الصّالحات»: در حاشیه‌ی مفاتیح‌الجنان چاپ‌شده است.

14-«غاية التّحفة الطوسیّة و النّفخة القدسیّة »: نوشته مختصری مربوط به زيارت حضرت رضا(ع) و بعضی فواید مربوط به آستان مقدّس ایشان.

15-«رساله دستورالعمل حضرت سيدالشهدا(ع)»

16-«نفس‌المهموم»: بنا به تصديق اهل‌فن، بهترين و معتبرترين مقتلی است كه به رشته تحرير درآمده است. این کتاب به زبان عربی نوشته‌شده است.

17-«نفثةالمصدور»: رساله‌ای در تكميل نفس المهموم كه قبلاً جداگانه چاپ‌شده و اخیراً هم به‌ضمیمه نفس المهموم منتشر گشته است.

18-«فوايدالرّضویّة فی احوال علماء المذهب الجعفریِّه»: از بهترين كتب در شرح‌حال علما و بزرگان دين به زبان فارسی.

19-«ترجمه مصباح المتهجد مرحوم شيخ طوسی»: كتابی شبيه مفاتیح‌الجنان كه در حاشيه چاپ اول متن عربی به چاپ رسيده و تا زمانی كه شيخ طوسی به اين كتاب عمل نكردند، اجازه انتشار اين اثر را نداده‌اند.

20-«سبيل‌الرشاد» در خصوص عقايد شيعه درباره‌ی مبدأ و معاد.

21-«مفاتیح الجنان و الباقیات الصّالحات» از مشهورترين آثار شیخ عباس قمی كه در دسترس عامه‌ی مردم قرار دارد. محدث قمی در این کتاب به‌گزینش دعاها توجه ويژه‌ای داشته و هر دعايی را نقل نكرده است. او ضمن بیان سند دعاهای ذکرشده، توضيحاتی نیز درباره‌ی آن می‌آورد. كامل بودن اين كتاب در جمع‌آوری ادعيه از وجوه شهرت آن است. یکی از ابعاد قابل‌تأمل در مفاتیح‌الجنان، موارد مرتبط با سلامت جسمی است که از این منظر هم نکات فراوانی دارد.

22-رساله‌ای در گناهان كبیره و صغیره.

23-«نزهة النّواظر»: ترجمه معدن الجواهر محمد بن علی كراچكی كه قربانی بید هندی آن را تصحیح کرده است.

24-«مقامات علیّه»: خلاصه معراج السّعاده ملااحمد نراقی.

25-«ترجمه جمال الاسبوع سیّد بن طاووس».

26-«منتهی الآمال فی تاریخ النّبیّ و الآل»: دربار‌ه‌ی تاريخ چهارده معصوم(ع) و صحابه نزدیك ائمه(ع) است و شامل زندگی‌نامه محدثان و علمای بزرگ معاصر ائمه(ع) نیز می‌شود.  محدث قمی احاديث و رواياتی که برای چهارده معصوم(ع) نقل‌شده بود را احصاء کرده و در منتهی‌الآمال جمع نموده است. روايات در این کتاب به نحوی بیان‌شده كه دقيقاً بازمان پيغمبر(ص) هم‌خوانی دارد. این کتاب که به فارسی نگاشته شده و همواره مورداستفاده وعاظ و مبلغین قرارگرفته، به‌طور مكرّر چاپ گشته و به زبان اردو نیز ترجمه‌شده است.

27-«ترجمه مسلك دوم لهوف سیّد بن طاووس»:  به خط مؤلف در حاشیه‌ی یكی از چاپ‌های لهوف به چاپ رسیده است.

28-«تتمیم تحیّة الزّائر محدّت نوری»: کتابی که با فوت محدث نوری ناتمام مانده بود و شیخ عباس آن را به اتمام رساند.

29-«چهل حدیث»: به فارسی نگاشته شده و بارها چاپ‌شده است.

30-«بیت الاحزان فی مصائب سیّدة النّسوان»: درباره‌ی رنج‌های دختر والامقام حضرت رسول اكرم(ص) وزندگی و حوادث دوران حیات آن بانوی بزرگ نوشته‌شده است. محدث قمی در ذيل مباحث تاريخ آن، مباحث روايی را مطرح می‌كند. او در نقل مطالب بسيار حساس و  مواظب بوده تا هیچ‌گونه خطايی صورت نگيرد.

31-«تتمّةالمنتهی فی وقایع ایّام الخلفاء»: درباره تاريخ خلفای راشدين و بعضی از خلفای عباسی و اموی كه به زبان فارسی نوشته شده است. در اين كتاب سلسله تاريخی بی‌نظیری آورده شده است. بسياری از اهل تسنن اين كتاب را یك منبع تاريخی معتبر می‌دانند.

32-«تحفةالاحباب فی تراجم الاصحاب»: درباره‌ی اصحاب حضرت محمد(ص) و ائمه اطهار(ع) و به زبان فارسی است که بعد از فوت مؤلف به چاپ رسیده است.

33-«سفینه‌البحار و مدینة الحكم و الآثار» مهم‌ترین کتاب حدیثی شیخ عباس قمی و فهرست موضوعی تفصیلی برای احادیث کتاب بحارالانوار علامه مجلسی است. مؤلف در این کتاب علاوه بر فهرست احادیث و آیات قرآن، گاه به بیان مطالب مهم و تحقیقات ژرفی نیز اهتمام ورزیده و علاوه بر این شرح‌حال مختصری از مشاهیر و بزرگان علمای شیعه و سنی و حتی برخی از شعرا و ادیبان را نیز ضمیمه کرده است. شیخ عباس این كتاب را بهترین اثر خود می‌داند. سفینه‌البحار در دو جلد و در جهت آسان نمودن مراجعه به بحارالانوار نوشته‌شده است. با توجه به این‌که برخی از روايات بحارالانوار از حيث سندی قابل‌بحث است، محدث قمی به تنقيح آن‌ها پرداخته است. سفینه‌البحار یكي از كتاب‌های مطرح در مورد رجال و تراجم و تاریخ‌نویسی است،  که در مدت 20 سال نگارش یافته است.

• بخش دوم تألیفات محدث قمی که شامل كتاب‌هایی است كه در زمان حیات او به اتمام رسیده ولی در آن زمان چاپ‌نشده‌اند؛ عبارت‌اند از:

1-«فیض‌العلام فی وقایع الشّهور و الایّام»: به زبان فارسی و درباره‌ی وقایع ماه‌ها و روزها.

2-«هدیة‌الانام الی وقایع الایام»: خلاصه كتاب فیض‌العلام.

3-«كلمات لطیفه»: در مورد اخلاقیات که به‌ضمیمه‌ی كتاب نزهه‌النواظر چاپ‌شده است.

4-«كشكول».

5-«كحل‌البصر فی سیرة سیّد البشر»: یكی از بهترین كتاب‌های سیره‌ی نبوی كه مكرّر چاپ‌شده و با عنوان طوطيای چشم به فارسی ترجمه‌شده است.

6-«الدر‌النظيم فی ترجمة (لغات) القرآن الكريم» يک واژه‌نامه قرآنی كه دو ترجمه به فارسی دارد. در این واژه‌نامه برای بیان معنای یك كلمه يا شاهد مثال آوردن، از اقوال معصومان(ع) استفاده‌شده است.

7-«نقد الوسائل شیخ حر عاملی».

8-«تقسیم بدایة الهدایة شیخ حرّ عاملی».

9-«شرح الوجیزه شیخ بهائی علیه الرّحمه».

10-«فیض القدیر فیما یتعلّق بحدیث الغدیر» تلخیص جلد غدیر كتاب عبقات‌الانوار مرحوم میر حامدحسین هندی و درباره‌ی معرفی حضرت علی(ع) توسط پیامبر اكرم(ص) در غدیر خم.

11-«علم‌الیقین» خلاصه حق‌الیقین مرحوم علّامه مجلسی.

12-«مقالید الفلاح فی عمل الیوم و اللّیلة».

13-«مقلاد النّجاح».

14-«خلاصه جلد یازده بحارالانوار علامه مجلسی».

15-«شرح كلمات قصار حضرت علی(ع)».

16-«مختصر شمائل ترمذی».

17-«قوّه الباصرة فی تاریخ الحجج الطّاهرة».

• بخش سوم از تألیفات محدث قمی، كتاب‌هایی است كه ناتمام مانده و عبارت‌اند از:

1-«ضیافة الاخوان».

2-«صحائف النّور فی عمل الایّام و السّنة و الشّهور».

3-«ذخیره العقبی فی مثالب اعداء الزّهراء (س)».

4-«مسلی المصاب بفقد الاب والاعزّة و الاحباب».

5-«الآیات البیّنات فی اخبار امیرالمؤمنین(ع) عن الملاحم و الغائبات».

6-«شرح صحیفه سجادیّه».

7-«غایةالمرام»: تلخیص كتاب دارالسلام مرحوم محدث نوری.

8-«شرح چهل حدیث».

9-«ترجمه زادالمعاد علامه مجلسی».

10-«ترجمه تحفة الزّائر علامه مجلسی».

منابع

ایکنا

ویکی شیعه

ویکی فقه

ویکی وحدت