بهداشت

بهداشت؛ حفظ صحت و سلامت. سلامت و بهداشت، در فرهنگ اسلامی ارزش است. خداوند در قرآن کریم، بهداشت و پاکیزگی را ملاک بهره‌وری انسان‌ها دانسته و بسیاری از احکام و قوانین همچون حلال و حرام شمردن خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها نیز بر این مبنا وضع شده‌اند. قرآن به مسئله بهداشت در اشکال و ابعاد مختلف آن توجه داشته و وجود احکامی همچون وضو، غسل، تطهیر لباس و مکان نمازگزار، مسواک و... نشانگر اهمیت و جایگاه بهداشت در آموزه‌های اسلامی است. همچنین در حوزۀ بهداشت روان، آيات بسياری وجود دارد كه فطرت وجودی انسان و حالات گوناگون روان او را متذكر شده و راه‌های تهذيب، تربيت و معالجه روان انسان را نشان داده است که برای نمونه می‌توان به آموزه‌هایی همچون اعتقاد به معاد، نماز، دعوت به صبر، دستور ازدواج و تشكيل خانواده، محبت، ممنوعيت سوءظن، تجسس، تهمت و غيبت و نقش آن‌ها در تامین بهداشت روان اشاره کرد.

تعریف بهداشت

بهداشت به معنای حفظ صحت و سلامت است و در اصطلاح به مجموعه اقداماتی که برای اصلاح و ارتقای تندرستی و توانايی شخص يا جامعه انجام می‌شود، بهداشت می‌گويند که دربردارندۀ همه علوم و روش‌هايی است که به حفظ سلامت فرد و جامعه کمک می‌کند.

تعریف بهداشت فردی

بهداشت فردی عبارت است از نظافت شخصی؛ از نظر پوست بدن، دست‌ها، ناخن‌ها، پا‌ها، موی سر، دندان‌ها، دیگر اعضای بدن، لباس و وسایل شخصی.

اهميت بهداشت در آموزه‌های قرآنی

از نظر قرآن معیار اساسی در بهره‌وری انسان‌ها، پاکيزه و سالم بودن و سازگاری اشياء با طبع انسان است. از اين رو خداوند بر پايه حکمی کلی و فراگير اعلام کرده که همه چيزهايی که پاکيزه و بهداشتی است، حلال و همه چيزهايی که پليد و با طبع انسانی ناسازوار است حرام می‌باشد. در تشريع حکم وضو و غسل نیز هدف پاکيزه شدن اهل ايمان شمرده است تا مؤمن از نظر بدنی از بهداشت بهره‌مند باشد. نمونۀ ديگری که بر اهميت و جايگاه پاکی و بهداشت در آموزه‌های قرآنی اشاره دارد ضرورت دفن و خاکسپاری مردگان است که به منظور سلامت و بهداشت محيط زيست درنظر گرفته شده است. همچنین محبوب بودن افراد پاکيزه و طاهر در درگاه خداوند از نشانه‌های ارزش بهداشت در اسلام است.

اهمیت بهداشت بدن از نظر قرآن

قرآن مجید پیروان خود را برای زیستن در محیطی پاک و مطمئن به حفظ بهداشت فردی و اجتماعی فرا می‌خواند. خداوند پس از بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به او می‌آموزد که «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ؛ جامه خود را پاکیزه ساز» قرآن به نقش آب در پاکیزگی نیز اشاره می‌کند و می‌فرماید: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُورًا؛ از آسمان آبی فرو فرستادیم که پاک و پاک کننده است». سفارش اسلام برای وضوساختن پیش از هر نماز واجب و مستحبی در شبانه روز و یا غسل‌های واجب و مستحب، دلیل محکمی بر اهمیت پاکیزگی و نظافت، در آموزه‌های اسلام است. هنگام غسل و وضو واجب است که آب به سطح پوست برسد که این دقت، تمیزی بدن را به حد کافی در پی دارد.

بهداشت در قرآن

اسلام، درباره اصول کلی طب و بهداشت دستوراتی به مسلمانان می‌دهد که پایبندی به آن‌ها سبب جلوگیری از بیماری‌ها می‌شود. به طور مثال قرآن کریم آدمی را از زیاده‌روی در تغذیه نهی کرده و فرموده است: «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ.» مضمون این آیه از مهم‌ترین دستورات بهداشتی اسلام است و بنابر تحقیقات دانشمندان نیز سرچشمه بسیاری از بیماری‌ها، مصرف اضافی غذاست. ازاین رو، نخستین گام برای درمان بسیاری از ناراحتی‌های جسمی، تصمیم جدی برای رعایت این توصیه اسلام است. قرآن به مسئله بهداشت در اشکال و ابعاد مختلف و متنوع آن توجه داشته و بسياری از آموزه‌های آن متوجه حوزه بهداشت بدن و بهداشت روان است. اهميت بهداشت در آموزه‌های قرآن و اسلام تاجایی است که نخستين کتاب عبادی فقه اسلامی با طهارت آغاز می‌شود و مسئله طهارت بدن و روح و روان از مهم‌ترين اهداف آموزه‌های آن شمرده می‌شود. نظافت و پاکیزگی به عنوان نخستين راه برای دستيابی به بهداشت تن در آموزه‌های اسلام به عنوان جزئی از ايمان در دستور قرار می‌گيرد و در بهداشت دهان و دندان آنچنان تأکيد می‌شود که مسئله مسواک زدن به عنوان دستور مستحب مؤکد در ميان آموزه‌ها خود را جا می‌دهد. آیات مرتبط با بهداشت دسته‌ای از آیات‌اند که در شرایط عصر پیامبر و عدم توجه به نظافت، حداقل مسائل بهداشتی را از طریق احکام و عبادات بیان کرده است. احکامی همچون وضو، غسل، تطهیر لباس و شستشوی آن و رعایت مکان نمازگزار و مسائل مختلفی که در احکام طهارت هم آمده است. بخشی از این احکام و تعالیم در سنت و سیره نبوی آمده است مانند مسواک، شستشوی دستان پیش و پس از غذا و یا سیره حضرت در ترویج غسل‌های مستحبی مانند غسل روز جمعه و ... .

بهداشت تغذيه و جسم در قرآن

اهميت و ارزش بهداشت تغذيه در اسلام و قرآن، در آیات زیر به خوبی نمایانگر است: حرام بودن مردار و يا خون و ديگر غذاهای غيرپاکيزه و مضر به سلامت بدن، خودداری از انفاق غذاهای نامرغوب و ناپاک، معرفی شير شتر و گاو و گوسفند به عنوان نوشيدنی‌های سالم و گوارا و فرآورده‌های درختان خرما و انگور و عسل طبيعی به عنوان خوراک سالم و شفابخش و تأکيد بر شير مادر برای فرزندان.

توصیه به بهداشت محیط زیست در قرآن

قرآن‌کریم سرسبزی و گیاهان را در روی زمین «جلوه حیات»، و زمین بی‌گیاه را مرده و بی‌جان می‌داند و بدین سان اهمیت گیاهان را برای انسان می‌نمایاند. در برخی آیات از واژه‌ «لکم» و «انام» مثل: «سخّرلکم»، «خلق لکم» و (وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ) استفاده شده یعنی پروردگار، هستی را برای انسان‌ها خلق کرده است. «انام» به معنای همه‌ مردم است و همه‌ نسل‌ها را در بر می‌گیرد. بنابراین نباید گروهی به علت حرص و ولع خویش به محیط زیست آسیب برسانند و حق دیگران و نسل‌های بعدی را ضایع کنند. خداوند در آیاتی خطاب به انسان می‌فرماید: «كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللّهِ وَلاَ تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ» یا «وَلاَ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا» فساد در زمین معنای فراگیر و گسترده‌ای دارد و انواع فسادها را در بر می‌گیرد که ضرر زدن به محیط زیست را می‌توان یکی از مصادیق آن برشمرد. جنگل‌ها و درختان نقش بسیار ارزنده و مهمي‌در تلطیف هوا دارند. علاوه برآن تغذیه مایه‌ بقای بشر در روی زمین است و گروهی با از بین بردن گیاهان هم غذای دام‌ها را از بین می‌برند و هم غذ‌ای انسان را و آن‌ها را در معرض نابودی قرار می‌دهند. از جمله عواملی که تاثیر وضعی در محیط زیست دارد و مورد توجه قرآن و روایات قرار گرفته اعمال انسان‌هاست که خدای متعال می‌فرماید: (ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ» در آیات متعددی از قرآن به جنگل‌ها اشاره شده است که باید قدر آنها شناخته شود علاوه بر استفاده از نعمت‌های آن بشر وظیفه دارد در حفظ آن بکوشد و از هرگونه اسراف و تبذیر در مورد آنها بپرهیزد.

جلوه‌های گوناگون بهداشت در قرآن

موارد زیر افزون بر بيان اهميت، نمایانگر توجه قرآن به جلوه‌های طهارت و بهداشت در تمام حوزه‌ها است: بهداشت در خاک و محيط زيست، بهداشت شهری، بهداشت لباس و ضرورت تطهير آن از آلودگی، تأکيد بر مطلوبيت شستشوی بدن با آب خنک و قابل شرب، تأثير آب در زدودن آلودگی‌ها از بدن، لزوم تطهير بدن از آلودگی برای ورود به مکان‌های مقدس و خانه خدا.

بهداشت روان در تعریف دینی

سلامت یا بهداشت روانی به معنای داشتن اعتدال روانی انسان در رابطه‌اش با خدا و ديگران است و كسی می‌تواند رابطه خود با خدا را اصلاح كند كه رابطه‌اش را با خودش اصلاح كرده باشد. رسيدن به نقطه اعتدال در تربيت انسان، بالاترين نقطه سلامت انسان است که برای تحقق آن بايد سبك زندگی قرآن را استخراج و ارائه شود.

بهداشت روان در اسلام

در متون اسلامی روح و روان واقعیتی انکارناپذیر است. آفرینش روان، از آنِ خداست و حیات آن ابدی است. از دیدگاه قرآن، انسان ترکیبی از ماده و روان است و شرافت انسان، به روان اوست. معنای لغوی بهداشت روانی، سالم نگهداشتن آن از هر گونه آسیب است و همچنین در ایجاد آمادگی برای سازش منطقی با پیشامدهای مهم زندگی در محیط خانه، مدرسه، دانشگاه، محیط کار و... بسیار راهگشاست. بهداشت روانی عبارت است از: تأمین سلامت فکر و روان در جهت سازگاری فرد با خود و با محیط زندگی، قدرت پذیرش واقعیت‌های موجود و شکوفایی استعدادهای بالقوه خویش..

نقش آموزه‌های قرآن در تامین بهداشت روان

بهداشت روان شاخصه‌ای مهم‌تر و فراتر از نداشتن بیماری و اختلالات روانی است. فرد دارای بهداشت روانی، در واقع نسبت به تمام ابعاد وجودی اشراف کامل داشته و برای رشد و پرورش آن تلاش کرده است. افراد دارای بهداشت روانی برای جامعه مفید و سازنده هستند، این افراد می‌توانند به صورت کاملاً سازگارانه با محیط پیرامون خود رفتار کند. با توجه به آمار کشورهای مختلف، وضعیت بهداشت روان در سطح بین‌المللی خوب نیست و این امر نشان از آن دارد که باید برای ارتقای سلامت و بهداشت روان فکری کرد. پرداختن به مباحث دینی و قرآنی راهی برای نجات از پریشانی روانی است. جایگزین کردن خدامحوری به جای خودمحوری و تقویت عزت‌نفس و اعتماد به نفس، صله‌رحم، شاکر خدا بودن و پرهیز از وسوسه‌های شیطانی از مواردی است که به تقویت بهداشت روانی کمک می‌کنند.

رهنمودهای قرآنی برای بهداشت روان

آموزه‌های قرآن نقش بسیار مؤثری در تامین بهداشت روانی فردی و اجتماعی دارد. در قرآن كريم آيات بسياری وجود دارد كه فطرت وجودی انسان و حالات گوناگون روان او را متذكر شده و راه‌های تهذيب و تربيت و معالجه روان انسان را نشان داده است. نمونه‌ای از این آیات در موارد زیر قابل مشاهده است: ذکر و یاد خدا: ذکر خداوند قلب‌ها را جلا می‌دهد، ترس و نگرانی و اضطراب را می‌زداید و احساس امنیت درونی در فرد به وجود می‌آورد. همچنین فرد افسرده و ناامید که می‌پندارد کسی او را درک نمی‌کند، در حضور خدا احساس آرامش می‌کند و درمی‌یابد در تنهایی نیز خدا او را‌‌ رها نخواهد ساخت. خواندن قرآن: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُوءْمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظّالِمینَ إِلاّ خَسارًا»؛ علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌گوید اگر قرآن را به منزله شفا بدانیم، پس باید امراضی وجود داشته باشند که شفای آن‌ها از طریق قرآن صورت پذیرد؛‌‌ همان گونه که دارو اثر شفابخشی برای بیماری‌ها دارد. بنابراین چنانچه نفس انسان به مادیت گرایش یابد و اسیر هوی و هوس‌های مادی گردد، درمان این بیماری او جز به مدد قرآن امکان ندارد. توبه: در برخی بیماری‌های روانی، بیمار احساس گناه شدیدی نسبت به اعمال گذشته خود دارد و خود را خطاکار محض می‌داند. توبه، یعنی پشیمانی از عمل ناشایست که پس از آگاهی درست به نفسِ کار این تصمیم گرفته می‌شود. آدمی با توبه، با هوس‌ها می‌ستیزد و سرانجام آن بازگشت نفس به اعتدال و درنتیجه سلامت روانی است. از دیگر نمونه‌های آموزه‌های قرآن در بهداشت روانی فردی و اجتماعی می‌توان به اعتقاد به معاد و تأثير آن در تأمين بهداشت روانی، دستور ازدواج و تشكيل خانواده و تأثيرات آن در آرامش فردی و سلامت محيط اجتماع، همچنين آيات قرآن در مورد محبت، صله رحم، بخشش به ديگران و تأثيرات مثبت آن در جامعه، ممنوعيت سوءظن، تجسس، تهمت، غيبت و تأثيرات آن‌ها بر جامعه و فرد، تأثير نماز بر آرامش روانی و دعوت قرآن به صبر و تأثير آن در كاهش فشارهای روانی و دميدن روح اميد و ممنوعيت نااميدی در قرآن و تأثير آن به كاهش افسردگی اشاره نمود كه انسان می‌تواند به كمك این حقایق كه قرآن دربارۀ او و صفات و حالات روانی‌اش متذكر شده به ساختن شخصيت خود، تكامل و بهداشت روانی آن اقدام كند.

منابع

ایکنا

دانشنامۀ حوزه

امامت پدیا