سوره دخان

سوره دخان؛ چهل و چهارمین سوره قرآن کریم، سوره‌ای مکی در جزء 25 ام و دارای 59 آیه.

معرفی سوره

چهل و چهارمین سوره قرآن کریم، «دخان» نام دارد. این سوره با ۵۹ آیه در جزء بیست و پنجم قرار گرفته است. این سوره مکی است و در ترتیب نزول، شصت و چهارمین سوره‌ای است که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده است. سوره دخان در مصحف فعلی بعد از سوره زخرف و قبل از سوره جاثیه آمده است. اين سوره پنجمين سوره از سوره‏‌هاى هفتگانه حواميم است و با حروف مقطعه «حم» آغاز شده است. این سوره را از آن‌رو دُخان نامیده‌اند که آیه دهم آن، از عذابی به نام دخان (دود) برای کافران سخن گفته است.

غرض و محتوای سوره

در آیات اول تا نهم این سوره جایگاه قرآن و انتساب آن به رحمت الهی بیان شده و خداوند از واکنش نادرست مشرکین در برابر این کتاب تأسف می‌خورد. در این آیات، بحث شب قدر هم بیان می‌شود. بخش دوم سوره تأمین خاطر پیامبر(ص) در مورد عذاب مجرمین تهمت‌زننده و تضمین نجات متقین است که این کار از آیه ۱۰ تا ۳۳ انجام شده است. سقوط فرعون هم به عنوان مهمترین نمونه در آن بیان می‌شود. خداوند می‌خواهد تأکید کند که اگر بنا باشد حق حمایت شود و باطل نابود، شوکت و قدرت او تعیین‌کننده نیست و در نهایت خدا قوم و حاکم سرکش و مستبد را سرکوب می‌کند. از آیه ۳۴ تا ۵۷، با یک چالش بزرگ روبرو هستیم. این چالش آن است که مشرکین رستاخیز را قبول ندارند، ولی در این آیات ادعای مشرکین یعنی نبود رستاخیز را رد کرده تا مسئله عذاب را تثبیت و حجت را بر همه تمام کند.

در دو آیه انتهایی هم به کل هدف سوره اشاره می‌شود؛ یعنی این مطالب بیان شد تا به مشرکین متذکر شده و حجت بر آنان تمام شود تا در قیامت مدعی ندانستن نشوند و نگویند هشداری نشنیدیم و به پیامبر هم اطمینان خاطر بدهد که وعده عذاب برای مشرکین قطعی است.

فضیلت سوره

روایتی از پیامبر بیان شده است که اگر کسی سوره دخان را بخواند، صبح می‌کند در حالی که ۷۰ هزار فرشته برای او دعا می‌کنند؛ اینکه ملک و فرشته، فردی را که به قرآن ایمان دارد و آن را می‌خواند مورد استغفار قرار می‌دهند، قابل پذیرش است.

البته در یک نگاه کلی باید گفت بسیاری از فضیلت‌های مطرح شده برای سوره‌های قرآن، ساختگی است؛ ریشه این مباحث غالباً به تعدادی از صوفیان بر می‌گردد، زیرا دیدند مردم سرگرم دنیا هستند، بنابراین برای جلب نظر مردم به سمت قرآن فضیلت‌تراشی کردند؛ لذا باید روایات مربوط به فضیلت و خواص سوره‌ها را در ابتدا، با دید تردید بنگریم.

تفسیر سوره

تفسیر «حم»

حم از حروف مقطعه است که مورد بحث در میان مفسران است و هر کسی احتمالاتی داده است؛ برخی گفته‌اند که اینها اسامی از قرآن است که به دنبال آن عظمت قرآن بیان شده، یعنی قرآنی که نازل شده، ریشه در همین حروف دارد و شما اگر می‌توانید همانند آن بیاورید. این تعبیر، گفته لطیفی است؛ چون قرآن تحدی کرده که اگر می‌توانید یک سوره همانند قرآن بیاورید، ولی قطعاً از انجام آن ناتوان هستید.

برداشت دیگر این است که اینها رموزی میان خدا و پیامبر است، لذا قابل تفسیر نیست. ولی برخی می‌گویند رمز هست، ولی طوری نیست که این رمز هیچ وقت برای ما گشوده نمی‌شود، بلکه باید سراغ کسانی برویم که این رموز را می‌دانند. لذا باید به روایات اهل بیت در این موارد رجوع کنیم. در روایتی از معصومان داریم که حروف مطقعه، «ح» به معنای حمید و «میم» به معنای مجید یعنی حمید مجید است.

حقيقت «ليلة القدر» وجود مبارك حضرت فاطمه زهرا(س) است

در آیه 3 این سوره می‌خوانیم: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ في‏ لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرينَ».

در برخی از تفاسير قرآن، روایاتی مبنی بر این موضوع نقل شده که حقیقت لیلۀ مبارکه (لیلۀ القدر)، وجود حضرت زهرا (س) است. برای نمونه، يك مرد نصرانی نزد امام كاظم(ع) آمد و از تفسير باطنی آيات ابتدايی سوره دخان سؤال كرد. امام كاظم(ع) فرمودند: اما «حم» حضرت محمد(ص) است... و اما «كتاب مبين» اميرالمؤمنين علی(ع) و ليلة المباركة، فاطمه(س) است (تفسير الصافی، فيض كاشانی، چاپ مؤسسة الاعلمی للمطبوعات بيروت، لبنان، جلد ۴، صفحه ۴۰۴).

اين‌كه حقيقت «ليلةالقدر» وجود مبارك حضرت فاطمه زهرا(س) است، از معانی ظاهری و لفظی آيات سوره مباركه قدر به‌دست نمی‌آيد؛ بلكه امكان دارد از معانی باطنی آيات اين سوره و سوره مباركه دخان باشد.

منظور از دخان مبین

در سوره دخان آيات ۱۰ و ۱۱ چنين ميخوانيم: «فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخَانٍ مُبِينٍ * یَغْشَی النَّاسَ هذَا عَذَابٌ أَلِيمٌ»؛ «پس منتظر روزى باش كه آسمان دود آشكارى پديد آورد * كه همه مردم را فرا مى گيرد، اين عذاب دردناكى است!».

دخان دودی است كه كل و جميع عالم را فرا می‌گيرد و همه دنيا، هم‌چون خانه‌ايی كه در آن آتش افروخته شده باشد، پر از دود شود و نفسهای جماعت كفار را خواهد گرفت. گفتنی است ستاره‌شناسان نیز معتقدند تا چند ميليون سال ديگر خورشيد، تنها ستاره منظومه شمسی بر اثر فعاليت‌های درونی آن، بزرگ خواهد شد و عطارد و زهره را همان اول در خود جای خواهد داد و بعد نوبت زمين فرا خواهد رسيد. در آن هنگام تمامی آب‌های موجود در سطح زمين بخار خواهند شد و حيات بر روی زمين به پايان خواهد رسيد.

نکوهش استفاده نامشروع از موقعیت اجتماعی

آيه ۳۱ سوره مباركه «دخان»، «مِن فِرْعَوْنَ إِنَّهُ كَانَ عَالِیًا مِّنَ الْمُسْرِفِينَ»، «از [دست] فرعون كه متكبرى از افراط‌كاران بود»، استفاده نامشروع از قدرت و موقعيت اجتماعی را از مصاديق بارز اسراف معرفی می‌كند.

اسراف مصاديق گوناگون دارد و يكی از مصاديق آن سوء استفاده از قدرت و موقعيت اجتماعی است. كسی كه در جامعه مسئوليتی را می‌پذيرد بايد بر اساس قانون و مقررات پيش بينی شده به وظايف خود عمل كند. اگر فراتر از قانون وارد شود، اين نوعی اسراف و زياده‌روی است و در قرآن كريم، خداوند اين نوع نگاه به قدرت و موقعيت را اسراف و تجاوز از حد معرفی می‌كند.