قرآن بایسنغری: تفاوت میان نسخه‌ها

از قرآن پدیا
(صفحه‌ای تازه حاوی «'''قرآن بایسنغری؛''' بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان، مربوط به سده نهم هجری. == معرفی نسخه بایسنغر == قرآن بایسنغری بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان به شمار می‌آید که در سدۀ نهم هجری در دورۀ تیموری به خط محقق ۷ سطری بر روی کاغذ خان بالغ ایرانی کتابت شده است. بسیار...» ایجاد کرد)
(بدون تفاوت)

نسخهٔ ‏۳ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۵:۰۰

قرآن بایسنغری؛ بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان، مربوط به سده نهم هجری.

معرفی نسخه بایسنغر

قرآن بایسنغری بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان به شمار می‌آید که در سدۀ نهم هجری در دورۀ تیموری به خط محقق ۷ سطری بر روی کاغذ خان بالغ ایرانی کتابت شده است. بسیاری از پژوهشگران کتابت این قرآن را به بایسنغرمیرزا، نسبت می‌دهند. بر اساس پژوهش‌های انجام‌گرفته و با درنگ بر ویژگی‌های این مصحف شگفت‌انگیز و بی‌نظیر، به ویژه در زمینه‌های شیوه تذهیب، فرم نقش‌ها، آرایه‌ها، جنس کاغذ، نوع خط، مرکب، صحافی و تجلید، می‌توان دریافت کتابت آن احتمالاً در دوره تیموری در منطقه شمال خراسان بزرگ، به ویژه سمرقند و بخارا، انجام پذیرفته است.[۱]

سرگذشت نسخه

سرنوشت اين قرآن مانند بسياري از آثار با ارزش هنري، نامشخص و مبهم و از طرفي ناخوشايند است، مي نويسند: «در امامزاده سلطان ابراهيم پسر حضرت رضا (ع) در قوچان كه بناي اوليه آن مربوط به سلطان محمد خوارزمشاه بوده است، بعضي از اوراق قرآن كريم به خط شريف ميرزا بايسنقر، ديده شده است.» ظاهراً وقتي كه نادرشاه افشار شهر سمرقند را فتح كرد، برخي از مردمان آن نواحي، قرآن بايسنقري را كه بر سر قبر امير تيمور گوركاني (= گورمير) بوده برداشته، اوراق آن را متلاشي و پنهان ساخته اند. نادر دستور داد اين اوراق را يافته و جمع آوري كنند. مقدار زيادي از اين اوراق پراكنده و جزوه هاي اين مجموعه ناياب، جمع آوري مي گردد. اين اوراق و جزوه ها را كه صدمات بسيار نيز ديده بودند، در ميان جهاز اشتران و استران به قوچان مي آورند. بايد گفت بخشي از آنچه كه جمع آوري شده بود، حداقل تا زمان ناصر الدين شاه قاجار در آن شهر و در امامزاده ابراهيم پسر حضرت رضا (ع) بوده است زيرا محمد تقي خان حكيم مؤلف كتاب جغرافيايي گنج دانش كه كتاب خود را در دوران پادشاهي ناصرالدين شاه و به سال 1305 ق. در تهران چاپ كرده است به اين اوراق در آن امامزاده اشاره مي كند. از اين ميان، مجموعه اوراقي از اين قرآن كه در موزه آستان قدس رضوي (= موزه قرآن) وجود دارد اگرچه كم شمار اما بسيار قابل توجه است. در سال 1331 قمري = 1292 شمسي، شاهزاده محمد هاشم ميرزا افسر كه رياست معارف خراسان را داشته با مطالعه كتب كتابخانه آستان قدس رضوي، از وجود اين مجموعه بينظير مطلع مي گردد. سفري به قوچان ميكند و در آنجا به قصد تعمير و مرمت بقعه امامزده ابراهيم، از زير خرابه ها، صندوق شكسته بسته اي بيرون مي آيد كه در آن مقداري از اوراق همين قرآن بايسنقري - البته صدمه ديده - بدست مي آيد. اين اوراق را براي مرمت و نگهداري به موزه آستان قدس مي برند. هم اكنون تعدادي از اين اوراق را، پس از مرمت، با قرار دادن در يك چهارچوبه قاب مانند، جهت تماشا، به ديوارهاي موزه قرآن آستان قدس رضوي آويخته اند.

این قرآن سرنوشتی شگفت‌انگیز در تاریخ ایران دارد؛ برگ های این اثر در اقصی نقاط جهان پراکنده شده است و نشان آن را در موزه‌های بزرگ ایران و جهان می توان جست. بیش‌ترین تعداد برگ‌های این مصحف یعنی 144 صفحه، به لطف سنت نیکوی وقف در کتابخانه و موزه مرکزی آستان قدس رضوی و نیز کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود. از این تعداد، 8 سطر در کتابخانه و موزه ملی ملک و بقیه در کتابخانه و موزه مرکزی آستان قدس رضوی جای دارند.[۲]

اندازه و ابعاد نسخه

قرآن بایسنغری از نظر اندازه صفحه و دانگ قلم، بزرگ‌ترین قرآن در تاریخ کتاب‌آرایی ایرانی به شمار می‌آید. اندازه‌های این قرآن 105 و در 187 سانتی‌متر است. ساختن کاغذی با چنین اندازه‌ها یقینا مهارت و چیره‌دستی هنرمندان کاغذساز سده نهم هجری را نشانگر است.هر صفحه داراي هفت سطر و به خط محقق است، كه اندازه نوك قلم يك سانتي متر است. بين سطور، خط افقي كشيده و جدول سازي شده و پيرامون آيات را به صورتي ساده اما مستحكم و زيبا، و به دور از برخي پركاريها و شلوغ كاريهاي غير ضروري، تزئين كرده اند.

کامل بودن نسخه علی رغم پراکندگی اوراق

از یک سو در میان برگ‌های موجود، از اولین سوره‌ها مانند آل‌عمران تا سوره علق وجود دارد، پس نمی‌توان گفت بخشی از قرآن مانند عم جزء بوده است، دیگر اینکه رحل سنگی بزرگ آن که هنوز در سمرقند موجود است، با ابعاد دو متر و ۳۰ سانتی‌متر در سه متر و ضخامت عطف ۶۵ سانتی‌متر، نشان از سنگینی و کامل بودن قرآن بایسنغری دارد.

از دیگر سو، حواشی چهار گوشه هربرگ این قرآن، گاهاً از یک یا چند ضلع بریده شده‌اند که از مطابقت صفحات ناقص با صفحات سالم مشابه، همچنین از روی برجستگی‌های مسطره اندازی(به فرایند خطکشی اوراق سفید کتاب‌ها برای نگارش، به وسیله برجسته‌سازی محل خطوط با الگوی مقوایی ضخیم نخ‌کشی شده را گویند) و نیز اثر سوزن جدول‌کشی و خط‌کشی صفحات، اندازه صفحه‌های قرآن مذکور به دقت روشن می‌شود.[۳]

موزه ها و مجموعه های دربردارنده نسخ قرآن بایسنغری

پاره ای این قرآن در نقاط مختلف فرهنگی ایران و جهان از جمله در کتابخانه کاخ گلستان، موزه ملی ایران، کتابخانه ملی ملک و قطعاتی از این قرآن در مجموعه آقای سودآور (هیوستون)، موزه «رضا عباسی»، کتابخانه ملی ایران، موزه «متروپولیتن»، کلکسیون داوید کپنهاک، کلکسیون سودآور،[۴] مجموعه «ناصر خلیلی»، مجموعه‎های خصوصی «جنوا» در ایتالیا، گالری «آهان» لندن نگهداری می‌شود.[۵]

چاپ نسخه توسط آستان قدس

در گنجینه رضوی ۶۵ برگ از این قرآن نگه‎داری می ‎شود که حاوی آیاتی از ۵۳ سوره قرآن کریم است. پیش از این ۸ برگ از این قرآن در موزه‌ نفایس و مابقی در مخزن نگهداری می‌شد.[۶] موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک، مجموع برگ‌های برجای‌مانده از این نسخه در گنجینه‌های آستان قدس رضوی را که اولین برگه‌ آن جزء ۱۳ قرآن و سوره‌ رعد و آخرین برگه‌ آن سوره‌ عادیات است را به گونه‌ای نفیس بازنشر کرده است.[۷] پس از عکاسی، ویرایش، تلفیق گرافیکی تصویرها و صفحه‌آرایی، گروهی مجرب که پیشینه آماده‌سازی و چاپ منتخب سوره‌های قرآن کریم به خط ابراهیم سلطان و مجموعه شاهکارهای هنری آستان قدس رضوی را در کارنامه خود داشتند، در چندین ماه در مرکز طبع و نشر قرآن کریم، چاپ این اثر را با اندازه‌های قرآن ابراهیم سلطان، یعنی 50 در 70 سانتی‌متر، به انجام رساندند. همراه با چاپ این اثر نفیس، برای آشنایی بیش‌تر علاقه‌مندان با هنر سده نهم هجری به ویژه قرآن بایسنغری، مقاله‌هایی به قلم پژوهشگران تهیه شده است که در وجیزه‌ای به همراه نسخه بازنشر ارایه می‌شود.

منابع

ایکنا

ارجاعات