سوره رعد

سوره رعد؛ سیزدهمین سوره قرآن کریم است که با ۴۳ آیه در جزء سیزدهم قرار گرفته است. در مورد مکی یا مدنی بودن سوره رعد اختلاف نظر وجود دارد. عده‌ای به خاطر محتوای این سوره آن را مکی می‌دانند و عده‌ای به دلیل ترتیب نزول، آن را مدنی دانسته‌اند. این سوره، نود و ششمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است.

معرفی سوره

نام سوره اشاره به پدیده رعد به معنای غرّش آسمان دارد که از آن به عنوان تسبیح الهی یاد شده است. این موضوع در آیه ۱۳ سوره رعد تصريح شده: «وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلَائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ؛ و رعد (و برق و همه قوای عالم غیب و شهود) و جمیع فرشتگان همه از بیم (قهر) خدا به تسبیح و ستایش او مشغولند». برای این آیه چند تفسیر آورده‌اند؛ برخی گفته‌اند رعد نشانه الهی است و نشانه‌ای از بزرگی خداوند است و از این‌رو به تسبیح خداوند دعوت می‌کند یا خودش، تسبیح خدا را می‌گوید. در تفسیر دیگری بیان شده که منظور از تسبیح رعد این است که هرکس صدای رعد را بشنود، خدا را تسبیح می‌کند. دعاهایی نیز بیان شده که در وقت شنیدن رعد خوانده می‌شود. این سوره همچنین درباره توحید و قدرت خداوند، حقانیت قرآن و نبوت پیامبر اسلام، رستاخیز و وصف بهشت و جهنم سخن می‌گوید. مفاهیم و بحث‌های محوری سوره رعد توحید، معاد (قیامت) و وحی است و مسائل مربوط به آن را از راه عجایب جهان و نفس آدمی آشکار می‌سازد و آدمی را به تفکر و تأمل در احوال و سرگذشت درگذشتگان و دریافتن سنت جهان می‌خواند.

محتوای سوره

سوره رعد در جواب کافرانی نازل شد که قرآن را به عنوان آيه و معجزه قبول نداشتند و از پيامبر اکرم(ص) آيه و معجزه می‌خواستند. خداوند متعال در اين سوره تأکید می‌کند، قرآنی كه نازل شده حق است، حقى كه مخلوط به باطل نيست.

یکی از مهم‌ترین تذکرات قرآن کریم به انسا‌ن‌ها و جوامع بشری در این سوره قرار گرفته است. آنجا که در آیه ۱۱ سوره رعد تذکر می‌دهد: «...إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ...: ‏خدا حال قومى را تغيير نمى‌‌دهد تا آنان حال خود را تغيير دهند». بر این اساس، خداوند نعمت و سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد و آنان را عذاب نمی‌کند، مگر آنکه مسیر سرکشی و گناه را در پیش بگیرند. سنت الهی این است که اگر ناشکری جایگزین شُکر و گناه و سرکشی جایگزین اطاعت و پیروی خداوند شود، خوشبختی آنان تبدیل به بدبختی می‌شود.

سوره رعد؛ عهده‌دار مبحث توحید

با بیان اینکه از سوره یونس فهم امنیت و از سوره یوسف وعده‌های الهی را دریافت کردیم، سوره رعد به‌طور خلاصه مطالبی را مطرح می‌کند که به نوعی آرزوسازی و دعاسازی است. سوره‌ای که به صورت متمرکز عهده‌دار مبحث توحید شده است. بیش از نیمی از آیات به صورت مستقیم به توحید پرداخته‌اند. می‌توان گفت کل سوره در تبیین توحید است، در سوره یونس و هود اینگونه نیست.فردی که با حسش توجه نکند، اصلاً سوره را متوجه نمی‌شود، در اولین آیه آمده است: «المر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ؛ الف لام ميم راء اين است آيات كتاب و آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده حق است ولى بيشتر مردم نمى‌گروند»، در مابقی سوره، این حق بودن را توضیح می‌دهد، یکسری آیات به قلب پیامبر(ص) نازل می‌شود که حق است و اساس کلمه توحید همین حق است و در آیات بعدی شروع به بیان آن می‌کند.ممکن است کسی این آیات را بخواند، اما برایش چیزی نازل نشود و درک جدیدی به او ندهد، وقتی می‌گویند چیزی از جایی نازل شد یعنی جایی هست که بر شما اشراف دارد. مباحث سوره رعد شبیه همین حس هستند.با اشاره به آیه ۲ سوره رعد «اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ؛ خدا [همان] كسى است كه آسمانها را بدون ستون‌هايى كه آنها را ببينيد برافراشت آنگاه بر عرش استيلا يافت و خورشيد و ماه را رام گردانيد هر كدام براى مدتى معين به سير خود ادامه مى‏ دهند [خداوند] در كار [آفرينش] تدبير مى‌كند و آيات [خود] را به روشنى بيان مى‌نمايد، اميد كه شما به لقاى پروردگارتان يقين حاصل كنيد»، اظهار کرد: این حسی است که باید به فرد نازل شود، کسی باید به انسان نشان دهد تا ببیند. سطحی از توحید است که مربوط به این دوره است و باید به انسان نشانش دهند و بگویند و چشم او را باز کنند.

این موضوع نازل‌شدنی است و با حرکت فکر اتفاق نمی‌افتد و نشان‌‌دادنی است. توحید بایستی از ناحیه‌ای به ما نشان داده شود و چیزهایی هست که باید به ما القا کنند و این خیلی مهم است که انسان بداند چشمی در درون دارد که شیئی برای رؤیت ندارد. ما «رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا» را خودمان نمی‌توانیم ببینیم باید نشانمان بدهند، چشمش را داریم ولی باید دستتمان را بگیرند و به جایی ببرند. «وَكَذَلِكَ نُرِی إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ؛ و اين گونه ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم نمايانديم»، (انعام/۷۵).ما به واسطه ارتباطمان با اهل بیت(ع) و مسیرهایی که برایمان باز گذاشته‌اند تا حد زیادی در همین دنیا هم می‌توانیم حجاب جسمانی‌مان را کنار بگذاریم، ولی باید بدانیم چیزهایی در حوزه توحید از نوع دیدن و شنیدن است، ولی ما پَر پروازش را نداریم و باید با یک پَر پرواز دیگری از آن‌ها استفاده کرد. اینکه پیامبر(ص) از مسجدالحرام تا مسجدالاقصی می‌رود خود این نشان دادن نیز یک مرحله است. حتی به پیامبر(ص) هم نشان می‌دهند، دستش را می‌گیرند و می‌برند، یا به وسیله ملک وحی یا خود پیامبر(ص) قدرت دارد و حرکت می‌کند.

زوجیت در سوره رعد

در آیه دیگری می‌فرماید «وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ  إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ؛ و اوست خدایی که بساط زمین را بگسترد و در آن کوه‌ها برافراشت و نهرها جاری ساخت و از هرگونه میوه یک جفت پدید آورد، شب تار را به روز روشن بپوشاند، همانا در این امور متفکران را دلایلی روشن بر قدرت آفریدگار است»؛ این آیه اشاره دارد که خداوند در زمین از هر چیزی زوج خلق کرده است.در علم گیاه‌شناسی یک قانون معروفی وجود دارد به نام قانون زوجیت؛ این قانون در دنیا به نام لینه؛ دانشمند سوئدی قرن هیجدهم ثبت شده است، اما این در حالی است که قرآن کتاب ما مسلمانان در سال‌ها قبل این نکته را بیان کرده است. جالب است بیان قرآن از کشف اولیه این دانشمند سوئدی دقیق‌تر است چراکه او از زوجیت بین دو گیاه سخن گفته در حالی که قرآن کریم از وجود زوجیت در حتی یک گیاه و درخت پرده برداشته است؛ یعنی گاهی  دو شکوفه یک درخت با هم زوج هستند؛ از این نکته قرآنی استفاده کرده‌اند که می‌توان یک درخت را به میوه‌های مختلف پیوند زد همان‌گونه که خداوند می‌فرماید «وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ؛ در هر میوه‌ای زوجیت قرار دارد.» برخی از درختان قابلیت پیوند تا هفت نوع میوه را دارند، یادآور شد: کشفیات علمی که در قرآن به آن اشاره شده و سوره رعد یکی از مضامین آن است بارها و بارها تعجب و اعجاب دانشمندان جهان را برانگیخته است.

یاد خدا: آرامش قلبی

جمله آيه ۲۸ سوره «رعد»، «الَّذِينَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ: همان كسانى كه ايمان آورده‏اند و دلهايشان به ياد خدا آرام مى‏گيرد، آگاه باش كه با ياد خدا دلها آرامش مى‏يابد.» می‌فرمايد كه اين روح انسان وقتی می‌خواهد رشد كند، فقط با ياد خداوند محقق می‌شود. او كمال مطلق است. روح انسان گاه‌گاهی به انحرافات كشيده می‌شود كه اين امر با توجه به نفس‌ اماره صورت می‌گيرد. در اين ميان خداوند نماز را برای دوری از فحشا استفاده می‌كند و بالاترين چيزی است كه باعث آرامش می‌شود. همچنين نماز به معنای كليت ارتباط با خداوند معرفی شده است. نماز در برخی روايات به صورت ارتباط با خداوند است و آمده كه اگر می‌خواهيد از منكر و فحشا دوری كنيد، با نماز آن را به دست آوريد. در آيه ۱۲۴ سوره «طه» آمده است اگر كسی از ذكر من دوری كند هميشه در تنگنای روحی است. ‌نبايد از خداوند دوری كرد. اگر روان آرام باشد، جسم نيز آرام می‌شود. در اغلب آيات قرآن‌كريم از جمله سوره «مائده» آيه ۹۱ نيز به اين مهم اشاره شده است. شيطان درصدد است آرامش روانی انسان را از بين ببرد. پس بايد از شيطان دوری كرد تا مايه پرورش شما باشيم. انسان بايد از مرحله انسانيت دوری نكند.حتی در مورد معاملات نيز اين‌گونه است كه شيطان در برخی موارد باعث می‌شود تجارت و معاملات انسان سودی نداشته باشد. پس تجارت بايد سمت خدايی باشد و در مسير صعودی باشد.

آرامش روحی نتيجه مهمی دارد. البته گاهی اوقات نگرانی‌هايی برای افراد در مورد آينده و موارد ديگر پيش می‌آيد، اما وقتی انسان، «كامل مطلق» خود را متوجه خداوند كند اين نگرانی‌ها از بين می‌روند. وی درباره نقش صبر در كسب آرامش روانی و تاثير آن، گفت: در قرآن كريم آمده است كه «استعينوا بالصبر و الصلاة» صبر يكی از عللی است كه انبياء بر دشمنان پيروز شده‌اند. در برخی روايات اهل بيت(ع) آمده كه صبر مثل سر است نسبت به بدن. اگر اين بدن سر داشته باشد، انسان فعال می‌شود. صبر می‌تواند برای انسان نتيجه مثبتی داشته باشد. رسول خدا(ص) نيز تأكيد بر صبر می‌كند.صبر زمانی شيرين است كه هجران سختی در پی داشته باشد و انسان می‌تواند در اين زمينه نتيجه خوبی داشته باشد. گاه‌گاهی انسان با كمی صبر، به اشتباه خود پی می‌برد و متوجه می‌شود كه نبايد عجله كند. صبر بايد با بصيرت باشد و از صبر مذموم به دور باشد.

سیمای کفار در سوره

با اشاره به بیان عظمت و جایگاه قرآن در آیه ۳۱ سوره رعد با این مضمون «وَلَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَىٰ ۗ بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِيعًا ۗ أَفَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمِيعًا ۗ وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيبًا مِنْ دَارِهِمْ حَتَّىٰ يَأْتِيَ وَعْدُ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ»، بعد از آغاز رسالت نبی مکرم اسلام کفار همواره در برابر قرآن کریم می‌ایستادند و از پیامبراکرم(ص) می‌خواستند که علاوه بر قرآن معجزه‌ای برای آنان بیاورد. با بیان اینکه محور اصلی این آیه در کنار بیان عظمت قرآن، بیان کننده لجاجت و قساوت قلب کفار است، افزود: درخواست مشرکین این بود که کوه‌ها ما را محاصره کرده و پیامبر(ص) باید کوه‌ها را جابجا کند.در چنین شرایطی آیه ۳۱ سوره رعد بر پیامبر(ص) نازل شد که مشرکان اگر حتی کوه‌ها هم شروع به حرکت کنند یا زمین قطعه قطعه شود و حتی مردگان زنده شوند و با آن حرف بزنند، ایمان نمی‌آورند.

این سؤال مطرح است که شاید اگر معجزه بر کفار نازل می‌شد ایمان می‌آوردند، این آیه سیمای لجاجت کفار را بیان می‌کند و مصداق این کلام نیز شتر صالح است که از دل کوه بیرون آمد و در حالی‌که کفار این معجزه را دیدند اما باز ایمان نمی‌آوردند. این آیه بیانگر این است که گاهی انسان به یک مرحله‌ای از لجاجت و قساوت قلب می‌رسد که هرچه معجزه به آن نشان بدهند فایده‌ای ندارد و این برای ما هشدار است، جهت دیگر این آیه بیان کننده آن است که اگر خداوند بخواهد کوه‌ها هم جابجا می‌شوند و مردگان زنده می‌شود.با اشاره به اینکه اگر خداوند بخواهد همه انسان‌ها هدایت می‌شوند اما زمینه معرفت و بستر هدایت را فراهم می‌کند اما برخی‌ها نمی‌پذیرند، نباید انتظار داشت که همه انسان‌ها هدایت شوند و کفار به سزای کار خود برسند. کفار از سر لجاجت مهلت دادن خداوند برای بازگشت به مسیر هدایت را در جهت بد استفاده می‌کنند و در گرداب گناه غرق می‌شوند، گفت: ذکر این نکته ضروری است که وعده خداوند قطعی است و در آن شکی نیست و عاقبت سختی در انتظار کفار به سبب لجاجت آنان وجود دارد. در قرآن کلیدها و رموزی وجود دارد که می‌توان کوه را جابجا کرد یا مردگان را زنده کرد،کفار به سبب لجاجت و قساوت قلب و نیز عدم هدایت‌پذیری باید منتظر قهر خداوند باشند.

فضایل سوره

اُبَی‌بن کَعب از پیامبر(ص) نقل می‌کند: هر کس سوره رعد را تلاوت کند، خداوند ده برابر تعداد همه ابرهای گذرنده، در گذشته و حال و آینده به او حسنه می‌دهد و در روز قیامت از وفاکنندگان به عهد الهی خواهد بود.همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است : «هر کس سوره رعد را بسیار بخواند خداوند او را در دنیا به صاعقه هلاک نمی‌کند، هر چنداز دشمنان اهل بیت باشد و چنانچه قاری از شیعیان باشد، خداوند او را بدون نگرانی حساب، به بهشت می‌برد و شفاعتش درباره کسانی که می‌شناسد از خاندان و برادران مؤمنش پذیرفته می‌شود

منابع

خبرگزاری ایکنا