سوره آل عمران

سوره آل عمران؛ سومین سوره و از سوره‌‌های مدنی قرآن است که در دو جزء سوم و چهارم جای دارد. این سوره به سبب ذکر نام عِمران (پدر حضرت مریم) و خاندان او، آل عمران نامیده شده است.

معرفی سوره

آل‌عمران سومین سوره قرآن کریم است که ۲۰۰ آیه دارد و در سال سوم هجرت پس از جنگ احد در مدینه نازل شد. در وجه تسمیه سوره آل‌عمران می‌توان گفت: عمران نام سه نفر از اشخاص مشهور بوده است: نام پدرحضرت موسی (ع)، پدر حضرت مریم (ع) و پدر حضرت علی (ع) که بیشتر به ابوطالب مشهور بوده است. ولی در این سوره ببیشتر منظور از آل عمران، پدر حضرت مریم و همسرش و حضرت مریم (ع) و حضرت عیسی (ع) است، این کلمه دو بار در این سوره به کار رفته است. نام این سوره از آیه ۳۳ سوره آل‌‎عمران  گرفته شده و این نام در کل قرآن فقط یک‌بار آمده است. این سوره در مدینه نازل شده و شامل ۲۰۰ آیه، ۳۴۸۰ کلمه و ۱۴ هزار و  ۵۲۵ حرف است و تقریباً نزدیک به دو جزء از قرآن را در برمی‌گیرد. در روایات معمولاً نام این سوره در کنار سوره بقره آورده شده است که اشاره به تناسب معنایی و پیوند اغراض و مضامین این دو سوره دارد.

اختلاف در اسباب نزول آیات این سوره باعث شده است که پژوهشگران درباره تناسب آیات این سوره دیدگاه‌های متفاوتی داشته باشند، گروهی آن را کاملاً منسجم و به‌هم پیوسته و گروهی آیات آن را گسسته و بدون تناسب بدانند. برای نمونه «عزّ الدّین بن عبدالسّلام» در این‌باره اعتقاد خود را چنین بیان داشته است: «در ارتباط دادن آیات به‌هم شرط است که در یک امر واحد باشد، اما اگر اسباب نزول مختلف باشند، ارتباط آیات به یکدیگر جایز نیست. قرآن در بیست و اندی سال به خاطر حوادث و وقایع گوناگون نازل شد و در این صورت ارتباط آیات با یکدیگر نیکو نمی‌نماید».علامه‌طباطبایی برخلاف آنهایی که آیات قرآن را بیگانه از هم می‌دانند، این سوره را آن‌قدر هماهنگ و منسجم می‌داند که احتمال می‌دهد همه آیات آن یک‌جا نازل شده باشد. لذا می‌گوید: «این احتمال خیلی به ذهن نزدیک می‌رسد که سوره آل‌عمران تمامش یکباره نازل شده باشد، به‌دلیل اینکه آیاتش که دویست آیه است، ظهوری روشن در به‌هم پیوستگی و انسجام دارد و از اول تا به آخر متناسب با هم است و پیداست که همه اغراض آنها به هم مرتبط هستند.» یکی از مشخصات بارز این سوره که در قریب به پنجاه آیه یعنی آیه ۱۲۱ تا ۱۶۵ جلب نظر می کند عبارت است از توصیف غزوه احد، و ثبت و ضبط رویدادهای مربوط به آن و ارائه درس‌ها وعبرت‌ها در لابلای آن. به دنبال توصیف از غزوه احد، بیان و گزارشی راجع به فضیلت شهادت و منزلت شهداء در پیشگاه پروردگار طی آیاتی جلب نظر می‌کند و قضیه و داستانی از غزوه «حمراء الاسد» و دعوت مردم به صبر و ثبات و پایداری نیز ضمن آیاتی از این سوره مطرح شده است. در پایان سوره تصویر و تابلوی جالبی از دعاء مومنین و استجابت این دعا از سوی پروردگار جهان ترسیم گردیده است.

تناسب آیات

آیات سوره آل‌عمران از دیدگاه دانش تناسب مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته و با ارائه شواهدی معلوم گشته است که هر چند آیات این سوره با فاصله زمانی و برحسب وقایع مختلفی نازل شده‌اند، اما براساس ساز و کارهای بلاغی و زبانی و جلوه‌های زیباشناسی سخن؛ همچون اِجمال و تفصیل، تضاد و تقابل، نظیره‌سازی و غیره در کنار هم قرار گرفته و به هم پیوند خورده‌اند. درباره آیات سوره آل‌عمران و تناسب معنایی بین آنها می‌توان نتیجه گرفت که آیات این سوره هر چند به مناسبت‌های مختلف نازل شده و اسباب متعدد دارند، اما بین آنها پیوند و همبستگی استواری وجود دارد و همگی برای بیان و رساندن یک هدف و غرض، حکیمانه کنار هم چیده شده‌اند که این خود بیانگر یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم و نمایانگر علم الهی و توقیف آن به پیامبر(ص) است و مشخص می‌شود که هر متن از متون قرآن، از نظر زیباشناختی ادبی، بلاغی و نظم معنایی و ساختاری، نمونه‌ای والا از یک گفتمان کامل و به هم پیوسته است.

محتوای سوره

در این سوره مطالب زیادی از جمله ماجرای جنگ احد، مطالب فراوانی راجع به جهاد، مباهله، دعوت یهود به اسلام، امر به صبر و پایداری، بیان فضیلت شهدا و چند دعای زیبا آمده است. به طور كلی می‌توان محتوای سوره را به چند بخش تقسیم کرد: بخش مهمی از این سوره از توحید و صفات خداوند و معاد و معارف اسلامی بحث می‌کند.بخش دیگری پیرامون جهاد و دستورات مهم آن و حیات جاویدان شهیدان در راه خدا، همچنین درس‌های عبرتی که در دو غزوه بدر و احد بود سخن می‌گوید. در قسمتی از این سوره به یک سلسله احکام اسلامی در زمینه لزوم وحدت مسلمین، خانه كعبه، فریضه حج، امر به معروف و نهی از منکر، تولی و تبری، مسأله امانت، انفاق در راه خدا، ترک دروغ، مقاومت و پایمردی در مقابل دشمن، صبر در مقابل مشکلات و آزمایش‌های مختلف و خداوند در هر حال، اشاره شده است. بخشی از تاریخ انبیاء از جمله آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و داستان مریم و مقامات این زن بزرگ نیز ذکر شده است.

تفسیر نمونه، محتوای سورهٔ آل عِمران را در موارد زیر خلاصه کرده است:

   توحید، صفات خداوند، معاد و معارف اسلامى؛

   دستور به جهاد و عبرت‌آموزی از دو غزوه بدر و اُحُد؛

   اشاره به برخی از احكام اسلامى درباره خانه کعبه، فريضه حج، امر به معروف و نهی از منکر، تَوَلّى و تَبَرّى، امانت، انفاق در راه خدا و ترك دروغ؛

   دعوت به وحدت مسلمانان و پايمردى در مقابل دشمن؛

   صبر و شكيبايى در مقابل مشکلات و آزمايش‌هاى مختلف الهى و ذکر خداوند در همه حال؛

   اشاره‌هایی به تاريخ انبياء از جمله: آدم(ع)، نوح(ع)، ابراهيم(ع)، موسى(ع) و عيسى(ع)؛

   زندگی و فضایل حضرت مريم (س) و خاندان او؛

   توطئه‌‏هاى پيروان متمرد حضرت موسى (ع) و حضرت عیسی (ع) در برابر اسلام.

شادی در قرآن

آيات ۱۶۹ و ۱۷۰ سوره آل عمران «وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِی سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ، فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ یَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ؛ هرگز كسانى را كه در راه خدا كشته شده‏اند مرده مپندار بلكه زنده‏اند كه نزد پروردگارشان روزى داده مى‏شوند، به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است ‏شادمانند و براى كسانى كه از پى ايشانند و هنوز به آنان نپيوسته‏اند شادى مى‏كنند كه نه بيمى بر ايشان است و نه اندوهگين مى‏شوند»؛ بر اساس اين آيات آن‌هايی كه در راه خدا شهيد می‌شوند از اين ره‌آورد مسرور می‌شوند؛ اين نوع شادی بيانگر اين است كه اين افراد از آنچه از سوی خداوند به آن‌ها می‌رسد، شاد هستند.شادی را در دو مقوله شادی كاذب و واقعی عنوان كرده اند شادی واقعی نشأت گرفته از درون انسان و به گونه‌ای است كه در ظاهر افراد نباشد، اين نوع شادی مخصوص عارفان است. در قرآن كريم از شادی‌ای كه مخالف دين و راه خدا باشد به عنوان شادی مغبوض ياد می‌شود؛ شادی كه در راه شاد كردن و در راستای اهل بيت(ع) باشد، شادی مورد تأييد است.

اما شادی قومی مانند قارون در آيه ۷۶ سوره «قصص» مورد انكار واقع شده است و در اين آيه آمده كه خداوند قومی كه بی‌اعتنا از غم ديگران باشند را دوست ندارد.در ابتدای دعوت حضرت محمد(ص) به دين اسلام، گروهی از مردم اقدام به اذيت و آزار حضرت فاطمه زهرا(س) می‌كردند و از اين اقدام شادمان می‌شدند كه حضرت محمد(ص) خطاب به آنان می‌فرمود: «هركس فاطمه را اذيت كند، مانند اين است كه مرا اذيت می‌كند» و اين بيانگر اين است كه شادی اين قوم مورد مذمت پيامبر اكرم(ص) است. آيه ۳۶ سوره «رعد» نيز به شادمانی اهل كتاب (يهود و نصاری) از تحقق وعده‌های الهی درباره ظهور حضرت محمد(ص) حكايت دارد.با تأكيد بر اين كه شادی، گمشده بشر است، چنان چه افراد به گمشده خود وثوق يابند، بهتر می‌توانند آ‌ن را جستجو كنند و گاهی اوقات شاهد هستيم كه برخی افراد، لبخندی بر لب دارند، اما در دل غم دارند كه اين شادی و آرامش حقيقی نيست. از شادی به عنوان آرامش دل،‌ بهجت قلب و اطمينان دل ياد می‌شود، البته با توجه به آيه كريمه‌ «الابذكرالله تطمئن‌القلوب» می‌توان دريافت كه شادی دل را می‌توان در آ‌رامش دل جستجو كرد.

امر به معروف و نهی از منکر

در آيه ۱۱۰سوره آل عمران آمده است كه « وَلتَكُن مِنكُم امّه یَدعونَ الی الخَير و يأمرونَ بِالمَعروفِ و یَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ و اُولئِكَ هُمُ المُفلِحون؛ و از ميان شما بايد گروهی باشند كه (ديگران را) به خير دعوت كنند و امر به معروف و نهی از منكر كنند و آن‌ها همانا رستگارانند.» طبق اين آيه در ميان دو آيه‌ای كه دستور اتحاد و يكپارچگی می‌دهد قرار دارد، رمزش آن است كه در نظام اجتماعی متفرق و از هم پاشيده، قدرت دعوت به خير و معروف وجود ندارد يا دعوت ها مؤثر و كارساز نيست. در جامعه اسلامی لازم است گروهی بازرس و ناظر كه مورد تأييد نظام هستند، بر اوضاع و برخوردها و حركت‌ها نظارت داشته باشند.در جامعه دعوت به خير از امر به معروف مقدم‌تر است و اصلاح جامعه و جلوگيری از فساد و مفسد بدون قدرت منسجم و مسئول مشخص امكان ندارد. كسانی كه برای رشد و اصلاح جامعه دل می سوزانند رستگاران واقعی‌اند، گوشه‌گيران تنبل و بی‌تفاوت را از اين رستگاری سهمی نيست. دعوت به خير و امر به معروف و نهی از منكر بايد در جامعه به صورت دائمی باشد و فلاح و رستگاری تنها در نجات و رهايی خود خلاصه نمی‌شود، بلكه نجات و رشد ديگران نيز از شرايط فلاح است. از جمله نكاتی كه از آيه ۱۱۰ سوره آل‌عمران درمورد امر به معروف و نهی از منكر می‌توان برداشت كرد شامل اين است كه بهترين امت بودن، با شعار نيست با ايمان و امر به معروف و نهی از منكر است و سفارش به خوبی‌ها بدون مبارزه با فساد كم نتيجه است. در امر به معروف شرط سن، منطقه، نژاد و سواد و ... نقشی ندارد، فقط يك شرط لازم است و آن امت محمد(ص) بودن است. ايمان، عبادت، تلاوت، امر به معروف و نهی از منكر و سرعت در كار خير انسان را در زمره صالحان می‌برد. پيامبر اكرم(ص) فرمودند: كسی كه امر به معروف و نهی از منكر كند جانشين خداوند در زمين و جانشين پيامبر و كتاب اوست.

وحدت و پیروی از اجتماع عامل پیروزی

خداوند در قرآن از جمله در آيه ۱۰۳ سوره آل‌عمران؛ «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ...» بر شركت در صحنه‌های عبادی و به‌ويژه در ميادين رزم به‌صورت گروهی سفارش كرده و از آن به‌عنوان عامل پيروزی و غلبه مسلمانان بر دشمنان ياد كرده است. خداوند در قرآن از جمله در آيه ۱۰۳ سوره آل عمران؛ «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ»، بر شركت در صحنه‌های عبادی و به‌ويژه در ميادين رزم به صورت دسته‌جمعی و گروهی به عنوان عامل پيروزی و غلبه مسلمانان بر دشمنان سفارش كرده است.همچنين با توجه به آيه ذكر شده خداوند می‌فرمايد: اگر می‌خواهيد هميشه پيروز باشيد بايد سعی كنيد گروهی حركت كرده و همگی به يك چيز كه آن قرآن است تمسك كنيد چرا كه قرآن محور است و همه حول پيام قرآن اجتماع كنيد زيرا تنها در سايه تمسك به قرآن و اهل ‌بيت(ع) و وحدت‌گرايی است كه هدف نهايی حاصل می‌شود و در مقابل آن هرگاه متفرق شويد در واقع مغلوب دشمن شده و موجبات سرور دشمنان و وارد آمدن آسيب بزرگ و جدی به جامعه اسلامی را فراهم كرده‌ايد.خداوند در بخش ديگری از آيات می‌فرمايد: خداوند هيچ‌گاه سرنوشت قومی را تغيير نمی‌دهد بلكه مردم بايد خودشان در صحنه حاضر شده و سرنوشت خود را بدست بگيرند و در اين‌جا ديگر فردگرايی مطرح نيست و منظور از سرنوشت، سرنوشت سياسی، اجتماعی، اقتصادی و غيره است و اين آيه شريفه به صراحت بر اهميت جمع و جمع‌گرايی در اسلام اشاره دارد. اجتماع از مجموعه افراد تشكيل می‌شود و اگر ابتدا افراد به خودسازی فردی بپردازند و خود را به علوم قرآنی و درك كافی از آيات آن بيارايند يقيناً به اهداف اجتماعی خود می‌رسند بنابراين خودسازی فردی مقدمه‌ای برای اصلاح اجتماعی است و بدين جهت تربيت صحيح انسان از مراحل كودكی و در كانون خانواده در واقع گام‌های اصلی و زيربنايی برای ساخت يك جامعه متعالی است.

فضایل سوره

نبی اکرم (ص) فرمودند: « هر کس سوره آل عمران را بخواند به تعداد آیات آن، امانی بر پل دوزخ به او می دهند».حضرت امام صادق (ع) فرمودند: هر کس سوره آل عمران را بخواند روز قیامت همراه او و روی سرش سایه‌ای خواهد بود.حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند: هر کس سوره آل عمران را در روز جمعه بخواند تا وقتی که خورشید غروب کند خدا و فرشتگان برای او درود می‌فرستند و نیز فرمودند: هر کس در شب آیات آخر سوره آل عمران را بخواند این گونه است که همه آن شب را عبادت کرده است.و نیز در روایتی دیگر از ایشان آمده است: هر کس شب جمعه سوره آل عمران را بخواند فردای قیامت او را دو پرده دهند تا چون برق از پل صراط بگذرد .اگر آیه ۸ این سوره را بجای دردناک بخوانند شفا یابد: « رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ». چون کسی از خانه خارج شود آیات آخر سوره آل عمران و قدر و حمد و آیة الکرسی را بخواند که موجب بر آمدن حاجت‌های دنیا و آخرت است. برای گشایش کارها باید هر روز ۳۵۰ بار آیه ۷۳ «قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ »؛ بگو: فضیلت به دست خداست ، به هر کس خواهد آن را عطا می کند ، که او بخشاینده و دانا است.

منابع

خبرگزاری ایکنا