مادلونگ، ویلفرد

پروفسور ویلفرد مادلونگ

ویلفرد مادلونگ (1930-2023 م.)؛ اسلام‌شناس و شیعه‌پژوه آلمانی، استاد دانشگاه شیکاگو و آکسفورد و سرویراستار دائره المعارف اسلامیکا. کتاب جانشینی حضرت محمّد(ص) از آثار مهم اوست که در آن نگرش شیعه درباره جانشینی بعد از پیامبر (ص) تقویت شده است.

زندگی‌نامه و تحصیلات

ویلفرد فردینان مادلونگ (Wilferd Ferdinand Madelung) در ۲۶ دسامبر ۱۹۳۰ میلادی (۵ دی ۱۳۰۹ شمسی) در اشتوتگارت آلمان متولد شد. خانواده او در ۱۹۴۷ به آمریکا مهاجرت کردند.

او در سال ۱۹۵۳ مدرک لیسانس در تاریخ و ادبیات اسلامی را از دانشگاه قاهره اخذ کرد. وی سپس به تحصیلات عالی در زادگاه خود ادامه داد و در سال ۱۹۵۷ از دانشگاه هامبورگ درجه دکتری در مطالعات اسلامی دریافت کرد. مادلونگ رساله دکتری خود را تحت نظر اشتروتمان و اشپولر به پایان رساند. رساله دکتری او درباره قرامطه و اسماعيليه بود و سبب تحولی اساسی در تاريخ‌نگاری اسماعيليه شد.

او از سال 1958 به‌مدت سه سال (تا 1960) وابسته فرهنگی سفارت آلمان غربی در بغداد بود و پس از آن، به پژوهش‌ در زمینه اسلام‌شناسی روی آورد. مادلونگ به عنوان استاد مدعو در دانشگاه كلمبيا و بسيارى ديگر از دانشگاه‌هاى آمريكا و اروپا تدريس كرده است. وى عضو تعداد زيادى از مجامع بين‌المللى اسلام‌شناسى بود. او از برجسته‌ترین اسلام‌شناسان معاصر بود که در زمينه تفكر اسلامى، فرق و مذاهب اسلامى تحقيقات مهمى انجام داده است.

مادلونگ در ۹ می سال ۲۰۲۳ (۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ شمسی) از دنیا رفت.

فعالیت‌های علمی و اجرایی

• وابسته فرهنگی سفارت آلمان در بغداد (1958-1960)
• استادیار مطالعات اسلامی در دانشگاه تگزاس در اوستین (1963)
• استاد اسلام‌شناسی در دانشگاه شیکاگو (1969-1978)
• استاد کرسی Laudian در عربی و مطالعات اسلامی در دانشگاه آکسفورد (1978-1998). Laudian عالی‌ترین کرسی اسلام‌‎شناسی در انگلستان و یکی از مهم‌ترین کرسی‌ها از نوع خود در جهان است. تدریس عربی در سطح عالی نیز جزو شرایط این کرسی است).
• پژوهشگر ارشد مؤسسه مطالعات اسماعیلی در لندن
• عضو هيئت تحريريه مجله پژوهش‌های عربی و اسلامی (Journal of Arabic and Islamic Studies)
• سر ویراستار نسخه انگلیسی دایرة المعارف بزرگ اسلامی (به نام: Encyclopaedia Islamica)؛ به‌همراه فرهاد دفتری.
• عضو شورای عالی علمی مرکز دايرة المعارف بزرگ اسلامی (از 1393ش)
• سخنرانی در کنگره بین‌المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی (2020)، تحت اشراف آیت‌الله مکارم شیرازی در قم .

شخصیت مادلونگ

حسن انصاری، استاد دانشگاه پرینستون آمریکا که سابقه همکاری و آشنایی طولانی با مادلونگ داشته است، وی را اینگونه توصیف می کند:

مادلونگ دانشمندی طراز اول بود. وی بخت آن را داشت که در طی عمر بلند خود آثار بسياری را از خود بر جای بگذارد. چنين توفيقی محصول شرايط متعددی است که هميشه برای هر کسی فراهم نمی‌شود.

وی آدمی بود خيلی آرام و کم حرف. کمتر با کسی خود وارد گفت‌و‌گو می‌شد. تنها در فرصت کنفرانس‌ها، امکان گفتگو با او فراهم می‌شد. مادلونگ برای گردآوری و نشر مقالات خود خيلی کوشا نبود. به همين دليل هنوز ما فهرست کامل و روزآمدی از همه آنچه او، چه به صورت مقاله و کتاب و چه در قالب تصحيح منتشر کرده است، نداريم.

شايد بتوان گفت در ايران مادلونگ بيش از کشورهای عربی شناخته بود. يکی از دلايلش وجود شاگردان ايرانی و نيز پژوهش‌های او در زمينه تاريخ ايران و همچنين کتابش درباره خلافت پيامبر (ص) بود.

روش‌شناسی

مادلونگ متعلق به نسل خاورشناسان کلاسیک بود؛ نسلی که عمدتا با تکیه بر دانش‌های عمیق زبانی و رویکردهای فیلولوژیک، و داشتن حوصله‌های غول‌آسا در مراجعه به متون دسته اول، زوایای متون کهن اسلامی را می‌شکافتند. به‌نظر می‌رسد این رویکرد رو به افول نهاده و دانشجویان و محققان جدید، رویکردی پوزیتیویستی و غیرهمدلانه به متون اسلامی دارند.

روش نگارش

گفته می‌شود مادلونگ در تحقیق و نگارش، به دقت نظر بالا شهره بوده است؛ از جمله استفاده از منابع معتبر و درجه اول، تفکیک میان منابع شیعی و سنی، تفکیک منابع امامی از منابع فرقه‌های دیگر شیعی، تفکیک منابع به‌لحاظ موضوعی (کلامی، تفسیری، حدیثی) و همچنین استفاده از منابع پرشمار. شناخت عالمان و متکلّمان برجسته شیعی، نگاه جامع و نظام‌مند به تشیع و استفاده از منابع مستشرقان، پژوهش‌های وی را در داخل کشور نیز مورد توجه قرار داده است.

مادلونگ آدم نوشته‌های کوتاه بود. او به نیکی می‌دانست و جايگاه آکادميکش هم بدو چنين اجازه‌ای می‌داد که دليلی ندارد وقت خود را به تکرار حرف‌های ديگران در مقالاتی صرف کند که تنها استانداردهای آکادميک مجلات و کتاب‌ها آن را اقتضا و بلکه ضروری می‌کرد.

انصاف علمی

مادلونگ نسبت به سایر مستشرقان انصاف بیشتری دارد. خاستگاه اسلام‌شناسی مادلونگ از تحقیقات و پژوهش‌های او برآمده و رویکرد اسلام‌شناسی وی برخاسته از کانون‌های سیاسی خاصی نیست. همچنین وی تلاش می‌کند صداهای کمتر شنیده شده و درحاشیه مانده از جنبش‌های کوچک و بزرگ درون جامعه اسلامی را روایت کند.

زمینه‌های تخصصی

ادبیات عرب

استاد مادلونگ تحصيلاتش را در قاهره و دانشگاه هامبورگ دنبال کرده بود. به دليل حضور طولانی‌مدت در کشورهای عربی و انس با ادبيات عرب در ادب عرب، نثر و نظم تخصص فوق العاده‌ای داشت. علت علاقه‌مندی او به تصحيح متون هم شايد بيش از هر چيز تعلق خاطر و تخصصش در زبان و لغت عرب بود. نگاهش در امر تحقيق بيشتر از نوع تاريخ‌نگاری فيلولوژيک بود.

شیعه امامیه

مادلونگ به ارائه تعریف دقیقی از شیعه، برخلاف مستشرقان پیشین، همت گمارده و شیعه را پیرو علی(ع) دانسته و تشیع را میراث‌دار سنت معنوی پیامبر(ص) معرفی کرده است. این درحالی است که پیش از وی، شیعه یک جریان و مذهب با نگاه حداقلی و یک جنبش سیاسی تلقی می‌شد.

شايد مهمترين و مؤثرترين مقاله او در زمينه اماميه مقاله‌ای است که پيشينه اعتزال گرایی را در کلام اماميه بررسی می‌کرد. دیدگاه او برآن بود که اماميه از طریق با آشنایی با معتزله، انديشه‌های ضد جبری و ضد تشبيهی را، آن هم تنها از دوران نوبختی‌ها، پذيرفته است. نظری که البته پس از توجه او به کتاب الکافی تعدیل گردید.

زیدیه

مادلونگ رساله دانشياری خود را در زمينه زيديه و به طور مشخص تحولات آغازين کلامی و مذهبی زيديه با محوريت قاسم رسی (د. ۲۴۶ ق) نگاشت. اهمیت اين اثر در اين است که زمانی که هنوز جز با چند استثنا، هيچ متنی از زيديه منتشر نشده بود، او با مراجعه به نسخه‌های خطی برلين، مونیخ و میلان و جاهای ديگر اين تحقيق را سامان داد.

تاریخ ایران

مادلونگ در زمینه تاریخ ایران هم نوشته‌های قابل استفاده و مفیدی دارد. او به ويژه به دليل مطالعاتش درباره زيديه و دسترسی به برخی متون تاريخی مرتبط با حضور زيديان در جنوب دریای خزر، چندين مقاله مهم و ماندگار درباره تاريخ طبرستان و ديلمان و گيلان و خاندان‌های حکومت‌گر اين مناطق دارد.

معتزله و تاریخ کلام

مادلونگ به دلیل آشنایی با زیدیه یمن و نسخه‌های خطی کتابخانه‌های آنها این بخت را داشت تا تعدادی از مهمترین متون کلامی معتزلی و یا زیدی ـ معتزلی را منتشر کند. علاوه بر این او تعدادی هم مقالات کوتاه و بلند درباره تاریخ علم کلام معتزلی به ويژه مکتب متأخر آن در دوره ابو الحسین بصری و ابن الملاحمی دارد. رويکرد کلی او در تحقيقات کلام‌پژوهی - کما اينکه در مقالات محدودی که درباره تاریخ فلسفه اسلامی دارد-بيشتر از اينکه توجه به محتوای کلامی و فلسفی از نقطه نظر منطق استدلال‌ها و تحول مفهومی باشد، توجهی فيلولوژيک و تاریخی به نوشته‌های کلامی است. وی بيشتر به تأثيرگذاری‌ها توجه داشت تا عمق استدلالات و منطق درونی مباحث و متون کلامی و فلسفی در اسلام.

تصحیح متون اسلامی

علاقه او به زبان و لغت عرب و فيلولوژی(متن‌شناسی یا لغت‌شناسی) موجب علاقه‌مندی او به امر تصحيح بود و از اين رو علاوه بر موضوعاتی که در آن زمينه‌ها کارهای تخصصی انجام داده، متن هایی را در موضوعاتی حتی مانند علم کيميای اسلامی منتشر می‌کرد که بيشتر گويا بايد آن را ناشی از علاقه و توانایی او در امر تصحيح متن‌ها از نقطه نظر زبانی قلم برد. وی در خوانش متن نسخه‌ها و تشخیص صحيح‌ترين قرائت از متن نسخ خطی بسيار زبردست بود و حتی در تصحيح اشعار عرب و اوزان آن توانایی فوق العاده‌ای داشت.

آثار

مادلونگ با تألیف یا تصحیح تعداد زیادی کتاب و نگارش مقالات در نشریات پژوهشی و دایرة المعارف‌های تخصصی گوناگون و نیز بیش از 150 بررسی و نقد و معرفی کتاب در زمینه شناخت اندیشه و تاریخ اسلام، به‌خصوص تشیع، نقش مهمی را در این حیطه ایفا کرده است. علاقه‌های پژوهشی وی، طیفی به گستردگی کلام، تاریخ، فقه، فرق و مذاهب، شخصیت‌نگاری و کتابشناسی را در مطالعات اسلامی دربر می‌گیرد. در ادامه، گزیده‌ای از آثار وی فهرست شده‌اند:

کتب تألیفی

(editor) Arabic Texts Concerning The History of The Zaydi Imams of Tabaristan, Daylaman And Gilan, Franz Steiner, 1987

Religious Trends in Early Islamic Iran, 1988

Religious and Ethnic Movements in Medieval Islam, 1992

The Succession to Muhammad, Cambridge University Press, 1997

An Ismaili Heresiography, Leiden, 1998

The Advent of the Fatimids: A Contemporary Shi'i Witness, I.B. Tauris, 2000

Der Imam al-Qasim ibn Ibrahim und die Glaubenslehre der Zaiditen, Walter De Gruyter Incorporated, 2002

Religious school and sects in medieval Islam, 1985

آثار ترجمه شده به فارسی

مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‎های اسلامی، ۱۳۷۵.

فرقه‌های اسلامی، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران: اساطیر، ۱۳۷۷.

جانشینی حضرت محمّد(ص)؛ پژوهشی پیرامون خلافت نخستین، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

مقاله شيعه و معتزله با ترجمه احمد آرام، مندرج در كتاب «شيعه در حديث ديگران».

ملاحظاتى پيرامون كتاب‌شناسى فرق امامى، ترجمه چنگيز پهلوان، مندرج در كتاب «در زمينه ايران‌شناسى».

متون بازيافته عربى درباره تاريخ امامان زيدى طبرستان و ديلميان و گيلان، ترجمه حشمت مؤيد.

مقالات ترجمه‌شده به فارسی

"شهرستانی، اسماعيليه و فلسفه"، ترجمه علی‌رضا رضايت، اطلاعات حکمت و معرفت، اسفند 1387، شماره 36؛

"تاريخ و عقايد مکتب اخباری شيعه"، ترجمه حميد عطايی نظری، جهان کتاب، بهمن و اسفند 1387، شماره‌های 237 و 238؛

"اخلاق ناصری و نسبت آن با فلسفه تشيع و تصوف"، ترجمه پرويز سلمانی، فرهنگ، بهار و تابستان 1386، شماره‌های 61 و 62؛

"فرمانروايان علوی طبرستان، ديلمان و گيلان"، ترجمه محسن جعفری مذهب، معارف، فروردين و آبان 1385، شماره‌های 64 و 65؛

"معرفی دو نسخه خطی تاريخی يمنی"، ترجمه محمدکاظم رحمتی، آينه پژوهش، فروردين و ارديبهشت 1380، شماره 67؛

"تشيع امامی و زيدی در ايران"، ترجمه رسول جعفريان، کيهان انديشه، بهمن و اسفند 1372، شماره 52؛

"منازعات حنفيان و شافعيان در دوره ميانی تاريخ ايران"، ترجمه رسول جعفريان، وقف ميراث جاويدان، پاييز 1372، شماره 3؛

"متون بازيافته عربی درباره تاريخ امامان زيدی طبرستان ، ديلمان و گيلان"، ترجمه حشمت مؤيد، ايران شناسی، تابستان 1369، شماره 6؛

"زيديه"، ترجمه سيد محمد منافيان، طلوع، پاييز 1384، شماره 15؛

"جايگاه آثار اخلاقی طوسی در فلسفه، تشيع و تصوف"، ترجمه پروانه عروج نيا، معارف، آذر و اسفند 1387، شماره 48؛

تصحیح و گردآوری

المعتمد فی اصول‌الدين اثر ابن ملاحمی، (با همکاری مارتين مک درموت)، الهدی، 1991م؛

النجاة (لمن اتبع الهدی و اجتنب الردی) اثر ناصرلدين الله، دارالنشر، 1405ق؛ (Streitschrift des Zaiditenimams. Ahmad An – Nasir)

اخبار ائمه‌الزيديه فی طبرستان و ديلمان و جيلان، المعهد الالمانی للابحاث‌الشرقيه، 1978م؛

کتاب المناظرات: پيدايی فاطميان و گفت و گوهای درونی شيعيان در المناظرات ابن هيثم (با همکاری پل ارنست واکر)، ترجمه محمد جاودان و امير جوان آراسته، دانشگاه اديان و مذاهب، 1388ش؛ (Kitab al-munazarat = The advent of The Fatimids: a Contemporary Shi'i witness)

تحفة المتکلمين في‌الرد علی الفلاسفه ابن ملاحمی (با همکاری حسن فرهنگ انصاری)، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ايران، برلين: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلين، 1387ش؛ (Tuhfat al- mutakallimin fi- l- radd ala- l- falasifa)

سيرةالامام احمد بن يحيی الناصرلدين‌الله، منتزعة من کتاب اخبارالزيدية من اهل البيت عليهم‌السلام و شيعتهم باليمن، اثر مسلم بن محمد لحجی، المعهد الشرقی بالجامعة اکسفرد، 1990م؛ (The Sira of Imam Ahmad b.Yaya Al - Nasir li - Di Allah)

کتاب الفائق فی اصول‌الدين ابن ملاحمی، (با همکاری مارتين مک‌درموت)، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ايران، برلين: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلين، 1386ش؛ (Kitab al- Fa'iq fi usul al- din)

کتاب‌البحث عن ادلةالتکفير والتفسيق اثر اسماعيۀ بن احمد بستی (با همکاری زابينه اشميتکه)، مرکز نشر دانشگاهی، 1382ش؛ (Kitab al-Bahth an adillat al-takfir wa'l-tafsiq)

The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate

کتاب جانشینی محمد (ص)

کتاب جانشینی محمد (ص)؛ ستایش ها و نقدها

مادلونگ در اين کتاب که حاصل ۲۰ سال تلاش پژوهشی در منابع تاريخی صدر اسلام و سيره بود، روايتی نزديک به اعتقاد شيعه درباره امامت و خلافت اميرالمؤمنین (ع) ارائه داد.  نويسنده به روشنی در اين کتاب بيان می کند که سقيفه حاصل يک برنامه‌ريزی حساب شده و کودتایی عليه خلافت مسلم خاندان پيامبر بود و روشن می‌کند که چگونه روند خلافت در دوران ابوبکر و عمر به حوادث خونين دوران عثمان انجامید.

مهمترين بخش اين کتاب، دوران خلافت پنج ساله حضرت امير را پوشش می دهد و در آن مادلونگ با دقت، به علل و اسباب سه جنگ دوران حضرت و دسيسه‌ها و عهدشکنی‌های مخالفان حضرت و رفتار اصولی و عدالت خواهانه و مبتنی بر وفاداری بر سنت پيامبر از سوی حضرت می پردازد. خواننده اين کتاب به دقت در جريان جزئيات حوادث تاريخی منتهی به سه جنگ جمل، صفين و نهروان و حوادث منتهی به شهادت حضرت امير و تا دوران خلافت امام مجتبی و روی کار آمدن معاويه قرار می گيرد.

این کتاب به‌عمد مورد تجاهل بسیاری از نویسندگان مسلمانی قرار دارد که روایت سقیفه‌ای از خلافت را باور دارند. با این وصف به‌نظر می‌رسد ترجمه این کتاب به زبان عربی، امری ضروری می‌نماید.

این کتاب در ششمين دوره گزينش كتاب برگزيده جهاني سال (دهه فجر 1377) از سوي وزارت فرهنگ و ارشاد جمهوري اسلامي ايران جايزه بهترين كتاب را دريافت كرد.

گفتنی است کتاب «امام علی (ع) جانشین رسول الله(ص)» به قلم حجت الاسلام حسین عبدالمحمدی، دانشیار جامعةالمصطفی(ص)، نقدی بر این اثر به شمار می‌رود. این کتاب با نقل قول مستقیم از ویلفرد مادلونگ، به بررسی نوشتار وی به شیوه جدال احسن می‌پردازد. عبدالمحمدی معتقد است کار مادلونگ اشکالاتی دارد. اولین اشکال مهم مادلونگ آن است که گمان می‌کند پیامبر(ص) جانشینی انتخاب نکرد؛ زیرا هیچ آیه‌ای در این باره نداریم و وحی در مورد انتخاب جانشین، نازل نشده است. ایشان عمده آیاتی را که شیعه آن را درباره اهل بیت(ع) می‌داند قبول نکرده و مرجع و منبع وی، تفسیر طبری است. این درحالی است که آیات متعددی به‌همراه واقعه غدیر، درباره این موضوع هستند.

مادلونگ در تحلیل قضایای تاریخی، نقد سندی ندارد و گزارشات را بدون بررسی اسناد ارائه می‌دهد. همین مسأله سبب شده تا به اخبار و منابع ضعیف نیز ارجاع دهد. در مواردی مادلونگ در مسائل عصمت امام و قلمرو علم امام سخن گفته که کار متکلمان است و کار تاریخ نیست همچنین نگرش جامعی به منابع نداشته است و عمدتا به منابع اهل سنت رجوع و از شیعه غفلت کرده است.

البته در اواخر عمر مادلونگ قرائتی ويژه تر از موضوع جانشینی پیامبر (ص) در برخی نوشته‌ها و سخنرانی‌های او دیده می‌شد که گرچه در مجموع همچنان از روايت و قرائت اهل سنت فاصله بسيار داشت؛ اما از جهاتی قرائتی را برگزيد که با اعتقادات شيعه سازگار نيست. او در واقع خلافت پيامبر را امری زمينی قلمداد کرد که پس از او حق تنها بازمانده او دخترش فاطمه زهرا (ع) است. اين با باور شيعيان درباره جايگاه الهی امامت که تنها از طريق نصّ قابل تعيين است و ربطی به امر وراثت ندارد سازگار نيست.

منابع

ایکنا

ویکی پدیا

ویکی شیعه

ویکی نور

دائره المعارف بزرگ اسلامی

سایت تبیان