سوره هود

سوره هود؛ یازدهمین سوره قرآن کریم و از سوره‌های مکی است. این سوره ۱۲۳ آیه دارد در ترتیب نزول، پنجاه و دومین سوره‌ای است که نازل شده است. این سوره در جزءهای ۱۱ و ۱۲ قرار گرفته است.

معرفی سوره

این سوره اواخر حضور پیامبر اکرم(ص) در مکه و پیش از هجرت به مدینه به ایشان نازل شده است. در این دوره، پیامبر(ص) عمو و همسر خود را از دست داده بود. به همین دلیل در آغاز این سوره جمله‌های آرامش بخشی خطاب به پیامبر دیده می‌شود. همچنین سختی‌هایی که پیامبران قبلی تجربه کردند و پیروزی‌هایی که به دست آوردند، مرور شده است.در این سوره سرگذشت پیامبرانی همچون نوح، هود، صالح، لوط، ابراهیم و موسی بیان شده است. مشکلاتی که برای هدایت مردم تحمل کرده‌اند؛ سختی‌هایی که پشت سر گذاشتند و عذاب‌های الهی که به دلیل ظلم و ستم مردم بر قو‌م‌های پیامبران نازل شد. اما پیروزی همواره برای پیامبران بوده است؛ هرچند یاران و همراهان کمی داشتند.چهار آیه ابتدایی سوره هود شامل معارف قرآنی است که در طول سوره به صورت کامل به آنها پرداخته شده است. این معارف شامل توحید، نبوت و معاد و توصیف وعده‌های خداوند به مؤمنان و صاحبان اعمال نیکو است. این سوره، آیات تکان‌دهنده‌اى مربوط به قیامت و بازپرسى در آن دادگاه عدل الهى و آیاتى در مورد مجازات اقوامی است که به ظلم و ستم روی آوردند. به همین دلیل در حدیث معروفى مى‌خوانیم که پیامبر(ص) فرمود «شیبتنى سوره هود؛ سوره هود مرا پیر کرد!» از «عبدالله بن عباس» در تفسیر این حدیث چنین نقل شده که هیچ آیه‌اى بر پیغمبر(ص) شدیدتر و دشوارتر از آیه «فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْت وَ مَنْ تابَ مَعَک؛ همان گونه كه دستور يافته‌‌اى، ايستادگى كن و هر كه با تو توبه كرده [نيز چنين كند] و طغيان مكنيد كه او به آنچه انجام مى‌دهيد، بيناست» (هود؛ ۱۱۲) نبوده است.

محتوای سوره

در بخش اول سوره هود آیه ۱ تا ۲۴ خصوصیاتی از انسان را در هر جامعه‌ای که باشد، بیان می‌کند. انسان دارای دو رویکرد حالت و تفکر است که یکی سبب بهره‌مندی، نشاط و خوشبختی اوست و دیگری سبب محرومیت، سرخوردگی و رنج و بلای اوست. اگر انسان دارای صبر و عمل صالح باشد بهره‌مند خواهد شد و اگر این دو را نداشته باشد از هیچ حالتی بهره نمی‌برد یعنی در هنگام نعمت ناشکر و مغرور و... است و در هنگام نقمت و بلا نیز ناامید، سرخورده و عصبانی است. در بخش دوم که از آیات ۲۵ تا ۹۹ است، شش نمونه از جوامعی را که دارای این سیر و حرکت اجتماعی بوده‌اند را بیان می‌کند، جامعه‌ای که مسئولیت رهبری و هدایت آن را حضرت نوح به عهده داشت (آیه ۲۵ تا ۴۹)، جامعه‌ای که مسئولیت رهبری و هدایت آن را حضرت هود به عهده داشت (قوم عاد؛ آیه ۵۰ تا ۶۰) و جامعه‌ای که مسئولیت رهبری آن را حضرت صالح به عهده داشت (قوم ثمود؛ آیه ۶۱ تا ۶۸).جامعه‌ای که مسئولیت رهبری کلان آن را حضرت ابراهیم(ع) به عهده داشت و حضرت لوط نیز در بخشی از آن جامعه، قوم لوط را رهبری می‌کرد (آیه ۶۹ تا ۸۳)، جامعه‌ای که حضرت شعیب رهبری آن را به عهده داشت (آیه ۸۴ تا ۹۵)، جامعه‌ای که مسئولیت رهبری و هدایت آن را حضرت موسی(ع) به عهده داشت (آیه ۹۶ تا ۹۹). در آیات ۱۰۰ تا ۱۲۳ به‌طور کلی خصوصیات و مشترکاتی از اعمال، رفتار و برخوردهای این اقوام با رهبرانشان و دستورالعمل‌های مسیر خوشبختی و سعادت را بیان می‌کند، همه این جوامع دارای دو گروه از مردم هستند، موافقین و تابعین از رهبران الهی جامعه و مخالفان آن‌ها.

تشریع روابط صحیح خویشاوندی

در آیه ۴۶ این سوره مبارکه خطاب به حضرت نوح در رابطه با فرزندش می‌فرماید:« قَالَ یَا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٍ ... ؛ اى نوح او در حقیقت از کسان تو نیست او [داراى] کردارى ناشایسته است».اما در همین سوره در جاهای مختلف اشاره شده که به سوی قوم ثمود برادرشان صالح را فرستادیم و یاد به سوی اهل مدین برادرشان شعیب را فرستادیم که البته طبیعی است که این پیامبران نمی‌توانند برادر همه قوم خود باشند.بررسی این آیات یک نکته را به ما می‌رساند و آن این است که فرهنگ قرآنی تعریف دیگری از خانواده به ما ارائه می‌دهد و آن خانواده دینی است که روابطش نه بر مبنای پیوند خونی بلکه بر مبنای اعتقاد مشترک است و به همین جهت است که در روایات آمده سلمان از ما اهل بیت است.واژه‌ای که در این آیه به آن بسیار اشاره شده واژه قوم است که بیان شده پیامبران را برای هدایت قومشان به سوی آنان فرستادیم که این مطلب نشان می‌دهد هدایت و امر به معروف باید از خویش و نزدیکان و اطرافیان شروع شود.این مورد فقط در مورد مسائل دینی و امر به معروف صدق نمی‌کند بلکه حتی موضوعات مالی هم توصیه شده که تا فقیری در فامیل و قوم و خویشمان وجود دارد بهتر است که به همان‌ها انفاق کنیم. با اشاره به آیات ۸۴ و ۸۵ سوره هود یادآور شد: این آیات توصیه به پرهیز از کم فروشی می‌کند و می‌فرماید« وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ وَلاَ تَنقُصُواْ الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ إِنِّیَ أَرَاکُم بِخَیْرٍ وَإِنِّیَ أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ مُّحِیطٍ  وَیَا قَوْمِ أَوْفُواْ الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ وَلاَ تَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْیَاءهُمْ وَلاَ تَعْثَوْاْ فِی الأَرْضِ مُفْسِدِینَ؛ و به سوى [اهل] مدین برادرشان شعیب را [فرستادیم] گفت اى قوم من خدا را بپرستید براى شما جز او معبودى نیست و پیمانه و ترازو را کم مکنید به راستى شما را در نعمت مى‏بینم و[لى] از عذاب روزى فراگیر بر شما بیمناکم و اى قوم من پیمانه و ترازو را به داد تمام دهید و حقوق مردم را کم مدهید و در زمین به فساد سر برمدارید».

تفسیر حروف مقطعه

آیه اول سوره هود با با حروف مقطعه آغاز می‌شود، بهترین قول در تفسیر حروف مقطعه این است که حروف مقطعه برای بیان اهمیت قرآن است و بهترین شاهد این موضوع این است که بعد از حروف مقطعه سخن از فضیلت قرآن است. روح قرآن توحید است، در آیه اول سوره هود به دو ویژگی قرآن که محکم و مفصل بودن آیات قرآن است اشاره شده است.آیات قرآن به‌صورت مجموعه منسجم و یکپارچه است، آیات قرآن در عین یکپارچه بودن دارای شاخه‌های متعدد است بدین معنا که آیات قرآن در عین وحدت، کثرت دارد و در عین کثرت وحدت دارد. در تشریح ویژگی‌های محکم و مفصل بودن آیات قرآن، باید بیان کرد: محکم بودن یعنی مجموعه واحد و یکپارچه و مفصل یعنی تشریح و توضیح دادن در آیات قرآن است.این مفسر قرآن‌کریم دررابطه با نکات مهم تفسیری آیه اول سوره هود اظهارکرد: مطلب اول این آیه حروف مقطعه هستند، نکته دوم ویژگی‌های محکم بودن و مفصل بودن قرآن‌کریم و مطلب سوم این است که قرآن از سوی خداوند حکیم و خبیر است. بکاربردن واژه «حکیم» در این آیه به این دلیل است که مفصل بودن آیات قرآن از روی حکمت است و محکم بودن آیات قرآن سنجیده است.خبیر بودن خداوند بدین معناست که خداوند بر کارهایی که انجام می‌دهد آگاه و مطلع است. مجموع حروف مقطعه قرآن را می‌توان با جمله «صراط علی حق نمسکه» به ذهن سپرد.

مراحل ششگانه خلقت

آیه هفتم سوره مبارکه هود با این مضمون «وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ فی سِتَّةِ أَیّام وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّکُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبینٌ» به مراحل شش‌گانه خلقت اشاره شده است. واژه‌ی خلقت آسمان‌ها و زمین در شش روز به‌معنای شش دوره است، افزود: با استناد به آیات قرآن دوره اول خلقت آسمان‌ها و زمین به شکل توده گاز بوده است به‌طوری‌که تعبیر قرآن واژه «دخان» به‌معنای دود است. در مرحله دوم این توده گاز، ذوب شده، این مرحله انفکاک و تبدیل شدن به کرات صورت گرفته است. مرحله سوم این بود که حرارت زمین و کرات سرد شد، گفت: در این مرحله در زمین آمادگی برای سکونت فراهم شد. شکل‌گیری منظومه شمسی را مرحله دیگر خلقت به شمار می آید در این مرحله روز و شب به‌وجود آمد به‌طوری‌که به وجود آمدن خورشید و زمین و گردش زمین به دور خورشید روز را ایجاد کرد.گردش زمین به دور خورشید آن‌چنان دقیق است که اگر این گردش یک ذره تغییر پیدا کند باعث نابودی زمین می‌شود. مرحله بعدی  آفرینش را  خلقت گیاهان و درختان دانست و اظهار کرد: آخرین مرحله آفرینش خلقت انسان و حیوانات است. خدای متعال می‌فرماید که آسمان و زمین را آفریدیم برای این‌که انسان‌ها بهتر عمل کنند، دنیا دنیای آزمایش برای بهتر عمل کردن است. اسلام برای کیفیت عمل ارزش قائل است، خداوند از ما کیفیت عمل می‌خواهد کمااینکه هدف از آفرینش انسان تکامل و رشد معنوی است. آیه هفتم سوره مبارکه هود، چهار مطلب را بیان می‌کند، مهم‌ترین مطلب این آیه آفرینش آسمان و زمین در شش روز است کمااینکه منظور قرآن از خلقت جهان در شش روز به‌معنای شش دور است.با بیان این‌که جمع بودن واژه‌ی آسمان‌ها در این آیه به‌خاطر منظومه شمسی است، خداوند می‌توانست آسمان و زمین و انسان را به‌صورت آنی و یک‌دفعه خلق کند اما فلسفه تدریجی آفرینش خداوند پی بردن به عظمت و علم خداوند است.فلسفه آفرینش براساس آیه هفتم سوره مبارکه هود برای بهتر عمل کردن است.آزمایش انسان در این آیه به‌منظور، حُسن فعل است پس باید حُسن فعلی و حُسن فاعلی داشته باشیم.

امیدبخش ترین آیه قرآن

حضرت علی(ع) بر جمعی وارد شده و از آن‌ها سؤال فرمودند: «آيا می‌دانيد اميدبخش‌ترين آيه قرآن كدام است.» هركس به فراخور حال خويش آيه‌ای را عنوان كرد بعضی‌ها گفتند آيه «ان الله لايغفر اَن يشرك به و يغفر مادون ذالك» يعنی خداوند جز شرك گناهان ديگر را می‌بخشد، برخی‌ها نيز گفتند آيه «و من يعمل سوءً او يظلم نفسه ثم يستغفر الله يجد الله غفوراً رحيما» يعنی هركس خلافكار و ظالم باشد ولی استغفار كند خداوند را بخشنده و مهربان خواهد يافت. همچنين بعضی‌ها گفتند آيه «قل يا عبادی الذين اسرفوا علی انفسهم لاتقنطوا من رحمه الله ان الله يغفرالذنوب جميعا» يعنی ای بندگان من كه در حق خود اسراف كرده‌ايد از رحمت خدا مأيوس نشويد، زيرا او همه گناهان را می‌بخشد. بعد از اينكه حضرت نظرات را شنيد فرمود از حبيب خودم رسول خدا(ص) شنيدم كه فرمودند: «اميدبخش‌ترين آيه قرآن آيه ۱۱۴ سوره هود معروف به «اقم الصلوه» است. سپس پيامبر اكرم(ص) فرمودند: «يا علی، سوگند به خداوندی كه مرا بشير و نذير به سوی مردم مبعوث كرد وقتی كه انسان وضو بگيرد گناهانش ريخته می‌شود و زمانی كه رو به قبله كند، پاك می‌شود، يا علی مثال اقامه‌كننده نمازهای روزانه مثل كسی است كه هر روز پنج مرتبه در نهر آبی كه جلوی منزل اوست خود را شستشو كند.» پيامبر اكرم(ص) از ياران خود سؤال كردند: «اگر بر در خانه يكی از شما نهری از آب صاف و پاكيزه باشد در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهد، آيا چيزی از آلودگی و كثافت در بدن او می‌ماند، در پاسخ عرض كردند: «نه، فرمود نماز درست همانند اين آب جاری است هر زمانی كه انسان نماز می‌خواند گناهانی كه ميان دو نماز انجام شده است، از ميان می‌رود.» در جايی ديگر بيان شده است كه نماز سدی در برابر گناهان آينده است، چون روح ايمان را در انسان تقويت می‌كند. نماز غفلت‌زداست و بزرگ‌ترين مصيبت برای رهروان راه حق آن است كه هدف آفرينش خود را فراموش می‌كنند، اما نماز مرتباً به انسان اخطار می‌دهد، هدف را گم نكن. نماز، خودبينی و تكبر را در هم می‌شكند چون انسان در هر شبانه روز ۱۷ ركعت و در هر ركعت دو بار پيشانی در خاك در برابر خدا می‌گذارد.همچنين نماز وسيله پرورش فضائل اخلاقی و تكامل معنوی انسان است، چون انسان را از چهار ديوار عالم طبيعت بيرون برده و با فرشتگان هم‌صدا و هم‌راز می‌كند. نماز به ساير اعمال انسان ارزش و روح می‌دهد و در روايات به‌عنوان ستون دين معرفی شده است، زيرا نماز مجموعه‌ای است از نيت خالص و گفتار پاك و اعمال خالصانه كه بی‌شك با تكرار آن روح اخلاص در انسان تقويت می‌شود. نماز قطع نظر از محتوای خودش با توجه به شرايط صحت دعوت به پاكسازی زندگی می‌كند كه در مقدمات نماز بايد حقوق افراد رعايت شود.

فضایل سوره

در فضیلت تلاوت سوره هود از پیامبر اسلام(ص) نقل شده هرکس این سوره را قرائت کند ده برابر تعداد کسانی که به حضرت نوح ایمان آورده‌اند یا تکذیبش کرده‌اند و نیز به تعداد موافقان و مخالفان حضرت هود، حضرت صالح، حضرت شعیب، حضرت لوط، حضرت ابراهیم و حضرت موسی به او پاداش داده خواهد شد و چنین کسی در قیامت سعادتمند خواهد بود.» از امام باقر(ع) نیز آمده هر کس این سوره را در هر جمعه قرائت نماید، در قیامت در زمره پیامبران مبعوث خواهد شد و گناهانش به او شناسانده نخواهد شد. در تفسیر برهان برای تلاوت این سوره خواصی چون افزایش نیروی بدنی و برآورده شدن حاجات ذکر شده است.

منابع

خبرگزاری ایکنا