تفسیر فرات الکوفی (کتاب)

تفسیر فرات الکوفی

تفسیر فرات الکوفی؛ تفسیر روایی شیعه، نگاشته فرات کوفی. این اثر در قرن سوم هجری نگاشته شده است و مشتمل بر ۷۷۵ روایت است. آیاتی که در شأن اهل بیت(ع) نازل شده است در این اثر تفسیر و تبیین شده است و از قرن چهارم مورد توجه و رجوع مفسران و قرآن‌پژوهان قرار گرفته است.

مولف

ابوالقاسم فرات بن ابراهیم کوفى از محدّثان و مفسران بزرگ شیعه در عصر غیبت صغری بود. او در عصر ثقة الاسلام شیخ کلینى و ابن‌عقده مى‌زیسته و زادگاه وى کوفه بوده که در آن عصر مرکز دانش و نقل حدیث و ثقل دانشمندان بشمار مى‌رفته است.

با نگاهى به زندگى و مشایخ و اساتید حدیثى وى روشن مى‌شود که او زیدى مذهب بوده است؛ گرچه روایاتى از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل مى‌کند و بسیارى از روایات شیخ صدوق به فرات مى‌رسد و همچنین روایاتی درباره سرچشمه نورانی ائمه(ع) که برخلاف دیدگاه‌های زیدیه در این‌باره است نقل می‌کند، لذا احتمال داده شده که وى شیعه اثنی‌عشرى باشد، اما در آغاز زیدى بوده است. در هر حال، با این که این کتاب عمدتاً در فضایل اهل بیت(ع) گردآورى شده، اما نکته‌اى دال بر دوازده امامى بودن مولف یافت نشده است و نمی‌توان گرایش فرات را به اعتقادات زیدیه از نظر دور داشت.

درباره تفسیر فرات

تفسیر، با مقدمه کوتاهی آغاز می‌شود سپس با جمله «اما بعد هذا تفسیر آیات القرآن مروی عن الائمة» به ۹ روایت در معرفی قرآن می‌پردازد. مولف در مقدمه کتاب روایتی را از اصبغ بن نباته به نقل از امیرالمؤمنین(ع) نقل کرده است که فرمود: ‌قرآن چهار قسمت است؛ یک چهارم آن خاصِ ما اهل بیت(ع) است، یک چهارم آن در مورد دشمنانمان است و یک چهارم آن واجبات و احکام، یک چهارم آن حلال و حرام است؛ و کرائم قرآن یعنی آیات شاخص قرآن در مورد ماست.

این کتاب با اندکی آشفتگی به ترتیب فعلی سوره‌ها تنظیم شده است، بدون اینکه در تفسیر آیات ترتیبی رعایت شده باشد. برخی از سوره‌ها در این اثر تفسیر نشده‌اند. اکثر روایات نقل شده در تفسیر، ناظر به مقام والای اهل بیت(ع) می‌باشد و در این میان ولایت حضرت امیرالمؤمنین(ع) بیش از دیگران مورد توجه قرار گرفته است. البته این اهتمام بیشتر به پنج تن آل عبا منعطف است و با توجه به گرایش احتمالی مولف به زیدیه، تا امام سجاد(ع) نیز کاملا مشهود است ولی در مورد سایر امامان(ع) حجم روایات بسیار اندک است.

نخستین روایت نقل شده در تفسیر سوره حمد از امام صادق(ع) است که فرمود: پیامبر(ص) بسمله را با صدای بلند خوانده است. دومین روایت درباره تفسیر آیه «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ»‌ است که رسول خدا(ص) فرمود: صراط مستقیم همان دین خداست که جبرئیل برمحمد(ص) نازل کرده است ودر تفسیر «صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ»‌ فرمود: خداوند شیعه علی(ع) را با ولایت مشمول نعمت کرده است که در پرتو آن نه مشمول غضب خدا هستند و نه گمراه می‌شوند.

این تفسیر، به روش ترتیبی است و براساس ترتیب سوره‌ها تنظیم شده است. با این حال، فرات کوفی تنها آیاتی را آورده که به باور او ارتباطی با تعالیم و اعتقادات شیعی داشته و در‌ شأن اهل بیت(ع) بوده‌اند. باید توجه داشت که تفسیر فرات کوفی، تفسیر روایی است بدین معنا که او تنها به ذکر روایات تفسیری پرداخته و هیچ‎گونه اندیشه‌گری، اجتهاد و اظهار نظر شخصی درباره معانی آیات ارائه نکرده است.

وضعیت چاپ و انتشار کتاب

تفسیر فرات نخستین‌بار در سال ۱۳۵۴ در نجف به اهتمام و مقدمه شیخ محمدعلی غروی اردوبادی چاپ شد. این چاپ که در قم نیز افست شده است، ۷۶۶ حدیث دارد. همچنین این تفسیر در ۱۴۱۰ در تهران به تصحیح محمدکاظم، با ۷۷۵ حدیث، چاپ شد.

منابع

ایکنا