ادغام

ادغام؛ اصطلاحی تجویدی که به معنای همراه کردن دو حرف در تلفظ به گونه ای که به صورت یک حرف مشدد ادا گردد.

تعریف

ادغام عبارت است از همراه کردن دو حرف در تلفظ به گونه‌ای که به صورت یک حرف مشدد ادا گردند. در این صورت صورت حرف اول را «مدغم» وحرف دوم را که در آن ادغام شده «مدغم فیه» گویند.

تقسیمات ادغام

ادغام تقسیماتی دارد:

• تقسیم اول از جهت نوع رابطه دو حرف ادغام (مدغم و مدغم فیه) با یکدیگر است که به دو دسته تقسیم می شود:

1) ادغام متماثلین:

هرگاه دو حرف در مخرج و صفات کاملا مشترک باشند و این حالت فقط در هر حرف نسبت به خودش وجود دارد و اولی ساکن و دومی متحرک باشد در این صورت آن دو حرف در یکدیگر ادغام متماثلین به وجود می‌آورند مثل: «کم من» ،«قددخلوا»«عن نفس» «قل لا»

2) ادغام متجانسین:

هرگاه دو حرف در مخرج متحد و در صفات مختلف باشند که فقط در موارد ذیل است:

الف) باء ساکنه در میم مانند«ارکب معنا» که در قران فقط همین یک مورد است و در سوره هود است.

ب) حروف(ث، ذ، ظ) دو به دو با یکدیگر مانند: «یلهث ذلک»، «اذظلموا».

ج) حروف (ت، د، ط) دو به دو با یکدیگر مانند:«اثقلت دعوالله» «همت طائفه»« قدتبین»

3) ادغام متقاربین:

هر گاه دو حرف هم در مخرج و هم درصفات مختلف باشند ولی یکی از آن دو حرف به جهتی با هم نزدیک باشند یا از جهت مخرج و یا از جهت صفات، در این صورت ادغام متقاربین صورت می‌پذیرد.

موارد آن چنین است:

الف) لام ساکنه در حرف «راء» مانند« قل رب» «بل ربکم» (به استثناء عبارت«بل ران» در سوره مطففین که نه تنها اظهار می‌گردد بلکه سکت هم دارد یعنی زمان کوتاهی باید روی« بل» بدون نفس کشیدن، صورت قطع شود و سپس کلمه«ران» تلفظ شود.

ب) نون ساکه در(ل- ر) مانن« من لدنک» «ان لم» «من ربکم» (به استثناء عبارت«من راق» در سوره قیامه که مانن« بل ران» ادغام نمی‌شود بلکه سکت دارد

ج) قاف ساکنه در حرف«کاف» مانند« لم نخلقکم»(در قرآن فط همین یک مورد و در سوره «المرسلات» آمده است).

4) همچنین هر گاه تنوین و نون ساکنه قبل از حروف«یمون» (ی، م، و، ن) برسند در آن ادغام می‌شود

مثل: «من یشاء» ، «من مال» ،«من ولی» «من نفس» اگر نون ساکنه و حروف فوق در یک کلمه قرار گیرند دیگر ادغام نمی‌شوند و نون اظهار می‌گر دد این حالت فقط در چهار کلمه در قرآن وجود دارد که عبارت است از:«قنوان»،«صنوان» «بنیان» و «دنیا».

• تقسیم دوم ادغام از جهت حرف مدغم است:

1) ادغام صغیر:

هرگاه حرف مدغم ساکن باشد آنچنان که اصل در ادغام نیز همین است مثل:«قل لا» «قد دخلوا»

2) ادغام کبیر:

هرگاه حرف مدغم فیه متحرک باشد و در حرف بعدی ادغام گردد در این صورت معلوم می‌شود که در آغاز مدغم ساکن و سپس ادغام شده است. بنابراین چون ادغام در دو مرحله انجام گرفته است به آن ادغام کبیر گویند: مثل «مکنی» که در اصل «مکننی» بوده است. در قرآن تمام موارد ادغام کبیر در کتابت رعایت شده است.

• تقسیم بندی سوم نیز از جهت حرف مدغم است

1) ادغام تام:

اگر حرف مدغم به طور کامل از این بین رفته باشد ادغام را ادغام تام گویند: مثل« همت طائفة»

2) ادغام ناقص:

اگر صفتی از صفات مدغم باقی بماند و مدغم به طور کامل از بین نرود معمولا وقتی حرف ساکنه از متحرک بعدی قوی ‌تر باشد، این حالت پیش می‌آید.

موارد ادغام ناقص عبارت است از:

الف) ادغام «نون ساکنه» در دو حرف(و- ی) که صفت«غنه» «نون» به هنگام ادغام باقی می‌ماند. مثل «من ولی» و«من یفعل»

ب) ادغام ناقص «طاء ساکنه» در حرف«تاء» که صفت «اصباق» «طاء» ابقاء شده، آنگاه «تاء» مشدد می‌گردد مانند «بسطت» «احطت»

ج) ادغام ناقص «قاف ساکنه» در حرف«کاف» که صفت «استعلاء» قاف ابقا شده، آنگاه کاف مشدد ادا می‌شود مانند «لم نخلقکم»(و این تنها مورد ادغام«قاف» در«کاف» است که در سوره «مرسلات» است)

• تقسیم چهارم از جهت حالت ادای ادغام است

1) ادغام با غنه:

هرگاه نون ساکنه با تنوین به چهار حرف «یمون»(ی، م، و، ن) برسد، بخش عمده صورت از خیشوم یا فضای بینی خارج می‌شود و حالت ادغام به اندازه دو حرکت ادامه می‌یابد. مانند:«من یشاء، «من ولی» «عذاب مقیم» و«شیء نکر»

2) ادغم بدون غنه:

هر گاه نون ساکنه و تنوین به دو حرف(ل، ر) برسد فقط دو حرف مزبور مشدد شده و از فضای دهان و بدون کشش اداء می‌شود مثل «من لدنک»،«من ربکم»

ارجاعات

این مدخل برگرفته از دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی است و مقاله آن هنوز به طور کامل تدوین نیافته است.