نزول تدریجی: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «'''نزول تدریجی'''؛ به نظریه ای در نزول قرآن گفته می شودکه براساس مستندات قرآنی، آیات قرآن به صورت تدریجی و در طول 23 سال نازل شده است. استناد قرآنی این نظریه براساس واژه تنزیل است که در آیات سوره فرقان، اسراء و حجر اشاره شده است و بر نزول تدریجی تأک...» ایجاد کرد) |
(بدون تفاوت)
|
نسخهٔ ۹ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۱۸
نزول تدریجی؛ به نظریه ای در نزول قرآن گفته می شودکه براساس مستندات قرآنی، آیات قرآن به صورت تدریجی و در طول 23 سال نازل شده است. استناد قرآنی این نظریه براساس واژه تنزیل است که در آیات سوره فرقان، اسراء و حجر اشاره شده است و بر نزول تدریجی تأکید دارد. سیوطی از جمله اندیشمندان متقدم و آیت الله معرفت و علامه مغنیه از جمله محققان و اندیشمندان متأخر هستند که بر نزول تدریجی قرآن تأکید داشته اند. هر کدام از این اندیشمندان با توجه به آیات قرآن، ضرورت وجود نزول تدریجی قرآن را بیان داشته اند که برخی از آنها عبارتند از: دلگرمی قلب پیامبر(ص)، بیان احکام به صورت جزئی و به تناسب حوادث و جریانات تاریخی، مهیا شدن شرایط برای به حافظه سپردن آیات قرآن و مرحله به مرحله بودن برخی از احکام برای تثبیت و یا تغییر.
نزول تدریجی در قرآن
نزول تدريجی قرآن[۱] به نوعی از نزول گفته میشود که به صورت تدريجی و طی ۲۳ سال بر پيامبر نازل شده و اين نزول با فعلی از باب «تفعيل» همانند «نزّلناه»، «نزّل» «تنزيلا»[۲] نشان داده میشود.[۳] برطبق این نظریه، آیاتی که مؤید نزول قرآن در ماه رمضان و در شب قدر[۴] هستند، دلالت بر شروع نزول قرآن دارد و آیات به صورت تدریجی نازل شده-اند.[۵]
علاوه بر این، تاریخ مسلم و شأن نزول آیات، همانند شأن نزول آیه تطهیر[۶]، آیه ولایت[۷] و آیه مباهله[۸]، نشانگر نزول قرآن[۹] طی ۲۳ سال به صورت تدریجی بر رسول اکرم (ص) است. البته، در کنار این مسئله، مفاد بسیاری از آیات به طور صریح یا ضمنی به آن اشاره دارد که آیات روم ۲-۴[۱۰]، 123آل عمران[۱۱]، انفال ۶6[۱۲] به طور ضمنی به نزول تدریجی اشاره دارد؛ چرا که آیات بیان شده، در حوادث و اتفاقات مختلف نازل شده است. بر این اساس، ظاهر آیات قرآن در مسئله کیفیت نزول قرآن متفاوت است؛ اما این معنا مسلم است که هرگز اختلاف و تعارضی بین آیات کریمه قرآن وجود ندارد و می‌توان برای هر کدام از دو دسته آیات یاد شده محلی یاد کرد که با محل دیگر هماهنگ است.[۱۳]
دیدگاه اندیشمندان اسلامی در مورد نزول تدریجی قرآن
سيوطی نظریه نزول دفعی و تدریجی[۱۴] را با هم پذیرفته است و حکمت های متعددی برای هر دو نوع نزول بیان می کند. از حکمت های نزول تدریجی که توسط سیوطی بیان شده، نشان دادن شأن و منزلت و عظمت قرآن، تمایز گذاشتن ميان اين كتاب با ساير كتاب‌های آسمانی با دو نوع نزولش و نشان دادن عظمت مقام حضرت محمد(ص) بوده است.[۱۵] علاوه بر این، علامه طباطبایی نیز نزول تدریجی را پس از پذیرش نزول دفعی قبول کرده است. همچنین، آیت الله معرفت بر اين نظر است كه قرآن دارای نزول دفعی نيست.
معرفت[۱۶] آيه نخست سوره قدر را به معنای شروع نزول، معنا كرده نه نزول دفعی؛ ایشان معتقد است قرآن در مدت ۲۳ سال به صورت قطعه قطعه و در مناسبت‌های مختلف و پيشامدهای گوناگون نازل شده است. دلیل دیگر وی استناد به ظاهر آيه185 بقره[۱۷] است که ابتدای نزول را می‌رساند و آیات نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدر بیانگر اهميت ماه مبارك رمضان و شب قدر است.[۱۸] مغنيه نیز در تفسير الكاشف، براى قرآن تنها نزول تدريجى قائل شده است و نزول دفعى را باور ندارد و در تمام اين تفسير، نزول دفعى آيات قرآن را انكار مى‌كند و شب قدر را آغاز نزول تدريجى آيات قرآن می‌داند.[۱۹]
ضرورت وجود نزول تدریجی قرآن
آیات قرآن ضرورت برای وجود نزول تدریجی بیان کرده اند. یکی از ضرورت های آن، نزول تدريجی قرآن به منظور پشت گرمی و آرامش خاطر حضرت محمد (ص)[۲۰] است كه در آيات ۳۲ و ۳۳ سوره فرقان[۲۱] به اين عامل اشاره شده است.[۲۲] از ديگر ضرورت های نزول تدريجی، حفظ قرآن بود؛ زيرا پيامبر(ص) فردی درس نخوانده و امّی بوده است. علاوه بر وی، اكثريت مردمی نيز كه ايمان آورده بودند، بيسواد بوده و خواندن و نوشتن را نمی‌دانستند و نزول تدريجی قرآن اين امكان را فراهم می‌آورد كه آنها قرآن را به حافظه خود بسپارند و گرنه نزول دفعی قرآن، با توجه به مردمی كه به آنها نازل می‌گرديد؛ نه تنها مؤثر نبود؛ بلكه احتمال از بين رفتنش نيز وجود داشته است.
علاوه بر حفظ قرآن، نزول تدريجی قرآن خود فرصتی بود تا كاتبان وحی آن را بنويسند كه آيه ۱۰۶ سوره اسراء[۲۳] به چنين دليلی اشاره می‌كند. عمل به احكام قرآن نیز از دیگر دلایل وجود نزول تدریجی بوده است؛ زيرا در قرآن يك سلسله احكام و قوانينی وجود دارد كه اگر يكباره بر تازه مسلمانان عرب نازل می‌گشت، زیر بار وظايفی كه در قرآن آمده، نمی‌رفتند. پس، پذيرفتن احكام و قوانين قرآن مستلزم تدريجی بودن آنها است. بهترين روش برای قبول احكام و عامل واجبات، اين است كه به صورت تدریجی چيزی واجب شود تا اساس عمل يا ترك محسوب شود. برای نمونه، همانند حرام نمودن شراب كه در چهار مرحله طی آیات ۲۱۹ سوره بقره[۲۴] و ۴۳ سوره نساء[۲۵] و ۹۰ و ۹۱ سوره مائده[۲۶] به صورت تدریجی، حكم به تحريمش نموده است.[۲۷]
از ديگر ضرورت های وجود نزول تدريجی قرآن، اينكه قرآن دارای مفاهيم و مطالب زيادی می‌باشد و آيات مختلف و متعددی انسانها، مؤمنين و مشركين را دعوت به تفكر می‌نمايد كه اين تدريجی بودن نزولش بهترين فرصت بر تفكر در آيات نازل شده را فراهم می‌آورد تا مردم با فرصتی كه بين يك نزول و نزول ديگر يعنی نزول قبلی و نزول بعدی است از اين فرصت پيش آمده در جهت تفكر و بررسی آيات قبلی استفاده نمايند.[۲۸]
ضرورت دیگر اینکه در قرآن عده‌ای از آيات هستند كه با نزولشان، حكم آيه قبلی را تعطيل كرده و حكم ديگری آورده كه بايد به اين حكم جديد عمل كرده و حكم قبلی را ترك کرد كه به اصطلاح، ناسخ و منسوخ می‌گويند و همچنين، پاره‌ای از آيات نيز در جواب پرسشهایی است كه از پيامبر اكرم(ص) می‌پرسيدند.
ضرورت دیگر اینکه ترتيب قرآن به همين صورتی كه در اختيار مردم قرار دارد، تأئيد كننده اين دليل است؛ چرا كه قرآن بر اساس نزولش، ترتيب نيافته است؛ بلكه پس از اينكه آيه يا آياتی نازل می‌گرديد، پيامبر دستور می‌داد كه آيه را در سوره مورد نظر و پس از سوره دیگر قرار دهيد و آيه ديگری را نيز در كنار سوره و آيه مورد نظر قرار دهيد.[۲۹][۳۰]
منابع
ارجاعات
- ↑ .ویکی فقه؛ ویکی شیعه
- ↑ . قرآن تنزیل علم خداست؛ ویکی پدیا؛ دائره المعارف اسلامی؛ «چگونگی نزول قرآن از ديدگاه قرآن» بررسی شد؛ بررسی کیفیت نزول قرآن
- ↑ . اعجاز قرآن از وجه معارف بلند آن است نه از منظر فصاحت و بلاغت؛ قرآن تنزیل علم خداست؛ نگاهی به مقاله «چگونگی نزول قرآن از ديدگاه قرآن»؛ دانشنامه حوزه؛ دائره المعارف اسلامی
- ↑ . شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيذهِ الْقُرْآنُ؛ «ماه رمضان [همان ماه] است كه در آن قرآن فرو فرستاده شده است» (بقره/ ۱۸۵). إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ؛ «[كه] ما آن را در شبى فرخنده نازل كرديم [زيرا] كه ما هشداردهنده بوديم» (دخان/ ۳) إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ؛ «ما [قرآن را] در شب قدر نازل كرديم» (قدر/1).
- ↑ . رمضان؛ ماه بازخوانی قرآن برای هدایت بشر/ مراد از نزول قرآن در لیلة‌القدر؛ اسلام پدیا؛ دانشنامه حوزه؛ ویکی فقه؛ دانشنامه پژوهه؛ ویکی شیعه؛ اوصاف لیله‌القدر در آیات و روایات، آفاقی و انفسی است؛ مقام بندگی بالاترین تکریم الهی است / نقدی بر اقوال مفسرین پیرامون نزول قرآن؛ شب قدر از منظر قرآن قلب‌هایمان را برای درک شب قدر آماده کنیم/ اشاره سوره قدر و دخان به عظمت شب قدر؛نزول قرآن مصداق بارزی از تنزل حقیقت معقول به فعل است
- ↑ . وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِينَ الزَّكاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً؛ «و در خانههايتان قرار گيريد و مانند روزگار جاهليّتِ قديم زينتهاى خود را آشكار مكنيد و نماز برپا داريد و زكات بدهيد و خدا و فرستادهاش را فرمان بريد. خدا فقط مىخواهد آلودگى را از شما خاندان [پيامبر] بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند»(احزاب/33)
- ↑ . إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ؛ «ولىّ شما، تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آوردهاند: همان كسانى كه نماز برپا مىدارند و در حال ركوع زكات مىدهند» (مائده/55).
- ↑ . فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ؛ پس هر كه در اين [باره] پس از دانشى كه تو را [حاصل] آمده، با تو محاجه كند، بگو: «بياييد پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خويشان نزديك و شما خويشان نزديك خود را فرا خوانيم؛ سپس مباهله كنيم، و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.» (عمران/61).
- ↑ . مراد از نزول دفعی قرآن، نزول حقیقت ملکوتی آن است/ رد دیدگاه نزول قرآن در نیمه شعبان؛ برگزاری نشست دينی « مراتب نزول قرآن» در نيكشهر؛ شب قدر، شب تعیین سرنوشت است؛ دائره المعارف اسلامی
- ↑ . غُلِبَتِ الرُّوم؛ «روميان شكست خوردند» (روم/2) فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ؛ «در نزديكترين سرزمين، و [لى] بعد از شكستشان ، در ظرف چند سالى، به زودى پيروز خواهند گرديد» (روم/3) فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ؛ «[فرجامِ] كار در گذشته و آينده از آنِ خداست، و در آن روز است كه مؤمنان از يارى خدا شاد مىگردند» (روم/4).
- ↑ . وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ «و يقيناً خدا شما را در [جنگ] بدر- با آنكه ناتوان بوديد- يارى كرد. پس، از خدا پروا كنيد، باشد كه سپاسگزارى نماييد» (آل عمران/123)
- ↑ . الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفاً فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ؛ «اكنون خدا بر شما تخفيف داده و معلوم داشت كه در شما ضعفى هست. پس، اگر از [ميان] شما يكصد تن شكيبا باشند بر دويست تن پيروز گردند، و اگر از شما هزار تن باشند، به توفيق الهى بر دو هزار تن غلبه كنند، و خدا با شكيبايان است» (انفال/66).
- ↑ .امامت پدیا؛ پاسخ به شبهه نزول قرآن در ماه مبارک رمضان و بعثت/ تاکید بر جزءخوانی همراه با تدبر
- ↑ . پاسخ به شبهه رابطه عمر پیامبر(ص) و نزول قرآن؛ ویکی وحدت؛ ویکی پاسخ
- ↑ . تنها نزول دفعی قرآن كريم مختص ماه مبارك رمضان است؛ نزول دفعی قرآن در شب قدر، تمام شبهات را پاسخ داد/ لزوم پرهیز از تشبیه تجربه‌های عرفانی با وحی؛ كتاب «درآمدی بر اصول تحول فرهنگی - با الهام از نزول تدريجی قرآن» منتشر شد
- ↑ . آيت‌الله معرفت در بحث مكی و مدنی روايات ترتيب نزول را معتبر می‌دانست؛ماهیت وحی چیست؟/ نظر متفاوت آیت‌الله معرفت درباره سوره علق
- ↑ . شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ «ماه رمضان [همان ماه] است كه در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [كتابى] كه مردم را راهبر، و [متضمّن] دلايل آشكار هدايت، و [ميزان] تشخيص حق از باطل است. پس هر كس از شما اين ماه را درك كند بايد آن را روزه بدارد، و كسى كه بيمار يا در سفر است [بايد به شماره آن،] تعدادى از روزهاى ديگر [را روزه بدارد]. خدا براى شما آسانى مىخواهد و براى شما دشوارى نمىخواهد؛ تا شماره [مقرر] را تكميل كنيد و خدا را به پاس آنكه رهنمونيتان كرده است به بزرگى بستاييد، و باشد كه شكرگزارى كنيد» (بقره/185)
- ↑ . ديدگاه آيت‌الله معرفت در مورد نزول قرآن نقد و بررسی شد
- ↑ . علامه مغنيه در تفسير «الكاشف» نزول دفعی قرآن را انكار می‌كند.
- ↑ . نزول تدريجی قرآن منجر به تثبيت آيات در قلب پيامبر(ص) شد؛ نگاهی بر حكمت نزول تدريجی آيات قرآن؛ توجه به نزول تدریجی در فهم قرآن؛ راه حل مهم مشکلات زندگی؛ يك كارشناس قرآن: بهترين شيوه تعليم و تربيت، تدريجی بودن آن است؛ تنها نزول دفعی قرآن كريم مختص ماه مبارك رمضان است
- ↑ . و قال الَّذينَ كَفَروا لَولا نُزِّلَ الْقُرآنُ جُملتً واحِدَتً، كَذلكَ لِنُثَبِّتَ به فؤادِكَ و رَتَّلناهُ تَرتيلاً ولا يأتونَكَ بِمَثَلٍ الّا جِئْناكَ بِالحَقِّ و اَحْسَنَ تَفسيراً (فرقان/۳۲و۳۳)»؛ «و كافران گفتند :چرا قرآن يك‌جا بر او نازل نمى شود؟اين به‌خاطر آن است كه قلب تو را بوسيله آن محكم داريم، و (از اين رو) آن را به‌تدريج بر تو خوانديم. آنان هيچ مثلى براى تو نمى‌آورند؛ مگر اينكه ما حق را براى تو مى‌آوريم، و تفسيرى بهتر (و پاسخى دندان شكن كه در برابر آن ناتوان شوند».
- ↑ . تفسیر، پی بردن به عمق ریشه آیات قرآن است؛ مبانی ابن‌عاشور در تاریخ‌گذاری آیات و سوره‌های قرآن؛ نزول دفعی قرآن در شب قدر، تمام شبهات را پاسخ داد/ لزوم پرهیز از تشبیه تجربه‌های عرفانی با وحی
- ↑ . وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلًا؛«و قرآنى [با عظمت را] بخش بخش [بر تو] نازل كرديم تا آن را به آرامى بر مردم بخوانى، و آن را به تدريج نازل كرديم» (اسراء/106)
- ↑ . يَسْئَلُونَكَ عَنِ الخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ؛ «در باره شراب و قمار، از تو مىپرسند، بگو: «در آن دو، گناهى بزرك، و سودهايى براى مردم است، و [لى] گناهشان از سودشان بزرگتر است.» و از تو مىپرسند: «چه چيزى انفاق كنند؟» بگو: «ما زاد [بر نيازمندى خود] را.» اين گونه، خداوند آيات [خود را] براى شما روشن مىگرداند، باشد كه در [كار] دنيا و آخرت بينديشيد» (بقره/219)
- ↑ . يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا غَفُوراً؛ «اى كسانى كه ايمان آوردهايد، در حال مستى به نماز نزديك نشويد تا زمانى كه بدانيد چه مىگوييد؛ و [نيز] در حال جنابت [وارد نماز نشويد]- مگر اينكه راهگذر باشيد- تا غسل كنيد؛ و اگر بيماريد يا در سفريد يا يكى از شما از قضاى حاجت آمد يا با زنان آميزش كردهايد و آب نيافتهايد، پس بر خاكى پاك تيمّم كنيد، و صورت و دستهايتان را مسح نماييد، كه خدا بخشنده و آمرزنده است» (نساء/43)
- ↑ . يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ «اى كسانى كه ايمان آوردهايد، شراب و قمار و بتها و تيرهاى قرعه پليدند [و] از عمل شيطانند. پس، از آنها دورى گزينيد، باشد كه رستگار شويد».(مائده/90) إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ؛«همانا شيطان مىخواهد با شراب و قمار، ميانِ شما دشمنى و كينه ايجاد كند، و شما را از ياد خدا و از نماز باز دارد. پس آيا شما دست برمىداريد؟» (مائده/91)
- ↑ . بررسی آيات ناسخ و منسوخ در قرآن؛ دلایل نزول کلی و تدریجی قرآن تبیین شد؛ تشريح اصول تحول فرهنگی با توجه به نزول تدريجی قرآن كريم
- ↑ .دانشنامه پژوهه؛ ویکی پرسش
- ↑ . بررسی آيات ناسخ و منسوخ در قرآن؛رمضان؛ ماه بازخوانی قرآن برای هدایت بشر/ مراد از نزول قرآن در لیلة‌القدر؛ شرف و فضیلت شب قدر، بالعَرض است نه بالذات؛ انکار احکام ضروری دین کفر است / چرا قرآن یکباره نازل نشد؟
- ↑ . تقریری بر آثار تربیتی نزول تدریجی قرآن؛ چرا قرآن تدریجاً نازل شد؛ قرآن را به مثابه متنی که ناظر به واقع است کمتر مطالعه کرده‌ایم