سنت استدراج

سنت استدراج: سنت الهیِ حاکم بر خطاکاران به صورت عذاب تدریجی. استدراج متضمن گام برداشتن به‌گونۀ درجه ‌به‌ درجه و گام به گام به سمت و سويی است که به عنوان یک سنت الهی شناخته می‌شود. سنت استدراج ويژۀ مردمان گمراه و سركش است كه در آن، انسان به تدريج و غيرمستقيم بر اثر اصرار بر گناه و نافرمانى به عذاب و هلاكت نزديك مى‏شود؛ گرفتاری در سنت استدراج این‌گونه است که خداوند به انسانِ گناهکار نعمت می‌دهد و شکرگزاری را از او سلب می‌کند. این سنّت در قرآن با واژۀ «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ» در دو آیه برای تکذیب‌کنندگان و کافران کاربرد دارد. در روایات، عذاب استدراج بدترین عذاب الهی در دنیا معرفی می‌شود. اعطای نعمت فراوان و عدم توفیق در شکرگزاری یکی از شاخصه‌ها و نشانه‌های اصلی سنت استدراج به حساب می‌آید.

سنت الهی

سنّت الهی ضوابطی است که در افعال الهی وجود دارد یا روش‌هایی است که خدای متعال، امور عالم و آدم را بر پایه‌ی آن‌ها تدبیر و اداره می‌کند. وقتی که از یک «سنّت الهی» سخن به میان می‌آید، مراد آن نیست که فعلی خاص، مستقیماً و بی واسطه از خدای متعال صادر می‌شود، بلکه ممکن است اسباب و وسایل بسیاری، اعمّ از طبیعی و عادی و فوق طبیعی و غیبی، در کار آمده باشد و در عین حال، فعل به خدای متعال منسوب شود. عمومیت و تغییر‌ناپذیری، دو ویژگی مهم سنت‌های الهی است. سنت استدراج، از جمله سنت‌های الهی حاکم بر زندگی انسان است.

استدراج در لغت و اصطلاح

استدراج از مادۀ «د ر ج» به معناى «اندك‌اندك گام برداشتن»، «حركت چيزى يا حركت در ضمن چيزى» و «درهم پيچيده شدن اشيا و مرگ و فنا» است. این ماده، در جايی كاربرد دارد كه بخواهند كسی را درجه ‌به‌ درجه و گام به گام به سمت و سويی بالا برند يا پايين آورند، بنابراين در مفهوم استدراج، صعود پلكانی يا سقوط تدريجی هر دو مندرج است. استدراج در اصطلاح، در كنار مراحل هدايت و آزمايش عمومى انسان، از سنت‏هاى فراگير الهى و ويژۀ مردمان گمراه و سركش است كه در آن، انسان به تدريج و غيرمستقيم بر اثر اصرار بر گناه و نافرمانى به عذاب و هلاكت نزديك مى‏شود. سنت «استدراج» در واقع يكی از سنت‌های حكيمانه الهی است كه عموماً هنگام وقوع خود فرد از آن اطلاع نمی یابد.

سنت استدراج در قرآن

در اصطلاح قرآن، استدراج، يكی از سنت‌های لايتغير و فراگير الهی است كه بر اثر نافرمانی و اصرار انسان بر گناه، وی به تدريج به ورطه هلاكت و پرتگاه سقوط كشانده می‌شود. در سنت استدراج، عقوبت الهی دامن گروه‌هایی همچون تكذيب‌كنندگان و كافران را خواهد گرفت. امت پیامبر(ص) با همه آیات قرآن مخالفت کردند و خدا آنها را دچار استدراج کرده؛ عذابی که از نوع تدریجی است. بحث استدراج در دو آيه از قرآن محل توجه بوده است: 1. آیۀ ۱۸۲ سوره اعراف: «وَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ؛ کسانی‌که آیات ما را تکذیب کردند، ما آنان را از راهى که نمى‌‏دانند، تدریجاً (به سوى عذاب) پیش مى‌‏بریم». 2. آیۀ 44 سورۀ قلم: «فَذَرْني‏ وَ مَنْ يُكَذِّبُ بِهذَا الْحَديثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُون؛بدین معنا که ‏پس مرا با کسى که (قرآن) این حدیث (الهى) را تکذیب مى‏‌کند واگذار و ما آنان را از راهى که نمى‌‏دانند، تدریجاً (به سوى عذاب) پیش مى‌‏بریم.» این آیات، بيان می‌دارند كه چگونه انسان با تكذيب آيات آلهی به دام استدراج می‌افتد و اندك اندك آن چنان در گناه و گمراهی غرق می‌شود كه ديگر اميدی به رهايی و نجاتش نيست.

مفهوم قرآنی استدراج بيانگر فرو رفتن افراد به سوی مقصدشان به تدريج و پله پله يا در هم پيچيده شدن زندگی و وجودشان در اثر غفلت از ياد خداوند است. آنانی كه از هدايت‌های تكوينی و تشريعی خداوند و آزمايش‌های گوناگون او برای هدايتشان اثر مثبت نمی‌پذيرند و سرانجام به كلی رها می‌گردند و حتی زمينه‌ها و امكانات سقوط و تنزلشان نيز مهيا می‌شود تا به فرجام شوم خويش نزديك شده، ناگاه به عذاب خداوندی دچار گردند.

استدراج از نگاه اهل بیت (ع)

در برخی از روایات بدترین عذاب الهی در دنیا عذاب استدراج معرفی شده که ممکن است خداوند انسان را با فقر، بیماری و سایر مشکلات گرفتار کند که متوجه و پیگیر این موضوع شود تا نقطه ضعف و اشتباه خود را پیدا کند. امام حسین (ع) دربارۀ استدراج می‌فرمایند: «الاستِدراجُ مِن اللّه سبحانَهُ لِعَبدِهِ أن يُسبِغَ علَيهِ النِّعَمَ و يَسلُبَهُ الشُّكرَ» استدراج و مهلت دهى خداوند سبحان به بنده‌اش اين است كه به او نعمت‌های فراوان دهد و توفيق شكرگزارى را از وى بگيرد. امیرالمؤمنین علی(ع) نیز دربارۀ سنت استدراج با این مضمون فرموده‌اند که اگر دیدید خداوند نعمت فراوانی به شما داده است، این فراوانی نعمت را حمل بر سزاواری و شایستگی خودتان ندانید، اگر دیدید نعمتی خدا به شما می‌دهد و شما در مسیر بندگی او نیستید، بترسید و بر حذر باشید.

در روایتی از امیرالمومنین (ع) چنین گزارش شده است: کَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ؛ چه بسیار کسی که با احسانی که در حق او شده به استدراج (سیر تدریجی به سوی هلاکت) مبتلا گردیده است. همچنین در روایتی دیگر آمده است: «یَا ابْنَ آدَمَ إِذَا رَأَیْتَ رَبَّكَ سُبْحَانَهُ یُتَابِعُ عَلَیْكَ نِعَمَتَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِیهِ فَاحْذَرْهُ». پسر آدم! چون دیدی پروردگارت پی در پی نعمت‌های خود را به تو می‌رساند و تو او را نافرمانی می‌کنی از او بترس. تعبیری از امام سجاد (ع) نیز در این‌باره گزارش شده است: وَ قَدْ عَلِمْتُ‏ أَنَّهُ لَیْسَ فِی حُکْمِکَ ظُلْمٌ، وَ لَا فِی نَقِمَتِکَ عَجَلَةٌ، وَ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ، وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی الظُّلْمِ الضَّعِیفُ، وَ قَدْ تَعَالَیْتَ یَا إِلَهِی عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً. و دانستم که نه در حکم تو ظلمی هست و نه در به سختی افکندن (عذاب دادن) تو عجله‌ای است؛ همانا کسی عجله می‌کند که نگران «از دست رفتن» است؛ و کسی به ظلم کردن نیاز دارد که ضعیف است، و تو خدایا از این‌ها بسیار برتری

نشانه‌های سنت استدراج

سنت استدراج دارای نشانه‌ها و شاخصه‌هایی است که توجه بدان ضروری می‌نماید. سنت استدراج در شدائد و سختی‌ها فعال نمی‌شود، بلکه در فضای نعمت بر جامعۀ در حال سقوط فعال می‎شود. خداوند طبق سنت استدراج به ظالمان فرصت می‌دهد تا زمینه شدیدتر شدن عذاب اخروی خود را فراهم کنند. البته داشتن نعمت عذاب نیست بلکه لازمۀ آن شکر است و اگر شکر صورت نگیرد خداوند فرد را به حال خود رها کرده و به سنت استدراج عذاب می‌کند.

نشانۀ عذاب بر پایۀ سنت استدراج این است که شخص در اقبال دنیوی به کلی از خدا غافل است و به هیچ روی کاری که نشان حضور معنویت و الهیّت در زندگانی اوست به جا نمی‌آورد پس اگر دنیا به کسی روی کند و او ذاکر باشد و آن نعمت‌ها را در راه عشق الهی صرف کند این سنت استدراج نخواهد بود. باید توجه داشت که تأخير كيفر الهی هيچ‌گاه به معنای پاكی و درستی انسان يا ضعف پروردگار تلقی نمی‌شود. چه بسا پيروزی‌ها و نعماتی كه به انسان می‌رسد مقدمه‌ای برای كيفر استدراجی پروردگار باشد. بنابراین از صفات سنت استدراج، مخفی و پنهانی بودن و عذاب دفعی آن است.

چگونگیِ گرفتار شدن در استدراج

گرفتار شدن در سنت استدراج، ناگهانی نیست و مرحله به مرحله و تدریجی است؛ این گرفتاری این‌گونه به وجود می‌آید که گاهی خدا به انسانِ گناهکار نعمت می‌دهد و شکرگزاری را از او سلب می‌کند. هر جایی‌که خداوند نعمت دهد و در مقابل شکر انسان کم شود، باید دانست که فرد دچار استدراج شده است؛ یعنی هر جا تعادل بین داده‌ها و سپاسگزاری وجود ندارد، سنت استدراج رخ می‌دهد.