روایت تفسیری

روایت تفسیری؛ به روایتی گفته می شود که به نحوی درصدد تبیین آیات قرآنی بوده اند و معنای آیات از آنها دریافت می شود. روایات پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) در شیعه و روایات پیامبر(ص) و صحابه پیامبر(ص) در اهل سنت حجیت دارد. البته، حجیت هر یک از روایات به سند معتبر و معنای موافق با قرآن، عقل یا گزارش های تاریخی است. از این رو، همه روایات از نظر سند و معنا از یک درجه اعتبار برخوردار نیستند و دلیل آن هم وجود عواملی همانند جعل حدیث، حذف سند روایات، ورود اسرائیلیات، پدیده غلو و غالیان، نقل به معنا و اختلاف قرائات، عدم طبقه بندی روایات و وجود تعارض در برخی از روایات است. در عین حال، با وجود این آسیب ها در روایات، نمی توان از این روایات استفاده نکرد؛ چرا که با تنقیح سندی و دلالی می توان به کارکردهای مهمی از آنها چون معناشناسی واژگان، تفسیر برخی از آیات دارای ابهام همانند آیه سرقت، آیه سته ایام، تاریخ گذاری سوره ها همانند سوره قصص اشاره کرد.

روایت تفسیری در اصطلاح

روایت تفسیری به مجموعه روایاتی گفته می شودکه افراد را در تبیین و فهم معانی آیات قرآن یاری می رساند. این روایات از سخنان پیامبر اکرم (ص) و ائمه هدی (ع) و صحابه پیامبر(ص) است. ضرورت رجوع به این روایات به این دلیل است که مسلمانان صدر اسلام در درک و فهم قرآن به احادیث و روایات پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) و اصحابشان رجوع می کردند و این روایات در صورت اعتبار از اولین مصادر رجوع مسلمانان برای تفسیر قرآن محسوب می شود. در عین حال، شیعیان فقط اقوال پیامبر(ص) و ائمه (ع) را حجت دانسته و اقوال صحابه و تابعین را حجت و از احادیث تفسیری نمی‌داند و برخی از دانشمندان اهل سنت در تفسیر، اقوال صحابه را از روایات نبوی می‌شمارند. البته، حجیت روایات تنها به منبع صدور آنها یعنی شخصی که آن را بیان می کند، متکی نیست؛ بلکه روایت تفسيری حجت است که در صورت روبه رو کردن روايات با قرآن مخالف با مضمون آن نباشد و با عقل، گزارش های تاریخی و استنادهای قطعی تعارض نداشته باشد.

از این حیث، با وجود بازنگری در محدوده و گستره منابع تفسیر روايی، تنقیح سندی و روایی، تصرف در اصطلاح و بازتعريف می توان از این روایت های تفسیری استفاده نمود. البته، این روایات تفسیری به دو نوع صریح و غیر صریح تقسیم می شود. روایات تفسیری صریح روایاتی هستندکه یکی از معارف قرآنی را با اشاره به آیه تبیین کنند. به بیان دیگر، در این روایات، یا آیه با صراحت در متن روایت وجود دارد و یا مضمون آن طوری است که ذهن خواننده به سرعت به آیه مدنظر منتقل می‌شود و یا اینکه یک نکته تفسیری از سوی معصوم(ع) با توجه به آیه بیان شده است که می‌تواند یک آموزه قرآنی، مصداق، تأویل و تبیین باشد. در برابر این روایات، عنوان غیرصریح بر برخی روایات قرار می گیرد که یکی از معارف حدیثی را بیان می‌کند؛ بدون اینکه اشاره به آیه و مفاد آن داشته باشد و مفسر از متن روایت پیوندی با قرآن ایجاد و با توجه به مفاد روایت، یکی از معارف قرآنی را تفسیر و تبیین می‌کند. علاوه بر این، در روایات صریح، معارف قرآنی بیان شده و در روایات غیرصریح، معارف حدیثی بیان می‌شود؛ همچنین، تفاوت دیگر میان این دو روایات این است که در روایات صریح، مفاد یا خود آیه آمده است؛ ولی در روایات غیرصریح اشاره به آیه وجود ندارد. تفاوت دیگر بین این دو این است که در روایات صریح، نکته تفسیری توسط امام معصوم بیان شده است؛ ولی در روایات غیرصریح، نکات تفسیری توسط مفسر استنباط و استخراج می‌شود.

گستره روایت تفسیری

یکی از دلایل رجوع مفسر به روایت تفسیری برای فهم قرآن، گستره روایت تفسیری است که از دوره اولیه به دست رسیده است. روایت تفسیری اميرالمؤمنين(ع)، 170 هزار روایت از امام حسن(ع) و امام حسین(ع)(حسنین) در زمینه تفسیر قرآن، روایات تفسیری امام محمد باقر(ع) و امام صادق(ع)(صادقین)، روایت تفسیری امام رضا(ع)، ۷۰ روایات تفسیری مستقیم و غیر مستقیم از امام هادی(ع)، روایات تفسیر منسوب به امام عسکری نشان دهنده گستره روایات است. گستردگی این روایات سبب شده است که مفسران و اندیشمندان بسیاری تفسیر روایی به رشته تحریر درآورند و از روایت تفسیری برای فهم آیات قرآن استفاده نمایند. تفسیر عیاشی اثر محمد بن مسعودعیاشی، از فقیهان شیعه در قرن چهارم هجری، استادِ محمد بن عمر کشی عیاشی در تفسیر خود، روایات تفسیری نقل‌شده از امامان شیعه را همراه با سند نقل کرده است. با این حال تنها بخش‌های اندکی از تفسیر عیاشی در دسترس است. تفسیر قمی، منسوب به علی بن ابراهیم قمی، جامع البیان، نوشته محمد بن جریر طبری، از مفسران اهل سنت، تفسیر البرهان نوشته سید هاشم بحرانی، تفسیر فرات اثر فرات کوفی، «تفسير الاثری الجامع» اثر آيت الله معرفت کاربرد روایت های تفسیری در آثار علامه طباطبایی و آثار محمدهادی معرفت از جمله استفاده از این روایات در دوره معاصر است.

کارکردهای روایت تفسیری

یکی از کارکردهای روایات تفسیری، دستیابی به معنایی واژه است که به نحوی در تفسیر آیه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بیان شده است. نمونه‌هایی از روایات تفسیری مربوط به شرح واژگان قرآنی را می توان در ترجمه واژه «الابصار» جویا شد که با توجه به اینکه فخر رازی ذیل آیه من ابصر لنفسه، مراد از ابصار را علم می‌داند. از این رو، واژه بصر در هر دو معنای دیدن و علم به کار رفته است. نمونه دیگر، واژه یظنون است که در روایتی از امام علی(ع)، ظن در دو معنای گمان و یقین به کار رفته است که در آیه مورد منظور، به معنای یقین است.

کارکرد دیگر روایات تفسیری در حوزۀ تاریخ‏ گذاری آیات و سوره ها است. برای نمونه، روایات تفسیری در حوزۀ تاریخ‏گذاری آیۀ ۸۵ سوره قصص است که اتفاق آرای مفسران، در سال‏‌های میانی حضور پیامبر(ص) در مکه به طور پیوسته نزول یافته است؛ اما برخی با تکیه بر اسباب نزول و روایات تفسیری، تاریخ‏گذاری آیه ۸۵ این سوره را به آستانه هجرت، زمانی که پیامبر در جحفه (سرزمینی میان مکه و مدینه) دلتنگ مکه بود، رسانده‏اند که طبق آن خداوند وعده بازگشت به مکه را به پیامبرش داده است. این درحالی است که روایات اسباب نزول تنها در منابع متأخر به صورت موقوف نقل شده و با انبوهی از روایات تفسیری ذیل این آیه در تعارض است. در مقابل قراینی همچون امتداد آیه ۸۵ - که خطاب به مشرکان اتمام حجت نموده - سیاق پیوسته این آیه با آیات همجوارش که در برای تأکید بر وقوع قیامت نازل شده و روایات تفسیری متعددی که مراد از عبارت «لَرادُّکَ اِلی مَعادٍ» را بازگشت به سرای آخرت (بهشت) معنا کرده، تاریخ‏گذاری مکی این آیه در سال‏‌های میانی بعثت و در نتیجه، نزول پیوسته آن همراه با دیگر آیات سوره قصص قابل اثبات است. گونه‏‏‏‌های روایات تفسیری سوره حمد بر محور نورالثقلین نمونه دیگر از روایت تفسیری است که شناخت فضای صدور روایت، سطح مخاطبان و اقتضائات فرهنگی، علمی و اجتماعی آن دوره با بررسی این روایات بدست آمده است. ضمن‏ آنکه نسبت فراوانی این گونه روایت با جامعه آماری کل روایات تفسیری و تعداد روایات بی ‏‏‏ارتباط تفسیری و روایاتی که تاثیر مستقیم در تفسیر قرآن ندارند، نشان‏گر آن است که رویکرد ائمه در ذکر روایات، تعلیمی بوده و تفسیر قرآن دارای وابستگی تام به این نوع روایات نخواهد بود.

روایات تفسیری «سِتَّةِ أَیَّامٍ» (مطالعه موردی آیه ۵۴ سوره اعراف) نمونه دیگری است که به آفرینش آسمان و زمین در «شش روز» اشاره دارد و به شروع خلقت برمی‌گردد. این مسئله از سده‌های نخستین تاریخ تفسیر تاکنون محل تضارب آرا و تعدد نظرات مفسران فریقین با مسلک‌های فکری متعدد و روش‌های تفسیری متفاوت؛ اعم از روائی، عرفانی، اجتهادی و علمی بوده‌ است. در این میان، تعداد قابل‌توجهی از مفسران عبارت «سِتَّةِ أَیَّامٍ» را به روزهای دنیایی تفسیر کرده‌اند و احادیثی نیز در این باره آورده‌اند که آغاز خلقت را با روز شنبه، یک‌شنبه یا دوشنبه مصادف می‌داند. مخدوش ‌بودن این قبیل روایات یا مصداق اسرائیلیات بودن آن‌ها محرز است؛ چرا که اسانید و راویان این احادیث، مشکوک و مردود بوده و تقریباً هیچ‌یک از طرق حدیث خالی از ضعف نیست.

احادیث مذکور به ‌لحاظ متنی نیز دارای متنی مضطرب هستند و با عرضه محتوای آن‌ها به معیارهای متقن نقد حدیث از ‌جمله؛ قرآن و علم، مخدوش‌بودن آن‌ها ثابت می‌شود. با‌توجه به اعجاز علمی قرآن و رویکرد تبیینی احادیث صحیح بر کلی‌گویی‌های قرآن، شناسایی احادیث سره ‌از‌ ناسره در این عرصه ضمن دستیابی به اصل هدایت، سدی بر دستمایه ‌قرار دادن احادیث مخدوش به نام اسلام و ادعای تعارض تعالیم آن با علم توسط معاندین خواهد بود.

نگاهی آسیب شناسانه به روایت تفسیری

يكی از مشکلات روايات تفسيری این است که تفاسير به طور معمول، نظم خاصی در بين رواياتشان وجود ندارد و طبقه‌بندی نشده اند. آسیب ديگری كه در اين روايات وجود دارد، تقطيع روايات است. معمولا در استفاده از این روایات به قسمتی از روايت اكتفا می شود. مشکل دیگری که در مورد این روایات صدق می کند آن است که گاهی قسمتی از روايت كه در ارتباط با روايت و موثر در فهم آن است، در متن موجود ندارد و در این صورت باید برای اينكه مقصود روايت فهمیده شود، به اصل روايت مراجعه كرد. آسیب های دیگر، ورود اسرائيليات و افسانه‌های عرب به داخل تفسير،وجود تعارض و اختلاف در برخی روایات تفسیری، جعل حدیث، حذف سند روایات، ورود اسرائیلیات، پدیده غلو و غالیان، نقل به معنا و اختلاف قرائات می باشد.

منابع

ایکنا

دانشنامه پژوهه

دانشنامه حوزه

دیاری بیدگلی، محمدتقی. (1390). آسیب شناسی روایات تفسیری. مطالعات تفسیری، 2(6)، 45-84.

ویکی شیعه

ویکی فقه