فرهنگنامه ریشه‌شناختی واژگان قرآن چیست؟

«فرهنگنامه ریشه‌شناختی واژگان قرآن»؛ یک فرهنگ واژگانی است که در آن، ریشه‌های ثلاثی به‌کاررفته در قرآن کریم، بر حسب ترتیب الفبا فهرست شده و هر ریشه، با استفاده از روش «ریشه‌شناسی» مورد مطالعه قرار گرفته است. ریشه‌شناسی، روشی است که در زبان‌شناسی تاریخی، برای رصد تحولات یک واژه در هر دو جنبه لفظ و معنا، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

حقیقت آن است که یک ریشه در گذر زمان، معانی متعددی را به‌خود می‌گیرد و دچار چندمعنایی یا ابهام می‌شود. با استفاده از روش ریشه‌شناسی، می‌توان از تحولات و آسیب‌های مذکور عبور کرده و «معنای اولیه» یک ریشه را که بازگشت معانی متعدد به آن است، به دست آورد، و معنای جامع و بنیادین ریشه را بر اساس آن تعیین کرد. در حقیقت، ریشه‌شناسی می‌تواند ما را از تشتت و ابهام رهانیده و به سرچشمه معنا رهنمون ‌شود. این مهم برای فهم معنا در ریشه ها و واژگان قرآنی بسیار راهگشا است.

مراحل ریشه‌شناسی واژگان قرآن

برای ریشه‌شناسی واژگان قرآن کریم، پیمودن دو مرحله ضروری است: نخست مطالعه تطبیقی و دوم، مطالعه تاریخی.

منظور از مطالعه تطبیقی، یافتن «نظیر»های یک ریشه عربی در زبان‌های هم‌خانواده، یعنی «زبان‌های سامی» است. زبان عربی، خود متعلق به خانواده‌ای از زبان‌ها است که دارای مشترکات فراوانی با یکدیگر، به‌ویژه در ریشه‌های ثلاثی هستند و زبان‌شناسان، آن را خانواده زبان‌های سامی می‌نامند. می‌توان بسیاری از ریشه‌های عربی را در زبان‌های دیگر سامی هم سراغ گرفت. این ریشه‌ها، معنایی متقارب و مرتبط با معنای شکل گرفته در عربی دارند و می‌توانند ابعادی از معنا را که از خلال کاربردهای عربی به‌دست نمی‌آید، به‌دست دهند.

پس از یافتن نظیرها، می‌توان به مطالعه تاریخی روی آورد. مطالعه تاریخی، عبارت است از تاریخ‌گذاری معانی یافت شده در زبان‌های سامی، مشخص کردن ترتیب تاریخی آن‌ها و در نهایت، رسیدن به معنای اولیه و اقدم ریشه.

مراحل تدوین فرهنگنامه

فرهنگنامه ریشه‌شناختی واژگان قرآن نیز بر همین اساس، در دو مرحله طراحی شده است. در مرحله نخست، یعنی مطالعه تطبیقی، تلاش شده برای هر ریشه از ریشه‌های قرآنی، نظیرهای موجود در زبان‌های سامی استخراج و در قالب جدولی ارائه شوند.

در مرحله دوم هر ریشه با رویکرد تاریخی مطالعه می‌شود؛ بدین نحو که ابتدا معانی موجود، تاریخ‌گذاری شده و سپس بر اساس آن، یک ترتیب تاریخی برای معانی ریشه به دست داده می‌شود. در انتها نیز معنای اولیه و بنیادین ریشه معرفی می‌گردد.

بنابراین این فرهنگنامه دارای دو فاز اجرایی خواهد بود. فاز اول که یافتن نظیرهای هر ریشه در زبان‌های سامی است، هم‌اکنون توسط پژوهشگران مرکز مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم، در دست تدوین است و مداخل مربوطه، بر همین منوال و به‌تدریج منتشر خواهند شد. پس از پایان یافتن فاز نخست، پژوهشگران مرکز به‌سراغ فاز دوم خواهند رفت. فاز دوم، ارائه یک تحلیل تاریخی از تحولات معنایی هر ریشه، به‌منظور دست‌یابی به معنای جامع و اولیه آن ریشه است.

در قرآن کریم، حدود 1600 ریشه ثلاثی عربی مورد استفاده قرار گرفته است. فرهنگنامه ریشه‌شناختی واژگان قرآن در فاز نخست خود، تاکنون 100 ریشه از این تعداد را منتشر کرده و مابقی نیز در ادامه پروژه و به‌تدریج انتشار خواهند یافت.

ساختار مدخل ها

در این فرهنگنامه، هر مدخل یک ریشه ثلاثی قرآنی است. در ذیل هر مدخل، چهار بخش وجود دارد که عبارتند از: شناسه، معنای لغوی، ساخت‌های صرفی در قرآن و ریشه‌شناسی. در ادامه، هر بخش به‌اختصار معرفی می‌گردد.

در بخش «شناسه» مدخل، ابتدا معنای برآمده از ریشه‌شناسی معرفی شده و سپس تعداد کاربردهای ریشه در قرآن کریم ذکر می‌شود.

در بخش «معنای لغوی»، به معنا یا معانی اشاره می‌شود که لغت‌شناسان مسلمان (چون راغب اصفهانی، ابن فارس و ...) برای ریشه مذکور قائل شده‌اند.

بخش سوم با نام «ساخت‌های صرفی در قرآن»، فهرستی را از مشتقات ریشه در قرآن ارائه می‌دهد. در این بخش، ساخت‌های اسمی و فعلی ریشه مشخص گردیده و صورت‌های مجرد و مزید ریشه (در صورت وجود) و ساخت‌های دیگر برآمده از آن، مانند اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، مصدر، اسم مصدر و ... آورده می‌شود. همچنین تعداد کاربرد هر ساخت در قرآن نیز مشخص گردیده است. این بخش، خود برگرفته از «فرهنگنامه واژگان قرآن» است که در قالب فرهنگنامه ای مستقل ارائه می گردد.

بخش چهارم مدخل، بخشی اصلی آن بوده و «ریشه‌شناسی» نام دارد. در این بخش، جدولی از نظیرهای ریشه مذکور در زبان‌های گوناگون سامی ارائه می‌شود. این جدول دارای ردیف‌ها و ستون‌هایی است که توضیح آن‌ها در ادامه آمده است.

ستون اول، «زبان‌»های سامی را در بر دارد. این زبان‌ها شامل عبری، اوگاریتی، آرامی، سریانی، مندایی، فنیقی، اکدی/آشوری، حبشی و سبائی هستند و در انتها عربی نیز آورده شده است. البته زبان‌های دیگری نیز در خانواده سامی جای دارند که از اهمیت کمتری نسبت به این موارد برخوردارند و لذا در این مرحله، از آن‌ها صرف‌نظر شده است. دو سطر اول از این ستون، به زبان سامی باستان (ح 6000 سال پیش) و آفروآسیایی باستان (ح 12000 سال پیش) تعلق دارد که به ترتیب مادر و مادربزرگ زبان عربی و سایر زبان‌های سامی هستند و به دوره پیش از جداشدن و استقلال زبان‌های سامی مربوط می‌شوند. دانستن صورت و معنای ریشه در این زبان‌های باستانی، گامی مهم برای دست‌یابی به معنای اولیه و اصیل ریشه است.

ستون دوم، «واژه» را نشان می‌دهد. در این ستون، واژه یا ریشه مذکور، به‌همان صورتی که در زبان مشخص‌شده کاربرد دارد، آورده می‌شود. در زبان‌های عبری، آرامی وسریانی، واژه‌ با الفبای اصلی همین زبان‌ها آورده شده و در سایر زبان‌ها نیز واژه با الفبای آوانگاری نگاشته شده است. تمام واژه ها به همان شکلی که فرهنگ لغت آن زبان ارائه نموده، آورده شده است.

ستون سوم، «آوانگاری» واژه است. برای سهولت تلفظ و دسترسی مخاطبان فارسی زبان، واژه‌ها هم با الفبای فارسی و هم الفبای بین‌المللی آوانگاری (IPA)، آوانگاری شده‌اند.

ستون بعدی، «معنا» یا معانی واژه را نشان می‌دهد. منابعی که برای یافتن معنای ریشه‌ها مورد استفاده قرار گرفته‌اند، عمدتا به زبان انگلیسی و گاه به زبان‌های آلمانی، فرانسوی یا لاتین هستند. به‌همین منظور، ابتدا معنا به زبان اصلی و مطابق با آنچه در منبع درج شده، آورده می‌شود و در کنار آن، ترجمه به زبان فارسی نیز ارائه می‌گردد.

بخش «توضیحات»، برای افزودن نکات تکمیلی خواهد بود. در این قسمت، گاه ارتباط ریشه با ریشه‌ای دیگر، کاربرد ریشه در بابی خاص، وام‌گیری زبان مذکور از زبانی دیگر و هر آنچه که نیازمند یادآوری باشد، مطابق با آنچه در منبع ارجاعی آمده ، تذکر داده می‌شود.

ستون آخر جدول، به «ارجاع» اختصاص دارد. در این ستون، نام منبعی که برای زبان مورد نظر استفاده شده، آورده می‌شود و به صفحه‌ای که ریشه یا واژه مذکور در آن آمده، ارجاع داده می‌شود. این منابع و آدرس کتابشناختی کامل آن‌ها، در لینک «منابع ریشه‌شناسی»، که در بخش منابع هر مدخل نیز آورده شده، قابل دسترس است.

در انتها باید توجه داشت، گاه یک ریشه ثلاثی در قرآن کریم، دارای دو یا چند معنای متفاوت است. اگر ریشه مذکور، در زبان‌های سامی نیز دارای صورت‌های لفظی متفاوت یا معانی نامرتبط باشد، این موارد در قالب مداخل جداگانه‌ای آورده شده و هر ریشه با قرار دادن معنای آن در پرانتز، از ریشه دیگر تفکیک می‌گردد؛ مانند ریشه «دبر» که به سه مدخل دبر (سخن)، دبر (هدایت) و دبر (پشت) تفکیک شده و هر ریشه-معنا، جداگانه ریشه‌شناسی شده است. اما اگر در زبان‌های سامی نیز ریشه مذکور یکسان بوده و معانی آن مرتبط با هم دانسته شده باشد، آنگاه همگی ذیل یک مدخل آورده می‌شوند.