تلاوت

استاد محمد صدیق منشاوی در حال تلاوت قرآن

تلاوت؛ خواندن قرآن با صدای خوش. تلاوت یک اصطلاح قرآنی است و در آیات و روایات دستوراتی در زمینه تلاوت حزین، تلاوت با الحان عرب و تلاوت خاشعانه داده شده است که همگی در رابطه با شیوه خواندن قرآن کریم می باشد. در منابع دینی همچنین دستوراتی در مورد آداب تلاوت و آثار آن وارده شده است.

تعریف تلاوت

تلاوت‌، یکی‌ از صورت¬های‌ مصدری‌ ریشة‌ ت‌ ـ ل‌ ـ و و به‌ معنای‌ خواندن‌ است‌ (بیهقی‌، ج‌ 1، ص‌ 99). تلاوت از ماده «تلو»، معمولا برای متونی است که قصد تبعیت در آن باشد بنابراین وقتی برای قرآن هم از تلاوت استفاده می‌شود، قاعدتا باید قرائتی مد نظر باشد که در پی آن تبعیت هم باشد.

مراد از تلاوت در روایات

در روایتی داریم که امام(ع) توصیه به تلاوت قرآن می‌کنند و می‌فرمایند «علیک بتلاوه القرآن». برخی معتقدند این که امام(ع) چنین توصیه‌ای کرده‌اند به این معنا است که تلاوت قرآن به خودی خود اثرگذرا است و با انس بیشتر، به مرور تأثیرگذاری بیشتری پیدا می‌کند. اما برخی دیگر معتقدند اصلا اینطور نیست که منظور صرف تلاوت باشد، زیرا عبارت «علیک بتلاوه القرآن» یک حکم عام است به این معنا که با قرآن نسبت گفتمانی داشته باشید. معنای درست تلاوت در ترجمه فارسی امروزی یعنی نسبت گفتمانی با قرآن گرفتن. حس گفتمانی، ترجمه فارسی تلاوت است نه روخوانی قرآن.

ابعاد تلاوت در نزد اندیشمندان مسلمان

اندیشمندان مسلمان زیادی به بحث تلاوت و آداب ظاهری خواندن قرآن پرداخته¬اند؛ برای نمونه می‌توان به کتب محجه البیضاء فیض کاشانی، احیاء علوم الدین غزالی، فتوحات مکیه و کتب ابن عربی، اسفار اربعه صدرالمتألهین اشاره کرد، علاوه بر این باید از کتب اسرارالصلاه (اسرارالصلاه شهید ثانی، دو کتاب آداب الصلاه و سرالصلاه امام خمینی(ره) و اسرارالصلاه مرحوم ملکی تبریزی) سخن به میان آورد. در نهایت می‌توان به مطالبی که جوشیده از متن مبانی شیعه هستند و در کتب سید بن طاووس گزارش شده‌اند رجوع کرد و مطالب پیرامون این مبحث را از آن استخراج کرد. روایات مربوط به موضوع تلاوت در پنج سرفصل کلی با عناوین: ۱) تلاوت خاشعانه یا همراه با خشیت، ۲) تلاوت همراه با حزن، ۳) تلاوت و آدابی که موجب پدید آمدن آثار خاص روی اعضای بدن انسان می‌شود، ۴) قرائت همراه با تدبر و ۵) قرائت همراه با الحان عرب در مقابل الحان اهل فسق مطرح می‌شوند، هرچند که بر اساس روایات اهل بیت(ع) می‌توان عناوین دیگری را نیز در این موضوع سامان داد.

حالت‌های مختلف تلاوت

تلاوت خاشعانه

عنوان تلاوت خاشعانه، برگرفته از مجموعه آیات و روایاتی است که در رابطه با شیوه تلاوت قرآن کریم می‌توان به آنها استناد کرد. محور تلاوت خاشعانه، خشوع است، خشوعی که با خشیت یکی است. تلاوت خاشعانه، تلاوتی است که در قلب انسان تاثیرگذار است و این تلاوت می‌تواند با الحان و نغمات قرآنی همراه باشد و نیز می‌تواند به صورت ساده ارائه شود. تلاوتی که ساده و حتی بدون لهجه عربی باشد و حتی گاهی ممکن است به صورت مطالعه باشد و اثر خودش را در قلب بگذارد. پس الزاما نسبتی بین تلاوت خاشعانه با مقام‌های موسیقی و رعایت کردن آنها حین تلاوت قرآن وجود ندارد. پس در مجموع تلاوت خاشعانه یعنی، به گونه‌ای قرآن را تلاوت کنیم که تواضع باطنی که هنگام قرائت قرآن در درون احساس می‌کنیم در جوارح ما نیز نمایان شود. راه‌های رسیدن به تلاوت خاشعانه عبارتند از: تعیین الگو، توجه به سیر مراحل رسیدن به مقام تلاوت، خودسازی، خود را در محضر قرآن دیدن و درک عمق معرفتی قرآن. تلاوت خاشعانه نمود بیرونی دارد؛ نمود بیرونی تلاوت خاشعانه این است که وقتی آیات به گوش ما می‌رسد، متوجه می‌شویم که قاری حال دیگری دارد و صرفا کلمات را نمی‌خواند و موسیقی اجرا نمی‌کند بلکه حالتی در تلاوت احساس می‌کند که بخشی از خضوع و خشوع در تلاوت است. همچنین تلاوت خاشعانه مستمع را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ در تلاوت قرآن به صورت خاشعانه که قاری توجه می‌کند کلام خدا را می‌خواند، نوع تلاوتش عوض می‌شود و می‌تواند شنونده را تحت تأثیر قرار دهد. خشوع در تلاوت سه رکن دارد، رکن اول متن، رکن دوم مخاطب و رکن سوم عوامل محیط و مشرف به این دو عامل است. در نتیجه یک متن، یک فرامتن و یک خواننده داریم که مخاطب وحی الهی است، این سه عامل هر کدام می‌تواند نقش موثری در ایجاد خشوع در انسان داشته باشد.

تلاوت محزون

در پاره‌ای از روایات وارد شده که قرآن را محزون تلاوت کنید؛ برخی معتقدند این روایت کلی نبوده و نمی‌توان آن را به تمام آیات قرآن تعمیم داد و باید دید که امام(ع) در چه شرایطی این سخن را فرموده‌اند. برخی دیگر معتقدند قرآن برای اثرگذاری در نفوس بشر نازل شده است. قاری هم باید همانگونه که نازل شده، آن را تلاوت کند و به طوری بخواند که اول خودش از کلمات وحیانی قرآن متاثر شود و سپس دیگران را متأثر کند، این اثرپذیری و اثرگذاری همان حزن است. گروه دیگری بر این باور هستند که حزن به معنی با گریه خواندن نیست. حزن به معنی خشوع در تلاوت و تأثیر گرفتن از مفاهیم است که در نهایت منجر به حزن درونی در افراد و تلنگر در خواننده قرآن و در نهایت منجر به اشک می‌شود.

تلاوت با الحان عرب

برخی معتقدند منظور از الحان العرب، الحان امروزی است که با آن قرآن تلاوت می‌شود یعنی به گونه‌ای باشد که قواعد تجویدی نیز در آن رعایت شود و مقداری هم لحن عربی در آن به کار رود. در مقابل برخی معتقدند منظور از الحان عربی، موسیقی‌های امروزی نیست. در آن زمان عده‌ای بوده‌اند که الحان حزین داشته‌اند و در روایت داریم که برخی از الحان نیز بشارت بوده است یعنی مستبشرا می‌خواندند، اما به نظر می‌رسد منظور از روایت این باشد که قاری باید آنجا که آیات محزون مطرح است محزون بخواند و آیات مربوط به بشارت را نیز متناسب به این حال بخواند. آنچه که در روایت بدان اشاره شده وجه استحبابی قرائت قرآن به اصوات و الحان عربی است و منظور الزاما استفاده از نغمات و فنی خواندن قرآن نیست. یعنی اگر قاری نگران است که شبیه لحون و اصوات عرب قرآن بخواند نگران نباشد. روایت درصدد این است که نگرانی بیجا را رفع کند، وقتی اینطور شود ایرادی ندارد که به جای لحون عرب بشود لحون الفارس و ... . این که عده‌ای فارسی خواندن قرآن را اشکال گرفته‌اند، تحت تأثیر همین روایت بوده‌اند غافل از این که، روایت به عرب‌ها می‌گوید با لحن عربی بخوانید نه فارس‌ها، اگر امر هم باشد، برای غیر عرب‌ها نیست. مصداق لحون العرب این است که این متن را بدون لکنت و بدون پیرایه‌های مختلف و کارهای اضافی بخوانید.

آداب تلاوت

ملامحسن فیض کاشانی در بخشی از کتاب اَلْمَحَجَّةُ الْبَیْضاء فی تَهْذیبِ الْاِحْیاء به آداب تلاوت قرآن پرداخته و ۱۰ ادب ظاهری را ذکر کرده است. تلاوت‌کننده باید با وضو باشد و به حالت ادب و آرامش ایستاده یا نشسته رو به قبله قرار داشته سرش را به زیر انداخته باشد. چهار زانو و متکبّرانه ننشیند و تکیه ندهد و باید جلوس او در تنهایی مانند نشستن شاگرد در نزد استادش باشد. بهترین حالات برای قرائت قرآن این است که خواندن آن ایستاده در حال نماز و در مسجد باشد و این افضل اعمال است. افضل این است که قرآن را در خانه بخوانند، چه این عمل از ریا دورتر است. تلاوت به معنای خواندن و فهمیدن است، اگر به کسی بگوییم این کتاب را بخوان، فهمیدن در آن خود به خود لحاظ می‌شود و لازم نیست، بگوییم بخوان و بفهم. وقتی ائمه(ع) می‌فرمودند، قرآن بخوانید، مخاطب آنها کسانی بودند که عرب بودند یا زبان عربی می‌دانستند و معنای آن این بود که قرآن را بخوان و بفهم، به علاوه این که دستور تدبر هم داده‌اند، لذا این که گفته‌اند بخوانید و تدبر هم کنید، یعنی وقتی قرآن را می‌خوانید بفهمید. پس خواندن برای فهمیدن است و اصل بر این است. امام صادق(ع) مى‏فرمايد: هرگاه نزد تو قرآن تلاوت مى‏شود، برتو لازم است گوش بدهى و سكوت و توجه داشته باشى «اذا قرى‏ء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع». اين همان نكته قرآنى است كه در آيه ۲۰۴ سوره اعراف آمده است «و اذا قرى‏ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا».

سبک تلاوت و مهندسی آن

یک سبک تلاوت در روند شکل‌گیری و تکوین خود به عوامل متعددی بستگی دارد که یکی از آن عوامل، پرده‌های صوتی‌ای است که قاریان در آن تلاوت کرده‌اند. شناخت پرده‌های صوتی قاریان صاحب‌ سبک مصری برای کسانی که می‌خواهند بدانند از چه کسی می‌توانند در تلاوت تقلید کنند، لازم است و تشخیص اینکه صدای قرآن‌آموز از کدام نوع است به چندین جلسه تلاوت حضوری نزد استاد نیاز دارد. تلاوت در جمع یک هنر است؛ این هنر که در شمار برترین هنرهای قدسی است باید در خدمت ذکر و در خدمت دعوت باشد. باید به‌گونه‌ای تلاوت کنیم تا شنونده متذکر شود و به یاد خدا، قیامت و عوالم بالا بیفتد. با توجه به اهدافی که یک تلاوت خوب دنبال می کند در نتیجه می‌بایست بسیار حساب‌شده، دقیق و مهندسی‌شده ارائه شود. مهندسی تلاوت یعنی انتخاب لحن مناسب برای هر بخش؛ به‌طور مثال فرض کنید که همه‌ لحن‌ها برای لحن قصه مناسب نیست یا همه‌ لحن‌ها برای آیات عذاب مناسب نیست و باید لحن مناسب با آن مضمون را پیدا کرد. یک مهندسی دیگر، مهندسی انخفاض و اعتلای صداست؛ اینکه صدا را چه زمانی افزایش یا کاهش دهیم، مهم است، اما گاهی دیده می‌شود برخی از قاریان صداها را بی‌مورد بالا می‌برند. بنابراین، باید تشخیص داد که در چه مواردی صدا را بلند کرد و با میزان بلند باید خواند و در چه زمانی باید آرام خواند. از جمله توانمندی‌های دیگری که باید یک مرتل حرفه‌ای علاوه بر مهارت‌های تنغیمی و موسیقایی تلاوت داشته باشد این است که باید به تجوید و وقف و ابتدا نیز توجه ویژه‌ای داشته باشد چرا که تلاوت مستحکم و اصیل تلاوتی است که توانمندی‌های صوتی و لحنی را در کنار تجوید و وقف و ابتدای احسن داراست. در بحث تجویدی فصاحت حرکات، حروف، موارد صفات و احکام تجویدی باید به شکل احسن اجرا شود و رعایت صحیح توازن غنه، توازن مد و توازن سرعت تلاوت از موارد بسیار مهم در اجرای ترتیل اصیل به شمار می‌رود. وقف و ابتدا در القای معانی صحیح نیز رکن بسیار مهمی است چرا که با وقف یا ابتدای ناصحیح ناخواسته در معنای آیه خلل ایجاد می‌شود و حتی در زمینه وقف و ابتدای صحیح موارد لحنی نیز مهم است. برای این‌که یک قاری بتواند تلاوت مجلسی خوبی ارائه دهد و باعث رشد و تعالی تلاوت و استفاده مستمعان شود، لازم است که نکات مهمی نظیر مکان تلاوت، مدت تلاوت، پوشش قاری، تحفیظ قطعه، مناسب‌خوانی آیات، جایگاه الحان، جایگاه اصوات، جایگاه تکنیک‌ها و روش‌ها، اختلاف قرائت و حرکت قارئانه را در نظر داشته باشد.

فواید و آثار تلاوت قرآن

طبق آیه «وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا»، قرآن بر ایمان انسان می¬افزاید، بنابراین اگر انسان حق تلاوت را ادا کند، همانطور که فرمود: «يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ»، در این زمان هم خشوع می‌آید و هم بکاء. طرق مختلفی برای مأنوس شدن با قرآن وجود دارد که بی‌شک تلاوت قرآن می‌تواند در نیل به این هدف از اهمیت بالایی برخوردار باشد، مسأله‌ای که نه تنها در بخشی از آیه پایانی سوره مزمل با عبارت «فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» مورد تأکید قرار گرفته بلکه حضرات معصومین(ع) نیز نسبت به آن، توصیه‌های فراوانی داشته‌اند. همچنین خداوند در آیه ۲۹ سوره فاطر می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ»، کسانی که آیات الهی را تلاوت می‌کنند این افراد به تجارتی امید دارند که از بین نمی‌رود، ادامه آیه شریفه نیز به نظر می‌رسد که آثار تلاوت واقعی قرآن است، چون امر به اقامه نماز و انفاق به صوت مخفی و علنی شده است، اما اصل مطلب یعنی تلاوت قرآن در ابتدای آیه آمده و آیه نشان می‌دهد که این موارد نیز به نوعی مترتب بر تلاوت قرآن می‌شود.

آسیب های تلاوت

گاهی برخی قاریان قبل از تلاوت در مورد بهره مادی کاری که انجام می‌دهند، بحث می‌کنند، وقتی هدف به این سطح نزول پیدا می‌کند نباید انتظار اثرگذاری داشته باشیم. هرچند برای خواندن قرآن نباید نیت دریافت مبلغ وجود داشته باشد اما به هر حال باید فرد قاری نیز تأمین شود. البته اولین هدف قاری نباید این باشد که بابت تلاوتی که انجام داده چیزی دریافت می‌کند یا خیر. همه این موضوعاتی که عنوان شد در بخش اخلاق قرآن و اخلاق تلاوت مطرح است و لذا قاریان قرآن باید به سمت رعایت اخلاق قرآنی و تلاوت بر اساس آیات و روایاتی که نقل شده است، حرکت کنند.

آسیب‌شناسی مسابقات تلاوت

مراسم و مسابقات تلاوت قرآن‌ مانند شمشیر دو لبه است و می‌تواند ابعاد مثبت یا منفی داشته باشد. زمانی که انسان قرآن می‌خواند اگر اغراض غیر الهی در او باشد و برای تظاهر و صرفا زیبا کردن صدا و ... باشد، طبیعتا تبدیل به یک حجاب و مانع می‌شود. اما اگر انگیزه‌های الهی و نیت خالص و خصوصیاتی مانند مسأله حزن، توجه به معنا و درک محضر قرآن، مسأله طهارت ظاهری و باطنی در این تلاوت وجود داشته باشد طبیعتا تبدیل به عامل رشد خواهد شد.

منابع

ایکنا

دانشنامه جهان اسلام