استرس

استرس؛ اختلال در کارکرد سازواره¬ای بدن به سبب فشار یا تحریک. استرس‌ به طور مطلق بد نیست. مقدار کمی استرس برای ادامه زندگی ضروری است. زمانی که استرس منجر به مشکلاتی چون بی خوابی، گرفتگی عضلانی، سردرد، درد قفسۀسینه، ناراحتی معده، اسهال یا یبوست، اعتماد به نفس پایین، افسردگی، پرخاشگری و مجموعه نشانه های دیگر گردد بایستی معالجه شود. یکی از اصلی ترین راه‌های مقابله با عوامل فشار استرس، شهامت برخورد با واقعیت است. از نظر دینی برخی باورها و رفتارها همچون ایمان، توکل، ذکر خدا و صله رحم می تواند منجر به کاهش استرس شود.

تعریف استرس

استرس یا فشار روانی، به هر نوع عامل درونی یا بیرونی اطلاق می‌شود که با ورود بر ارگانیسم و تحت تاثیر قرار دادن روان فرد، موجب اختلال، آشفتگی و از بین رفتن تعادل می‌شود.

تاریخچه شکل گیری مفهوم استرس

«استرس» نخستین بار در قرن پانزدهم میلادی به معنای فشار بدنی به کار رفت. در اواخر قرن نوزدهم معانی استرس یا فشار گسترش یافت و تنش جسمی و ذهنی را نیز در برگرفت و در نهایت در قرن بیستم تحت عنوان فشار عصبی مطرح شد که به‌نوعی تمامی فشارهایی را که انسان در طول زندگی تحمل می‌کرد را شامل می‌شد.

تفاوت اضطراب و استرس

بسیاری از تغییرات فیزیولوژیکی استرس و اضطراب از جمله ضربان قلب، نفس‌های تند و کوتاه، و تنش عضلانی مشابه یکدیگر است؛ اما تفاوت استرس و اضطراب آن است که در استرس، ما از آنچه نگران‌مان کرده آگاهی داریم ولی در اضطراب از دلیل اضطراب خود (در آن لحظه) کمتر آگاهیم. نکته دیگر در تفاوت استرس و اضطراب آن است که ما خود را در قبال استرس ناتوان نمی‌یابیم و می‌توانیم راه‌هایی برای غلبه بر آن پیدا کنیم، اما در برابر اضطراب تفکر ما آن است که کاری از دست ما بر نمی‌آید و با ادارک درماندگی احساس می‌کنیم که امور بر ما غلبه دارند.

انواع استرس

تمام استرس‌ها منفی یا بد نیستند. مقداری از استرس برای ادامه زندگی لازم و ضروری است. سلیه استرس را از لحاظ کیفی به دو گروه تقسیم کرد:

استرس خوب یا مثبت این نوع استرس که از آن با عنوان یوسترس نام ‌برده می‌شود، لذت‌بخش بوده و باعث اثرات مثبت مثل افزایش فعالیت و خلاقیت فردی می‌شود. عاشق شدن، جشن ازدواج و تولد فرزند دربردارنده استرس مثبتی هستند که موجب تقویت اراده و تلاش پیگیر برای دستیابی به هدف می‌شود و احساس مؤثر بودن و همچنین ارتقاء انگیزه را به دنبال دارد. استرس بد یا منفی دیسترس یا استرس بد هنگامی رخ می‌دهد که فرد احساس کند قادر به کنترل حادثه استرس‌زا نیست. استرس بد در شرایطی رخ می‌دهد که فرد، از لحاظ ادراکی بر این باور است که مجموع انتظارات و خواسته‌هایی که از او وجود دارد، فراتر از منابع، امکانات و توانمندی‌های در اختیار اوست.

مراحل ایجاد استرس

هانس سِلیه، دانشمند کانادایی، از نخستین کسانی بود که پاسخ بدن به استرس را بررسی کرد. الگوی سه مرحله‌ای یافتۀ او که آن را نشانگان عمومی سازگاری خواند، شامل مرحلۀ اعلام خطر، مرحلۀ مقاومت و مرحلۀ از پا افتادگی است. در مرحلۀ اعلام خطر که نخستین پاسخ بدن به استرس است، بدن به کمک هورمونهایی همانند اِپی‌نِفرین (آدرِنالین) برانگیخته، و آمادۀ «جنگ یا گریز» می‌شود و ضربان قلب، میزان تنفس و فشار خون بالا می‌رود. در مرحلۀ بعد، بدن به کمک هورمونهایی چون کورتیزول، که نیرو را افزایش می‌دهند، برای سازگاری با استرس و مقاومت در برابر آن می‌کوشد؛ اما اگر استرسی شدید برای زمانی دراز ادامه یابد، مقاومت بدن درهم می‌شکند؛ در این مرحله، بدن در برابر بیماریها، و حتى مرگ، آسیب‌پذیر است.

نشانه های استرس

به طور معمول، استرس را از طریق چهار نشانه فیزیکی، عاطفی، رفتاری و شناختی می¬توان شناسایی کرد. نشانه¬های موجود در هر کدام از این شاخه¬ها به ترتیب عبارتند از: نشانه¬های فیزیکی: مشکل در خوابیدن، گرفتگی عضلانی، سردرد، درد قفسۀسینه، ناراحتی معده، اسهال یا یبوست، افزایش ضربان قلب، دست های سرد و مرطوب، احساس خستگی مفرط، تنفس سریع، لرز، تیک، کم‌حوصلگی، خشم و پرخاشگری، عرق کردن، خشکی دهان، بی‌اشتهایی، میل به سیگار، از دست دادن تمرکز، احساس سرگیجه، تکرر ادرار، سرخ شدن پوست صورت و ... نشانه¬های عاطفی: اعتماد به نفس پایین، بی‌تفاوتی، تحریک‌پذیری، ترس، احساس گناه، نگرانی، عصبانی احساس اضطراب و وحشت، بی قراری یا افسردگی نشانه¬های رفتاری: مصرف الکل یا مواد مخدر، افزایش مصرف سیگار، اختلالات خواب، کاهش حافظه، منزوی شدن، بی حوصلگی، علاقه نداشتن به کار، پرخاشگری، جویدن ناخن، بازی با موی سر نشانه¬های شناختی: مشکل در تمرکز، افکار منفی، گیجی و اشتغال ذهنی، اشتباهات مکرر، کم دقتی،بهانه‌جویی، ناتوانی در به خاطر آوردن حوادث، ضعف در تصمیم گیری.

عوامل ایجاد استرس

استرس اغلب چهار منبع اصلی دارد: عوامل محیطی: سر و صدا، هوای بد یا فجایع طبیعی، ترافیک، آلودگی و... عوامل اجتماعی: مشکلات مالی، اختلافات بین ‌فردی، از دست دادن فرد مورد علاقه‌ و... عوامل فیزیولوژیک: بلوغ، بیماری، تصادف، ورزش نکردن، اختلال در خواب، مصرف سیگار و... افکار: برداشت ما از حوادث، تصمیم ‌گیری، نگرش منفی، کمال‌‌گرایی، رقابت‌‌جویی، خودانتقادگری

راهکارهای دینی کاهش استرس

یکی از اصلی ترین راه‌های مقابله با عوامل فشار استرس، شهامت برخورد با واقعیت است. رویدادهای زندگی-چه خوب و چه بد- را باید پذیرفت و به دنبال حکمت و مصلحت¬های در پس آن بود. با این وجود در منابع دینی راهکارهای زیادی برای کاهش استرس پیشنهاد شده است که برخی از آنها عبارتند از: ایمان: ایمان به خدا در کاهش استرس بسیار مؤثر است. در تعریف ایمان گفته‌اند که ایمان پذیرایی و قبول مخصوصی از جانب نفس است نسبت به آنچه پذیرفته است؛ علامه طباطبایی بر همین تعریف تأکید کرده و علامت این قبول را در این می‌داند که سایر قوا و جوارح آدمی مانند خود نفس در برابر ایمان تسلیم شوند.وقتی ایمان بیاوریم که عزت و ذلت و حاکمیت و قدرت در دست خداست، آنگاه با وجود چنین پشتوانه‌ای دیگر هیچ ترس و نگرانی از اتفاقاتی که برایمان رخ خواهد داد نخواهیم داشت. توکل: یکی از مهم ترین راهکارهای اسلام براى مقابله با استرس، توکل بر خداست. امام على(ع) فرموده¬اند کسی که توکل کند، سختى‌ها بر او آسان و اسباب آسانى برایش فراهم مى‌شود. اگر انسان بپذیرد که همه هستی تحت سیطره خداوند است با توکل می‌تواند در برابر عوامل استرس‌زا بایستد.

نماز: حمایت‌گری و طلب حمایت یکی از شیوه‌های مقابله با استرس است. انسان به‌طور فطری خداجو است و در لحظات تنهایی و وحشت همواره به‌طور فطری به خدا پناه می‌برد. پژوهش‌ها نشان داده افرادی که به ادعیه و نماز مقید بوده‌اند علاوه بر آنکه ترس، نگرانی و تشویش کمتری داشته-اند؛ همچنین در برخورد با استرس روش‌های مناسبی را نیز در پیش گرفته‌اند. ذکر خدا: ذکر خداوند در قلب باعث آرامش روح و روان شده و از افسردگی پیشگیری می‌کند، در نهج‌البلاغه و متون دینی در مورد ذکر خدا به عنوان مهمترین عامل سلامتی روح و باطن اشاره شده است، همچنین برخی اندیشمندان غربی از جمله آلکسیس کارل معتقدند: «دعا بالاترین و مهمترین حلال مشکلات است؛ دعا و نیایش نشانه آزادسازی انرژی است» بنابراین دعا هم می‌تواند از عوامل مهم در کاهش استرس برای انسان باشد؛ البته انس با قرآن در آرامش روان انسان و شفای مؤمنان بسیار مهم و مؤثر است چنانکه در آیه ۸۲ اسراء نیز بدین مهم اشاره شده است. کسی که با خدا پیوند و ارتباط برقرار کند، از چیزی نمی‌ترسد، البته گاهی اوقات یاد خدا به ذکر ظاهری فرو کاسته می‌شود؛ در حالی که منظور از ذکر در آیاتی چون «...أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»، پیوسته بودن با حضرت حق است. کسانی که از غیر گسسته و با حضرت حق مأنوس‌اند، به آرامش می¬رسند، ولی کسانی که ارتباط قوی و محکمی با خداوند ندارند، همواره در تلاطم¬اند. اگر کارها برای رضای خدا انجام شود، دیگر ترسی از نتایج وجود نخواهد داشت، چون زمانی که شکست می‌خوریم و نتیجه نمی‌گیریم، استرس به سراغمان می‌آید.

صله رحم: در روایات دینی، صله‌رحم باعث طولانی شدن عمر می‌شود. هنگامی که افراد دور هم جمع می‌شوند، مشکلات را به هم منتقل کرده و برای حل آن از یکدیگر کمک می‌گیرند. چنین کاری موجب کاهش استرس و از میان رفتن مدبرانه موانع و مشکلات می‌شود. شرکت در عزاداری های اهل بیت(ع): انجام مناسك عزاداری به عنوان بخشی از رفتارهای مذهبی می‌تواند يك عامل مهم در كنترل استرس و افزايش سطح سلامت روان مثبت باشد.

استرس شرکت کنندگان در مسابقات قرآنی

استرس از جدی ترین موضوعاتی است که شرکت کنندگان در مسابقات قرآنی با آن روبه رو هستند. این مشکل مخصوصا در میان حافظان فراگیرتر از قاریان است؛ زیرا در بخش قرائت، قاریان عموماً با سرمایه ذهنی از نغمات قرآنی به تلاوت می‎‌پردازند ولی حافظان همیشه استرس آیات شبیه به هم را دارند و اگر کمی فکر آنها مشغول مسایل روزمره باشد این استرس ها به آنها ضربه می‌زند. تجربه کم حضور در محافل از جمله عواملی است که می تواند استرس شرکت کنندگان در مسابقات قرآنی را تشدید نماید. یکی از راهکارهای جدی مقابله با این وضعیت حضور پر رنگ و ارائه قرآن در محافل و مجالس مختلف است.

منابع

ایکنا

ویکی پدیا

ویکی شیعه

ویکی فقه

اسلام پدیا