نیریزی، احمد

احمد نیریزی؛ از بزرگترین خوشنویسان نسخ‌نویس و کاتبان قرآن در قرن دوازدهم هجری. میر احمد نیریزی نامدارترين نسخ‌نويس تاريخ ايران است که پايۀ سبك نسخ ايرانی و كتابت «نی‌ريزی» را بنا كرد. طبق آنچه از نگاشته‌های تاریخی به دست می‌آید نیریزی از محضر اساتید بزرگ خوشنویسی از جمله «محمد ابراهيم قمی» و «علاء الدين تبريزی» بهره‌ برده است. اغلب آثار وی، كتابت متون دينی است. خط او به نام «نیریزی» و نیز «سلطانی» شهرت دارد. نسخ منسوب به نی‌ریزی دارای ویژگی‌هایی همچون سادگی، روانی و رعایت فضای تنفسی میان عبارات آن است. اهميت خط نی‌ريزی علاوه بر هنری بودن، زيبایی و خواناتر بودن آن برای ایرانیان است. آثار برجای مانده از احمد نیریزی شامل ۹۹ مجلد قرآن، ۷۷ مجلد صحیفه و بسیاری از ادعیه و مرقعات دیگر به خط اوست که در موزه‌های بزرگ ایران و جهان نگهداری می‌شود. هم‌اکنون بنای یادبود این هنرمند در زادگاهش نی‌ریز، تبدیل به موزه خوشنویسی قرآنی شده است.

معرفی

میرزا احمد نی‌ریزی، از بزرگترین كاتبان وحی در ایران قدیم بوده است كه هم‌اكنون یادبود وی در شهرستان نی‌ریز تبدیل به موزه خوشنویسی قرآنی شده است. او اهل قصبه نیریز بود و مدت زیادی نیز در اصفهان اقامت داشت. گرچه تاریخ تولد او مشخص نیست، ولی آثار خوشنویسی‌ای که بین سال‌های ۱۰۹۴ تا ۱۰۱۱ هجری قمری نوشته شده محدوده زمانی زیست وی را مشخص می‌کند. او شاگرد مستقیم استاد محمدابراهیم قمی، نسخ‌نویس ممتاز دوره صفوی بوده است که آموزش خط را نزد او آغاز کرد؛ ولی بعد از مرگ استادش توانست با استمرار در مشق، شیوه‌ای مطلوب‌تر و مرغوب‌تر از خط استادش ابداع کند. به همین علت است که استاد نیریزی را از ارکان اربعه فن خطاطی و خوشنویسی می‌دانند که نامش در کنار استادان بایسنقر میرزا نبیره امیر تیمور گورکان در خط ثلث، محقق و ریحان،‌ میرعماد در خط نستعلیق و درویش عبدالمجید درخط شکسته برده می‌شود.

با وجود اين‌كه استاد احمد نی‌ريزی بزرگترين و نامدارترين نسخ‌نويس تاريخ ايران است، اما مطلب در مورد ايشان بسيار كم است. اهميت وی در خط نسخ تا بدان‌جاست كه او را استادالاساتيد، نادره زمان، اعجوبه زمان و ... خواندند. نی‌ریزی را تنها كسی دانسته‌اند كه در ايران در خط نسخ يد بيضا داشته است. در منابع و كتاب‌هايی كه درباره احمد نی‌ريزی نوشته شده، آمده است يكی از تذكره‌نويسانی كه بسيار از ميرزا احمد ياد كرده، ميرزا سنگلاخ است كه در تذكرة‌الخطاطی از آثار وی و خصايص اخلاقی‌اش‌ سخن گفته است.

زندگینامه

میرزا احمد یا میراحمد نی‌ریزی ملقب به سلطانی از بزرگ‌ترین نسخ‌نویسان و خوشنویسان معروف قرن دوازدهم هجری (اواخر حکومت صفویه) است که در نی‌ریز فارس چشم به جهان گشود. گرچه از زندگانی وی اطلاع دقیقی در دست نیست اما گفته می‌شود که میرزا احمد نی‌ریزی در اصفهان اقامت گزیده است. وی به دعوت آخرین پادشاه صفویان به اصفهان مهاجرت کرده و در سال‌های ۱۱۰۵ ـ ۱۱۳۴ هجری قمری در دربار صفوی به کتابت قرآن و ادعیه و نسخ دینی مشغول بوده است. نیریزی به دلیل کتابت برای شاه سلطان حسین صفوی برخی از آثارش را با عبارت «سلطانی» امضاء می‌کرد. اولین اثری که از وی شناخته شده، صحیفه سجادیه‌ای است که در سال ۱۰۸۷ قمری کتابت کرده و در آن نام پدرش را «سلطان محمد» و لقب خود را «شمس‌الدین» قید می‌کند. وی ابتدا نزد ابراهیم قمی، خط نسخ را آموخت و از روی خطوط علاءالدین تبریزی مشق بسیار کرد و با اینکه از این دو استاد به احترام و نیکی یاد کرده است، شیوه خاصی در خط نسخ پایه‌گذاری کرد که مورد استقبال خوشنویسان پس از خود قرار گرفت و سرمشق نسخ‌نویسان ایران شد و به نسخ ایرانی شهرت یافت.

خلع شاه سلطان حسین صفوی به دنبال سقوط اصفهان توسط افغان‌ها و پراکنده شدن درباریان که پشتیبان هنری و مشوقان وی در کار خوشنویسی بودند، ضربه‌ای شدید برای نی‌ریزی بوده چنان که از آن پس نوشته‌های او کاهش یافته است این واقعه وی را مجبور به ترك اصفهان می‌کند و در آثار پس از اين اتفاق، عبارت «عبدالداعی لابود الدوله القاهره الباهره ...» و نيز عنوان «دارالسلطنه» جز در محدود آثاری مشاهده نمی‌شود. در واپسین سال پادشاهی صفویان (۱۱۴۷ قمری) اثری از او در دست نیست و از سال ۱۱۴۸ قمری (آغاز پادشاهی نادرشاه) تنها دو قطعه خط از او بازمانده است. از ۱۱۴۹ قمری دو کتاب دعا از احمد باقی است و از ۱۱۵۰ قمری هیچ اثری از وی برجا نمانده است. کتابت ۴ نسخه را به واپسین سال زندگی هنری او یعنی ۱۱۵۱ قمری نسبت داده‌اند؛ نخست عدةالداعی، دوم نسخ‌هایی از دعای صباح، سوم نسخ‌های شامل سور و ادعیه و چهارم یک نسخه دعا که به شماره ۱۳۰۸ در کتابخانه آستان قدس رضوی قرار دارد. در کتاب تذکرةالخطاطین آمده است که احمد نی‌ریزی سفرهای متعددی به مدینه و مکه، عتبات و مشهد جهت زیارت چهارده معصوم (ع) کرده است.

اساتید

در كتاب «تذكره الخطاطين»، شرح حال مختصری از ميرزا «احمد نی‌ريزی» درج شده كه وی را شاگرد «محمدصادق ارجستانی» و «محمد ابراهيم قمی» می‌داند و ميرزا «سنگلاح» نويسنده كتاب يادشده معتقد است: «احمد نی‌ريزی» پس از مرگ «محمد ابراهيم قمی» از قم به نی‌ريز رفت و چندی در آنجا به سبك استاد به كتابت پرداخت و سپس شيوه‌ای نو و برتر در نسخ ابداع كرد. هرچند از نظر برخی كارشناسان شاگردی وی در محضر اساتيد ياد شده مورد بحث قرار دارد اما ميرزا «احمد نی‌ريزی» با «علاء الدين تبريزی» از ديگر اساتيد برجسته خوشنويسی همراه و همگام بوده است.

ویژگی‌های خط نیریزی

خط نسخ قرآنی از قرن هفت با خط صفی الدین ارموی که استاد یاقوت مستعصمی از معروفترین قرآن‌نویسان بود به اوج خود رسید. این خط در دوره صفویه به کمال رسید و اوج آن در خط میرزا احمد نیریزی بود. و نه پیش و نه پس از نی‌ریزی کسی نبود که به زییایی مانند وی نسخ قرآنی به درستی و زیبایی کتابت کند. همچنین تناسب کلمات و حروف در کتابت وی مشهود است. نگاه نی‌ریزی به خط نسخ حاکی از نگاه لطیف ایرانی به آن بوده است. در روزگار معاصر نیز پیشگامانی بوده‌اند که مکتب میرزا احمد نی‌ریزی را حفظ کرده‌اند که از میان آن‌ها می‌توان به میرزا احمد نجفی زنجانی، استاد طاهر خوشنویس و حبیب الله فضائلی اشاره کرد. پیام میرزا احمد نی‌ریزی در قرآن‌های کتابت‌ شده سادگی و زیبایی قرآن است و قرآنی که وی کتابت کرده آنچنان خوشخوان و روان است که خواننده را دچار تکلف نمی‌کند و به راحتی با خواننده خود ارتباط برقرار می‌کند. وجود انعطاف در خط نیریزی که خشکی‌های این خط را از بین برده و به جایش لطافتی نشانده از ویژگی‌های بارز خط این استاد است. ضمن این که طراحی هنری حروف و کلمات در کنار خوشخوان بودن خط او ویژگی‌های غیرقابل انکارخط نسخ به شیوه کتابت نیریزی است. نسخ منسوب به مرحوم احمد نی‌ریزی شاهد ویژگی‌های منحصر بفردی از جمله رعایت فضای تنفسی میان عبارات آن است. در نسخ ایرانی منسوب به نی‌ریزی صافی، صداقت و سبکی منحصر بفرد مشاهده می‌شود. این خط از فشردگی که در نسخ «عثمان طه» دیده می‌شود، عاری است و جای تنفس به قاری را می‌دهد و با فواصلی که میان خود رعایت کرده است قادر است استراحت چشمی به مخاطب و قاری قرآن بدهد. در نسخ نی‌ریزی برخلاف «عثمان‌طه» برخی از حروف مانند میم و واو و قاف فاقد چشم هستند و داخل دایره آن‌ها پر شده است اما در «عثمان طه» دوایر توخالی وجود دارد. لازم به ذکر است خط میرزا احمد به نیریزی شهرت دارد و آن را خط سلطانی نیز می‌نامند.

آثار

احمد نی‌ریزی به بزرگترین خوشنویس خط نسخ شهرت دارد اما شکسته و نستعلیق را هم خوش می‌نوشته‌ است و از او ۹۹ مجلد قرآن، ۷۷ مجلد صحیفه و بسیاری از ادعیه و مرقعات دیگر به خط او در موزه‌های بزرگ ایران و جهان بر جای مانده ‌است. از جمله آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. قرآن وزیری بزرگ، به قلم نسخ، رقم و تاریخ «.. احمد نیریزی فی ۱۱۲۲ من الهجرة» ، شماره ۱۹۷۰ کتابخانه شماره ۱ مجلس شورای اسلامی.

2. قرآن، وزیری بزرگ، به خط نسخ، با رقم و تاریخ «احمد نیریزی صفر ۱۱۲۵ ق»، شماره ۱۵۶۱ کتابخانه چستربیتی دوبلین.

3. قرآن رحلی، تاریخ و رقم به قلم رقاع ممتاز ۱۱ رمضان ۱۱۳۱ قمری، کتابت شده به «فرمان دستور اعظم... محمدقلی خان بیگدلی شاملو... بیدالعبدالاقل... احمد النیریزی»، شماره ۸۳۸۱ موزه ملی ایران.

4. قرآن وزیری، جلد روغنی الحاقی کار عبدالوهاب مذهب‌باشی ۱۲۹۲ قمری. این نسخه نفیس که به شماره ۳۹۴۳ به ثبت رسیده و به کتابخانه مجلس شورای ملی تعلق داشته، در ۱۳۳۲ به ملک سعود، پادشاه عربستان سعودی هدیه شده است.

5. قرآنی به خط میرزا احمد نیریزی که تمامی صفحات آن مذهّب است، (کتابخانه مصر).

6. قرآنی نفیس به خط نسخ که وی در حاشیه آن اختلاف قرائت قراء سبعه را کتابت کرده است.

7. قرآن کریم با جلد روغنی، به تاریخ ۱۱۱۹ قمری، به شماره ۱۵۰، مشهد کتابخانه آستان قدس رضوی و ده‌ها نسخه خطی قرآن دیگر. عمده آثار گزارش شده نیریزی در کتابخانه کاخ گلستان و کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود و برخی دیگر از آثار او در کشورهای مختلف دنیا ازجمله آمریکا (نیویورک)، فرانسه (پاریس)، مصر (قاهره) و ترکیه پراکنده است.

کاربرد دینی آثار

اهميت كار ميرزا احمد نی‌ريزی به چند دليل است؛ اولا در خط نسخ استاد بی‌بديلی بوده و اهتمام ايشان به كتابت متون دينی است. شايد بتوان گفت جز برخی كارهای حاشيه‌ای و برخی مرقعات، ديگر هيچ كاری جز كتابت قرآن و ادعیه مختلف، به ويژه دعای كميل، نداشته است. اين مسئله نشان می‌دهد وی تدين بسياری داشته و هنرش را در آثار دينی به كار برده است. استاد احمد نی‌ريزی با تلفيق هنر و دين آثار بی‌بديلی را خلق كرده و ويژگی اصلی نسخ وی را می‌توان در كاربردهای دينی دانست.

اهمیت نسخ نیریزی

امروزه دو سبك «نی‌ريزی» و «عثمان طه» در خوشنويسی قرآن كريم بيش از هر سبك ديگر مورد توجه علاقمندان به قرائت كتاب وحی قرار دارد. خط نسخ نیریزی و عثمان طه با يكديگر تفاوت‌های بسياری دارند. دلیل اين‌كه خط عثمان طه در چاپ‌ مجلدات قرآن ترجيح داده شده به خاطر يك دست بودن تمام قرآن‌هايی است كه در نقاط مختلف دنيا چاپ می‌شود، ولی مسلما نسخ نی‌ريزی ارزش والایی دارد و حتی برای ایرانیان خواناتر است. اهميت خط نی‌ريزی علاوه بر هنری بودن، خوانا و زيباتر بودن و كاربردش در كتابت متون دينی است. امروزه این خط تدريس می‌شود و از اهميت بسياری برخوردار است.

خصوصیات میرزا احمد نیریزی

وی بسيار پسنديده خصال بود و هر چه از مبالغ خطير حق الكتابه به دست می‌آورد به اندكی قناعت می‌كرد و مابقی را انفاق فقرا می‌كرد. وی توجه خاصی به شيوه ياقوت مستعصمی داشت و آن را سرمشق خويش قرار می‌داد تا آنكه با مهارت و تمرين فراوان موفق به ابداع شيوه‌ای در كتابت نسخ، به نام «نسخ ايرانی» می‌شود و به آنچه نسخ ياقوتی و نسخ ريحانی خوانده می‌شد، در كتابت مصاحف ايرانی خاتمه داد و كاتبان ايرانی از آن پس، ابداع نی‌ريزی را سرمشق خود قرار دادند و «محمد شفيع ارسنجانی» در دوران قاجاريه شيوه نسخ ايرانی را به كمال رسانده و استوار كرد. درگذشت از پایان زندگی احمد نی‌ریزی اطلاع موثقی در دست نیست اما سال ۱۱۵۵ هجری قمری را پايان عمر اين هنرمند می‌دانند. مرگش را در ۱۰۳ سالگی در زمان و مکانی نامعلوم می‌دانند. ظاهراً میرزا در اصفهان در گذشته‌ است اما در مکان آرامگاه او که در زادگاهش قرار گرفته یا در شهر دیگری، اختلاف است. گفته می‌شود جسد وی را از اصفهان يا نی‌ريز به كربلا منتقل كرده‌اند که در آن نیز جای بحث و تردید است. انجمن مفاخر و آثار ملی ايران در زادگاهش نی‌ریز، بنای یادبودی در بزرگداشت او برپا داشته‌ است.

منابع

ایکنا