شنیدن قرآن

شنیدن قرآن؛ سکوت و شنیدن همراه با حضور قلب در هنگام تلاوت قرآن. این‌گونه توجه و شنیدن از آداب تلاوت قرآن است.

مفاهیم

تعریف استماع

سمع عبارت است از حس شنوایی در گوش که صداها را درک می‌کند و سماع یعنی صرف شنیدن، هرچند بدون اراده باشد، اما استماع گوش سپردن همراه با پذیرش قلبی است که بدون اعمال اراده حاصل نمی‌شود.

تعریف انصات

انصات، نوعی گوش فرادادن و خاموشی و سخن نگفتن در هنگام شنیدن است. انصات مترادف کلمه سکوت است که مقدمه استماع و گوش دادن به شمار می‌رود و درواقع همان سکوت جهت استماع است.

آیات استماع در قرآن

اولین دلیل برای اثبات اصالت وجه شنیداری قرآن، بسامدی است که واژه سمع در قرآن دارد. در آیه‌ی 204 سوره‌ی اعراف به استماع و انصات، هنگام قرائت قرآن اشاره شده است و منظور از واژه‌ی «لعل» در آیه این است که اگر قرآن را گوش دهید و سکوت کنید زمینه‌ی رحمت الهی بر شما ایجاد می‌شود. از طرفی آیه به تعبیر علامه طباطبایی(ره)، اطلاق دارد و به این معناست که هر وقت قرآن خوانده شد باید سکوت کرد. اين‌كه در آيه‌ شريفه «انصات» با «استماع» همراه شده، تأکیدی است بر سكوت ظاهری و تذكر به تمركز باطنی؛ زيرا «استماع» بدون سكوت ظاهری امكان ندارد. بنابراين «استماع» و «انصات» گوش فرادادن به همراه سكوت ظاهری و تمركز بخشيدن به قوه‌ی فكر و انديشه، جهت دريافت پيام قرآنی است.

آيه ۸۳ سوره مباركه مائده، انقلاب روحی و معنوی عالمان مسيحی اهل تواضع و آخرت طلب را در پی استماع قرآن می‌داند. ازنظر قرآن، غایت قرآن که تذکر است با شنیدن حاصل می‌شود و درک برخی آیات، فقط برای آن‌هایی که گوش شنوا دارند امکان‌پذیر است. همچنین گوش کردن از عوامل زمینه‌ساز رستگاری در قرآن است و جهنمیان بر نشنیدن خود حسرت می‌برند. در قرآن سمع با وعی است که اثر دارد و شنیدن مؤثر قرین اندیشه است. به فرموده‌ی قرآن اجنه در بازنمایی تجربه خود از قرآن بر سمع تأکید می‌کنند. از طرفی شنیدن مقدمه‌ی باور است و عدم پذیرش از انبیا و نافرمانی از آن‌ها به خاطر نشنیدن است. همچنین استماع قرآن درهای رحمت را می‌گشاید. در قرآن کسی که حجاب‌ها را کنار بزند و القای سمع کند و بررسی‌های عالمانه دیگران نسبت به آیات را بشنود درحالی‌که قصد بهره‌برداری و شنیدن دارد به حقیقت می‌رسد.

ضرورت و جایگاه استماع هنگام تلاوت قرآن

قرآن، كلام خداست و حاوی معارف، احكام و دستورالعمل‌های زندگی است و سكوت، خاموشی و گوش سپردن به قرائت قرآن، هم احترام به اين كتاب و كلام آسمانی است و هم موجب كسب گنجينه معارف، احكام و فهم فرهنگ قرآن می‌شود. لذا برخی مفسران در کنار دلایل قرآنی و روایی دلیل عقلی نیز آورده‌اند و بر این باورند که عقل و ادب، اقتضاء می‌کند که انسان در هنگام قرائت قرآن، سکوت کرده و به آن گوش دهد. لزوم استماع قرآن و سکوت در برابر آن آن‌قدر در روایات تأکید شده است که در فقه به صورت‌های مختلف واجب شمرده‌شده است. برخی اقوال، استماع را واجب مطلق، برخی واجب در نمازها، برخی واجب در هنگام نزول، برخی واجب در عمل به محتوا و برخی واجب در برخی نمازها مانند جمعه و فطر می‌دانند. در سنت عرفانی هم سماع قرآن برترین شیوه معرفت خداوند است و صوت خوش قرآن نقش اساسی در دریافت‌های عرفانی داشته است.

جاذبه استماع قرآن

به دلیل تأثیر آیات قرآن بر افراد، سران مشرکان، مردم را از شنیدن قرآن نهی می‌کردند. این مسئله نشان‌دهنده‌ی جنبه‌ای مهم از ویژگی‌های زیبا شناسانه‌ی متن قرآن است که توجه به آن می‌تواند نقش مؤثری در تأثیرگذاری بر مخاطب داشته باشد. با تکیه‌بر منابع تاریخی می‌توان دریافت که جنبه‌ی زیبا شناسانه قرآن حتی در مرحله‌ی «پیشافهم» نیز سبب جذب مخاطب می‌شود. چنین جنبه‌ای در دیگر متون الهی از بعد تأثیرگذاری دیده نمی‌شود. بی‌شک جنبه‌ی متعالی زیبا شناسانه آیات قرآن چنان تأثیری بر مخاطب می‌گذاشت که حتی مخاطبی که توجهی به معانی والای این کتاب آسمانی نداشت نیز جذب آن می‌شد. برخی از مستشرقان اذعان دارند که قبل از اینکه مخاطب جذب محتوای آیات شود، جذب جنبه موسیقایی و جمال‌شناسی قرآن می‌شود.

زیبایی موسیقایی قرآن و جمال‌شناسی آن به حدی بوده است که ثعلبی نیشابوری، مفسر و صاحب تعبیر معروف «الشکف و البیان» در دهه‌ی آخر عمر خود کتابی با عنوان «قتلی القرآن» یعنی کسانی که قرآن را شنیدند و مردند می‌نویسد. نکته مهم در حکایات این کتاب، تأثیر بُعد موسیقایی و هنری تلاوت بر مستمعان است که فارغ از توجه به محتوای والای قرآن کریم، تلاوت با صوت خوش و خشوع قلب می‌تواند تأثیر بسزایی در مخاطبان، حتی دگر کیشان، داشته باشد. از طرف دیگر، مؤلفان مسلمان بر ویژگى ادبى قرآن به‌منزله عاملى قطعى و مؤثر براى انتشار اسلام اشاره مى‌کنند. واکنش شنوندگان قرآن در ادبیات اسلامی، واکنشی واحد است و بیشتر مستمعین و عربی‌دان‌ها بر وحدت موضوع، تناسب آیات، عدم وجود تناقض، زیبایی، بلاغت، شیوایی و استواری کلام توجه کرده‌اند. ازاین‌روست که عالمان دینی بر اعجاز ساختاری و کلامی آن تکیه کرده‌اند و دراین‌باره متون زیادی را به تحریر و تقریر درآورده‌اند.

آثار و نتایج استماع قرآن

استماع و شنیدن قرآن، زمینه‌ساز جلب رحمت الهی است که امکان تدبر و تفکر درآیات الهی را فراهم می‌کند. گوش فرادادن به قرآن موجب می‌شود معانی آن به‌خوبی فهمیده شود، به اندرزها و دستورات و احکام قرآن عمل شود و درنتیجه ایمان انسان بیشتر گردد. نتیجه‌ی استماع و سکوت، هنگام خواندن قرآن، برخورداری از رحمت الهی، تغییر سبک زندگی، پیشرفت و تکامل انسان، بهبود روابط اجتماعی، افزایش خلاقیت و پدید آمدن افکار نو و درمان بیماری‌هاست. از دیگر کارکردهای تلاوت قرآن اصلاح افراد است.

خاموشی و سكوت در هنگام استماع قرآن، موجب رقت قلب و انقلاب روحی و خوف توأم با گريه و زاری است. البته چنین استماعی، با خصوصيات ويژه‌ای همراه است كه مورد سفارش قرآن و اهل‌بیت(ع) است. بر اساس تحقیقات و آزمایش‌ها، حتی گیاهان نیز تحت تأثیر آیات کلام وحی قرارگرفته و سریع‌تر رشد می‌کنند. شنیدن قرآن، خصوصاً با صوت خوش تأثیرات عجیبی درروان مخاطب دارد. نتایج علمی نشان داده است که شنیدن صوت قرآن کریم تغییرات فیزیولوژیکی در سیستم عصبی انسان ایجاد می‌کند و تنش‌های شدید روحی را کاهش می‌دهد و تأثیر آرامش‌بخش این عمل در افراد عصبی و پرتنش به حدی است که درصد بالایی از این مشکلات، کاهش می‌یابد. بسیاری از بیمارانی که به آیات قرآن گوش فراداده‌اند؛ حتی با زبان عربی آشنا نبوده و متوجه مفهوم آیات نمی‌شدند؛ ولی اثرات مثبت درمان به‌خوبی در آن‌ها نمایان شده است.

نقش شنیدن در یادگیری و حفظ قرآن

با توجه به يافته‌های دانشمندان در مورد یادگرفتن یک‌زبان جديد و روش پیامبر(ص) در آموزش قرآن كريم، بهترين روش حفظ قرآن، روشی است كه مبتنی بر استماع و تكرار باشد. اين روش باعث مداومت حفظ می‌شود و در حقیقت، الگوی الهی آموزش قرآن است. بنابراین، یکی از عوامل موفقیت حافظ، حفظ همراه با استماع ترتیل است. همچنین گوش دادن، شرط مهم در یادگیری اصول قرائت نیز هست.

منابع

ایکنا