جین دمن مک اولیف

جین دمن مک اولیف(Jane Dammen McAuliffe)؛ یکی از اسلام پژوهان و قرآن پژوهان آمریکایی است که استاد مطالعات اسلامی دانشگاه تورنتو و یکی از سرویراستاران دائره المعارف اسلامی لایدن می باشد. وی در زمینه قرآن و تفسیر آن، تاریخ صدر اسلام و روابط متقابل بین اسلام و مسیحیت دارای تخصص است و دیدگاه خاصی دارد. وی معتقد است که قرآن کتابی دارای متن متقن است؛ اما از نظر سند اشکالاتی دارد. علاوه بر این، وی تاریخ تفسیر قرآن در دوره کلاسیک را برای دوره جدید مناسب نمی داند و جغرافیای تفسیر و تاریخ تفسیر را از حوزه آسیا و آفریقا به سمت آمریکا و اروپا در حال تغییر می داند. وی تاکنون کتاب و مقالاتی را در این مورد ارائه داده است که برخی از آنها عبارتند از: مقدمه ای بر تفسیر قرآن در قرون وسطی، مقاله علوم تفسیری، قدرت ماندگار قرآن، ارزیابی تفسیری ایرانی از اهل الکتاب، هرمنوتیک قرآنی، معمایی تفسیری؛ ارزیابی اسراییلیات، شناخت صابئين در تفاسير قرآن، اهل ‌كتاب در يك تفسير فارسی و مدخل پلورالیزم دینی و قرآن.

آشنایی با جین دمن مک آولیف

جین دَمِن مک اولیف (Jane Dammen McAuliffe) یکی از پژوهشگران در حوزه اسلامی است که در ایالت پنسیلوانیای آمریکا بدنیا آمد. وی مدرک کارشناسی فلسفه و مطالعات کلاسیک را از کالج ترینیتی واقع در واشینگتن دی.سی آمریکا دریافت کرد و مدرک کارشناسی ارشد را در رشته ادیان و مذاهب در سال ۱۹۷۹ و مدرک دکتری را در سال1984 رشته اسلام‌ شناسی از دانشگاه تورنتو اخذ کرد. وی از سال ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۲ در دانشگاه‌های امورای، آتلانتا و جورجيا به تدريس مطالعات دينی و اسلامی مشغول بوده و از سال ۱۹۹۲ تا ۲۰۰۰ استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه تورنتو كانادا بوده و در اين مدت در سمت استاد تمام به تدريس در دو دپارتمان اديان و فرهنگ و تمدن‌های خاورميانه اشتغال داشته و از سال ۲۰۰۰ ميلادی تاكنون رئيس يكی از دانشكده‌های دانشگاه جرج تاون آمريكا بوده است. پس از فارغ التحصیلی از کالج، تحصیلات تکمیلی را به صورت پاره وقت در دانشگاه فورهام و مدرسه علوم دینی ادامه داد. در ۱۹۷۶ پس از به دنیا آمدن دو فرزندش با استفاده از کمک هزینه تحصیلی بنیاد دانفورث تحصیل در دانشگاه تورنتو را به صورت تمام وقت آغاز کرد. اگرچه در آن زمان هم هنوز هدفش مطالعات قرآنی نبود؛ بلکه پژوهش‌هایش را در حوزه فلسفه دین انجام می‌داد. تحقیق در حوزه‌ سنت‌های ادیانی چون بودیسم و یهودیت شروعی برای رسیدن به پژوهش‌های اسلامی و قرآنی بود.

وی در تحقیق میان سنت‌ها و ادیان مختلف دوره‌ای با عنوان فلسفه سیاسی اسلام در قرون وسطی گذارند که به شدت تحت تاثیر قرار گرفت و کلید آغاز تحقیقات گسترده اسلامی‌اش بود. در جولای ۲۰۰۸ بود که به عنوان استاد ارشد وارد کالج برایان مور شد و هنوز در همان مرکز مشغول به کار است. مک اولیف سمت‌های دیگری را در دانشگاه های مختلف عهده دار بوده است، از جمله نائب رئیسی و استادی در دانشگاه اموری ریاست گروه مطالعات مذهبی دانشگاه تورنتو و استاد مطالعات اسلامی در گروه تمدن خاورمیانه و خاور نزدیک دانشگاه تورنتو است. نزدیک به سه دهه است که تمرکز مطالعاتی مک اولیف بر اسلام و گفتگوی میان ادیان و مذاهب قرار گرفته که به گفته خود او هر دو موضوع در تقویت ایمان و روحیه دینی او موثر بوده است. تحصیل در رشته مطالعات اسلامی موجب کشف مسیرهای جدید و برانگیختن حس کنجکاوی او شد و تا پیش از تحصیل آن آشنایی با مطالعات شرق و اسلام نداشته است.

وی لاتین و یونانی را در کالج ترینیتی آموخته بود و پس از وارد شدن به حوزه پژوهش‌های اسلامی مشتاق یادگیری عربی و فارسی شد. پس از پایان دوره، مطالعاتی درباره مسائل بنیادی اسلام انجام داد، مسائلی همچون ریشه ‌های تاریخی اسلام، تفسیر قرآن و مطالعات تطبیقی اسلام و مسیحیت. عنوان رساله دکترایش «مسیحیان در قرآن» بود که باعث شناخت و تثبیت جایگاه او در میان اعضای انجمن مطالعات خاورمیانه شد. خانم مک اولیف شباهت‌ها و در عین حال تفاوت‎های بسیاری میان اسلام و مسیحیت می‌دید. در میانه دهه هشتاد مدیریت یک انجمن مذهبی اسلامی- مسیحی را به عهده گرفت تا فرصتی برای گفتگو ادیان را فراهم کند و در همین زمان با کمیته ملی ارتباطات مسلمانان و مسیحیان کانادا همکاری می‌کرد.

وی مدتی به عنوان استادیار و سپس نائب رئیس در مرکز الهیات دانشگاه اموری ایالات متحده مشغول بود و سپس به دانشگاه تورنتو بازگشت، جایی که سمَت استادی گروه تمدن‌های خاورمیانه و خاور نزدیک و ریاست مرکز مطالعات مذهبی را برعهده گرفت. در دوران حضورش در آمریکا تلاش کرد تا دفتر گفتگوی اسقف‌های کاتولیک را بازگشایی کند. ریشه‌های ابتدایی کار این دفتر مربوط به سال ۱۹۶۵ و زمان پاپ پل هفتم و به منظور ایجاد رابطه دینی با غیر مسیحیان از جمله مسلمانان بود. نزدیک به یک دهه، مک اولیف در گردهمایی سالانه دانشمندان مسلمان و مسیحی شرکت داشت که توسط اسقف اعظم کانتربری برگزار می‌شد. از جمله آن‌ها همایشی پس از حادثه یازده سپتامبر بود. او خود را متعهد به برقراری دیالوگ میان ادیان می‌داند و با برگزاری و حضور در جلسات و همایش‌های مختلف سعی در ایجاد درک متقابل، کنار گذاشتن اختلافات گذشته، برقراری رفاه و عدالت اجتماعی اخلاقی، و همچنین صلح و آزادی دارد.

مجموعه پنج جلدي «دايره‌المعارف قرآن» به سرويراستاري وی بوده است كه گسترده‌ترين محدوده ممكن در تحقيقات آكادميك درباره قرآن را به نمايش مي‌گذارد. اين مجموعه را انتشارات بريل در فاصله سال‌هاي 2001 تا 2006 در پنج جلد به همراه جلدي حاوي نمايه‌ها منتشر كرد.

حوزه مطالعات قرآنی جین دمن مک اولیف

حوزه مطالعاتی اولیف در زمینه قرآن بر پایه رویکرد وی به قرآن و تفسیر بنا شده است. وی قرآن را از جهت متنی، کتابی قدرتمند و تأثیرگذار می داند؛ ولی از حیث سندی، اشکالاتی را برای آن مطرح ساخته است. از جمله این اشکالات جمع نشدن قرآن در دوره حیات پیامبر(ص)، تناقض و اضطراب شدید روایات جمع قرآن توسط خلفا، تعارض روایات جمع قرآن در عهد پیامبر(ص) است. علاوه بر این، وی در حوزه تاریخ تفسیر قرآن کریم نیز صاحب نظر بوده است. وی تاریخ تفسیر قرآن کریم را به سه دوره تکوین، کلاسیک و مدرن تقسیم کرده است؛ اما تفسیر کلاسیک قرآن را برای عصر حاضر مفید نمی داند. وی تفسیر جدید از قرآن را مختص جغرافیای اسلامی ندانسته و آن را از جغرافیای آسیا و آفریقا به سمت آمریکا و اروپا در حال تغییر دانسته است.

تخصص دیگر اولیف در تفسیر قرآن است. وی علوم تفسیری را از رهگذر مقایسه دو کتاب مهم علوم قرآنی یعنی البرهان و الاتقان مورد بررسی قرار داد و در مقاله ای با عنوان«Quranic Sciences» بدان پرداخته است. این مقاله با نام علوم تفسیری توسط جواد محمدی ترجمه شده است. كتاب «مسيحيان در قرآن» (بررسی تفاسير قديم و جديد) اثر دیگر اولیف است که به بررسی ديدگاه‌‌های ۱۰ تن از مفسران قرآن در تفسير هفت آيه قرآن كريم در مورد مسيحيان پرداخته و از اين رهگذر، عناصری از سنت تفسير در اسلام و مناسبات بين‌الاديانی مفسران مسلمان را نمايان می‌‌سازد. هدف اصلی وی در اين كتاب آن است كه به تحقيق درباره‌ مسيحيان در سنت اسلامی (عمدتاً تفاسير) و تصور مسلمانان از واژه مسيحی بپردازد. وی در این مورد، در جستجوی تصوير مسيحيان در باور مسلمانان، تنها بر ادبيات و متون تفسيری تكيه می‌‌كند و به بررسی اين موضوع در كتب تاريخی و متون كلامی، حديثی و فقهی نمی‌‌پردازد. این کتاب يك مقدمه و دو بخش اصلی دارد. بخش نخست حاوی دو فصل و بخش دوم دارای هفت فصل و يك نتيجه‌‌گيری است. فصل اول كه «متن و تفسير» نام دارد، به معرفی متن قرآن، جمع و تدوين آن، شكل‌گيری تفسير قرآن، تحول و تكامل تفسير و نيز پيدايش تفاسير جديد قرآن در سده‌های اخير می‌پردازد و اين موضوعات را با تكيه بر پژوهش‌‌های قديم و جديد مسلمانان و غربيان تحليل می‌‌كند.

مرور بر آرای مسلمانان و انواع نظريه‌ پردازی‌‌های غربيان در اين باره تقريباً كامل است؛ اما به دليل آنكه اين امر موضوع اصلی كتاب وی نيست، بسيار مختصر و گزيده است. عنوان فصل دوم «از طبری تا طباطبايی» است. وی در اين فصل تفاسير معروفی را كه مورد مراجعه‌ وی بوده ‌اند، معرفی می‌كند. 10 مفسری كه آرای تفسيری آنها در اين كتاب بررسی شده است، به ترتيب عبارتند از: طبری، شيخ طوسی، زمخشری، ابوالفتوح رازی، ابن ‌جوزی، فخرالدين رازی، ابن ‌كثير، ملا فتح الله كاشانی، رشيد رضا و علامه طباطبايی. از اين ميان، چهار مفسر شيعه و بقيه از اهل سنت‌ هستند، دو تفسير فارسی و بقيه عربی، دو تفسير كاملاً روايی و بقيه دارای سبك غيرروايی، دو تفسير از دوره جديد (قرن چهاردهم) و بقيه از سده‌های سوم تا دهم هجری هستند.

بنابراين می‌‌توان گزينش مؤلف را از جامعيتی نسبی برخوردار دانست. مك‌ اوليف در اين فصل شرحی موجز و دقيق از زندگی، تحصيلات، آثار و افكار هر يك از اين مفسران به دست می‌دهد و پيش از ورود به بحث اصلی خود در بخش دوم (فصل‌های سوم تا نهم)، ويژگی‌ها و نگرش تفسيری اين تفاسير را معرفی می‌كند. نكته قابل توجه آنكه وی افزون بر متون اروپايی و عربی، از منابع فارسی نيز به فراوانی استفاده می‌كند. بخش دوم (فصل‌های سوم تا نهم) بدنه‌ اصلی كتاب است. وی عنوان اين بخش از كتاب را «ستايش قرآن از مسيحيان» قرار داده است. هر يك از فصول سوم تا نهم (در بخش دوم) به بررسی و تحليل يكی از گزاره‌های قرآنی درباره مسيحيان است.بدين‌سان، مؤلف هفت آيه يا مجموعه آيات قرآنی را مطرح می‌كند كه همگی درباره‌ مسيحيان است. در اين كتاب آياتی از سوره مائده، آل عمران و حديد نقل شده كه همگی دارای نكات مثبت و توصيفات ستايش ‌آميزی از مسيحيان هستند، از جمله اينكه در ميان اهل ‌كتاب، بهترين گروه‌ هستند و بيشترين همدلی را با مسلمانان دارند.

استفاده و رجوع مؤلف به تفاسير اسلامی بسيار چشمگير است، اما شايد اين نكته برای غربيان اندكی عجيب باشد كه دسته‌ای از آرا و اقوال تفسيری، نسل به نسل ميان مفسران تكرار شده است. فارسی يا عربی بودن، روايی يا غيرروايی بودن، شيعه يا سنی بودن، هيچ ‌يك در ديدگاه‌ها و نظريات مفسران ده‌گانه چندان تفاوتی ايجاد نكرده است .تنها قديمی يا جديد ‌بودن تفاسير (در تفسير المنار رشيد رضا و تفسير الميزان علامه طباطبايی) است كه تفاوت مشهودی را نشان می‌دهد. علاوه بر آثار تفسیری، وی مقاله فاطمه در قرآن را در کارنامه پژوهشی خود دارد كه مفسران دو آیه مباهله و ‌آیه تطهیر‌ را مهمترین آیات مربوط به فاطمه می‌دانند؛ اما با توجه به مطالب گذشته و فهرست آیاتی كه به دنبال می‌آید روشن می‌شود كه شمارگان آیات بسیار بیشتر است و مفسران قرآن بر آیات دیگری همچون آیات نذر سور دهر و سوره كوثر تأكید كرده‌اند.

این مقاله توسط حسن رضایی هفتاددر ترجمه شده است و توسط محمدعلی رضايی اصفهانی مورد نقد قرار گرفته است. اين مقاله شامل دو بخش است؛ نخست، ترجمه مقاله «فاطمه»(س) نوشته جين دمن مك اوليف در دائرةالمعارف قرآن ليدن كه شامل گزارشی كوتاه از زندگی حضرت فاطمه(س) و جايگاه ايشان، سپس سه آيه تطهير، مباهله و آيه مربوط به مريم(س) است كه با ذكر روايات تفسيری مربوط نتيجه می‌گيرد كه دو آيه نخست به حضرت فاطمه(س) و آيه سوم به جايگاه مريم(س) و حضرت فاطمه(س) و مقايسه اين دو شخصيت بزرگوار مربوط است.در بخش دوم اين مقاله؛ بررسی و نقد مقاله، نخست كتاب‌های مربوط به حضرت فاطمه(س) و آيات ذكر می‌شود. سپس، ۱۳۵ آيه كه ذيل آن‌ها در مورد حضرت فاطمه(س) روايت نقل شده است بيان می‌شود، آن‌گاه روايات ياد شده به چند دسته تفسيری، تطبيقی، تأويلی و باطنی، شأن نزول‌ها و فضايل تقسيم می‌شود. در پايان نيز برخی از مهم‌ترين آن روايات از نظر مفسران و محدثان شيعه و اهل سنت مورد بررسی قرار می‌گيرد.

در اين جستار، به درستی بر فضايل حضرت فاطمه(س) تأكيد شده و حضرت فاطمه(س) به عنوان يگانه فرزند پيامبر(ص) معرفی شدكه بعد از وفات حضرت رسول(ص) زنده ماند. علاوه بر این، در این مقاله از منابع تفسيری شيعه و اهل سنت استفاده شده است؛ اما اولیف در این مقاله، تنها به ۳ آيه در مورد حضرت فاطمه(س) اشاره می‌كند، با وجود اينكه ذيل ۱۳۵ آيه در مورد حضرت فاطمه(س) روايت نقل شده است و نويسنده همه آيات و روايات مربوط به حضرت فاطمه(س) را نقل و بررسی نكرده است و حتی فهرست كاملی از آن‌ها نياورده است. برخی شبهات مثل روايت عكرمه ذيل آيه تطهير را نقل نكرده؛ ولی پاسخ‌های داده شده به آن‌ها را بيان نكرده است.

مقاله دیگر وی ارزیابی اسرائیلیات؛ معضلی در تفسیر است که توسط سید علی آقایی ترجمه شده است. وی علاوه بر این آثار، آثار دیگری همانند مقدمه ای بر تفسیر قرآن در قرون وسطی، مقاله علوم تفسیری، قدرت ماندگار قرآن، ارزیابی تفسیری ایرانی از اهل الکتاب، هرمنوتیک قرآنی، معمایی تفسیری؛ ارزیابی اسراییلیات، مدخل پلورالیزم دینی و قرآن، ترجمه‌ تاريخ طبری، سرويراستاری مشترك يك كتاب درباره‌ تاريخ و روش‌های تفسير در اسلام، يهوديت، مسيحيت، مقالاتی چون برگزيده‌ تمام زنان عالَم، مريم و فاطمه در تفاسير قرآن، شناخت صابئين در تفاسير قرآن، اهل ‌كتاب در يك تفسير فارسی از جمله آثاری است که مك اوليف در کارنامه پژوهشی خود دارد.

منابع

ایکنا

ترکمانی، حسینعلی، محمدی، جواد (1393)، ارزیابی پژوهش های جیمن مک اولیف، دو فصلنامه علمی ترویجی قرآن پژوهی خاورشناسان، ش17، صص52-31.

دانشنامه پژوهه؛ دانش تفسیرقرآن ازنگاه طبری وابن کثیر/ جین دمن مک اولیف

قرآن به روایت غرب؛نگاهي به مهم‌ترين دايره‌المعارف غربي درباره قرآن؛ دائره المعارف اسلامی.

مرکز و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان اروپایی؛ جین مک اولیف

ویکی پدیا