عبدالباسط عبدالصمد

عبدالباسط عبدالصمد عبدالباسط عبدالصمد؛ یکی از چهار قاری برتر مصری است که حافظ قرآن و متبحر در تلاوت قرآن با توجه به قرائت های هفتگانه و دهگانه بوده است. وی در مساجد مشهوری همانند مسجد الحرام در مکه، مسجد نبوی در مدینه، مسجدالاقصی در قُدس، مسجد ابراهیمی در فلسطین و مسجد اموى در دمشق و سایر مساجد و محافل به تلاوت پرداخته است. امتياز تلاوت وی نسبت به ساير قاريان دیگر، «نفس طولانی»، «به تصوير كشيدن زيبای آيات قرآن متناسب با معانی قرآن»، «تکنیک های صوتی»، «حسن اداء»، «دارا بودن معنویت و انگیزه های الهی» و «رعايت كامل تجويد و وقف» است.

معرفی عبدالباسط عبدالصمد

عبدالباسط محمد عبدالصمد سلیم داود یکی از چهار قاری برتر مصری و نخستین رئیس اتحادیه قاریان و حافظان قرآن در مصر بوده است که در۱ ژانویۀ ۱۹۲۷ در روستای «المزاعزه» یکی از توابع شهر ارمنت در استان قنا در جنوب مصر به دنیا آمد. نسب خانوادگی وی از کرد‌های مهاجری است که به هنگام لشکرکشی‌های صلاح‌الدین ایوبی از ترکیه به مصر مهاجرت کردند و پدرش عبدالصمد نیز یکی از مدرسین حفظ و تجوید قرآن کریم بود. عبدالباسط در ۶ سالگی به مکتب حفظ قرآن در ارمنت رفت. در ۹ سالگی حافظ کل قرآن شد. پس از اینکه عبدالباسط به سن ۱۲ سالگی رسید، از هر شهر و روستا در استان قنا و بویژه از جانب اصفون المطاعنه دعوت‌هایی به سوی او روانه شد؛ چراکه گواهی محمد سلیم که به عبدالباسط اعطا شده بود، نقطه اطمینان همه مردم بود. نقطه شروع تلاوت وی در سال ۱۹۵۰ در مراسمی بود که در آن به مدت یک و نیم ساعت به تلاوت آیاتی از سوره احزاب پرداخت. در سال بعد از آن به رادیو مصر رفت و پس از مدتی به قاهره مهاجرت کرد. وی با حضور در مراسم ولادت حضرت زينب (س) در صحن مقام مطهر ايشان در قاهره به تلاوت پرداخت.

با پیوستن او به رادیو، استقبال مردم در مصر برای خرید گیرنده‌های رادیوئی زیاد شد و در بیشتر خانه‌ها گسترش یافت. عبدالباسط در ماه رمضان و روزهای دیگر سال به کشورهای مختلفی برای برگزاری محافل قرآنی و در پی دعوت‌هایی که از او می‌شد، رهسپار شد. او در سفر به جاکارتا، اندونزی در بزرگترین مساجد آن‌جا به تلاوت قرآن پرداخت.

مسجدالحرام در مکه، مسجدنبوی در مدینه، مسجدالاقصی درقُدس و مسجد ابراهیمی در فلسطین مسجد اموى در دمشق و دیگر مساجد مشهور آسیا، آفریقا، آمریکا، فرانسه، انگلستان، هند و دیگر کشورهاى جهان به تلاوت پرداخت. وی به واسطه سبک خاص در قرائت قرآن مشهور و پرطرفدار شد و افراد بسیاری در سرتاسر جهان مقلد سبک وی در قرائت قرآن شده اند. به دلیل همین سبک بی‌نظیر آهنگین، قدرت صدا، لحن احساسی و جذاب، وی را حنجره طلایی و صوت مکه نامیدند. او ضمن حفظ قرآن‌کریم، به فراگیری علوم قرائات مشغول شد، و این فعالیت را تا آموختن کامل قرائت‌های هفتگانه ادامه داد. با وجود آنکه جایگاه او در عرصه فن تلاوت، جایگاه جهانی است؛ اما وی صرفاً از معلومات رایج و معمول در زمینه علوم قرآنی بهره‌مند بود.

وی در سال ۱۹۵۲ به عنوان قاری مسجد «امام شافعی» و در سال ۱۹۸۵ نیز به جای «شیخ محمد علی البنا» به عنوان قاری مسجد «امام حسین (ع)» در قاهره تعیین شد. عبدالباسط در آوازه و منزلت قرآنی همتایی نداشت. در سال ۱۹۵۶ کشور سوریه با اعطای نشان شایستگی از استاد عبدالباسط تجلیل کرد. همچنین، لبنان با اهدای نشان برنج از این قاری نامدار مصری تجلیل و کشور مالزی به وی نشان طلا اهدا کرد. وی نشان‌های زیادی از رؤسای جمهور مختلف کشور‌های اسلامی و غیر اسلامی نیز دریافت کرد. سنگاپور و مراکش از دیگر کشور‌هایی هستند که از این قاری نامدار مصری تجلیل کردند. وی، نخستین قاری است که تصدی منصب «نقیبُ مُحفظی و قراء‌القرآن‌الکریم» در مصر را بر عهده گرفت. این مسئولیت، طی حکم رسمی از سوی رئیس‌جمهور وقت مصر به وی واگذار شد. وی تا پایان عمر خویش، در این منصب به ادای وظیفه پرداخت وی به ۱۴ ایالت از ایالات آمریکا که در آن‌ها مراکز مسلمین وجود داشت سفر کرده‌ است که تعداد زیادی از مسلمین در این مراکز هستند. در لس آنجلس ۶ نفر، در اوگاندا ۹۲ نفر، پس از شنیدن تلاوت قرآن کریم به دین اسلام روی آوردند؛ در یکی ۷۲ نفر از آن‌ها و بقیه در مجلس دوم به دین اسلام روی آوردند.

پادشاهان و رؤسای حكومت‌های مختلف از استاد عبدالباسط برای احيای شب‌های قرآنی در روزهای ويژه و مناسبت‌های خاص همچون شب‌های ماه مبارك رمضان و شب معراج حضرت رسول(ص) و ايام حج دعوت می‌كردند و به تكريم و بزرگداشت ايشان می‌پرداختند. همچنين، انواع مدال‌ها از طرف حكومت‌های مختلف به ايشان اعطا شده است و پادشاه مغرب «ملك محمد پنجم» از ايشان برای اقامت در كشور مراكش و اعطای مليت مراكشی به وی دعوت کرد و وی دعوت پادشاه را رد نمود.

استقبال رئيس جمهور فقيد پاكستان «ضياء الحق» از ايشان در فرودگاه «اسلام آباد» نیز نمونه‌ای از تكريم اهل قرآن در حق وی بود. سرانجام، عبدالباسط عبدالصمد در روز ۳۰ نوامبر ۱۹۸۸ (۹ آذر ۱۳۶۷) بر اثر بیماری دیابت و التهاب کبد درگذشت.

شاخصه های سبک عبدالباسط عبدالصمد

یکی از شاخصه های سبک قرائت عبدالباسط، صوت و لحن زیبا و عالی وی است که در خدمت القاء بهتر مفاهیم و معانی قرآنی به شنوندگان قرار گیرد. علت وجود چنین ویژگی در سبک وی این است که اگر صوت و لحن زیبا به تنهایی در قرائت قرآن یک ارزش به شمار آید، اثر منفی در فرد پیدا می شود و سبب ایجاد حجاب ضخیم در فرد می-شود و شنوندگان به جای فهم معنای آیات جذب آوازه خوانی و هنرنمایی قاری می شوند. به عنوان نمونه، هر بخش از آهنگ انتخاب شده توسط عبدالباسط با معنای آیات قرآن همخوانی دارد. شاخصه دیگر، در نظر گرفتن تجوید و یاد گرفتن اختلاف قرائات، قرائت های هفتگانه و ده گانه است. درواقع، عبدالباسط از دقیق ترین قرّاء، مصری در زمینه قواعد تجوید و رعایت مخارج، صفات و احکام حروف محسوب می شود تا انجا که می توان گفت او از (تقوای تجویدی) برخوردار بود. وی مانند برخی قاریان نبود که به جهات گوناگون و از جمله به جهت زیباتر شدن اهنگ و خوشامد شنونده تجوید را زیر پا می گذارند؛ بلکه کاملاً به تجوید و اجرای دقیق قوانین آن پایبند و مقید بود. همین دقت درباره انتخاب محل وقف و ابتدا نیز مشهور است و در اکثر موارد از وقف و ابتدای خوبی برخوردار بوده است؛ چرا که وی نفس طولانی دارا بود و از آن برای بهتر رعایت کردن قواعد (تجوید) و (وقف و ابتدا) و جهت اجرای قواعد و قوانین علمی قرائت بهره می-برد.

شاخصه دیگر سبک قرائت وی، ردیف اهنگی و لحن های موجود در قرا ئت قرآن است که احتمالاً، از طریق گوش دادن به قرائت های دیگر قاریان و لحن های قرانی را فرا گرفته است. البته، از نظر عبدالباسط، صدای خوش، به نوعی موسیقی است؛ اما برای آموختن موسیقی نیز نباید از حدّش فراتر رفت. وی دستگاه ها و نغمات متعدّدی در قرائت-هایش بهره برده است و آنها را به زیبایی هر چه تمام تر اجرا کرده است. یکی از این لحن ها، لحن های بیات، صبا و رست است. البته، عبدالباسط از لحن های دیگر ـ به جز این سه دستگاه ـ آنقدر زیاد استفاده نکرده است. به عنوان نمونه، به ويژه در آياتی كه از عذاب جهنم و جهنميان و همچنين آياتی كه از جنات نعيم و بهره‌مندان از نعمت‌های آن سخن می‌گويند، وی با قدرت و تسلط بر موسيقی و لحن ها در به نمايش آوردن آن، شنونده را در وضعيت توصيفی قرار می‌داد، گويی كه تمام آن تصاوير را با چشم خود مشاهده می‌كند.

لحن استاد عبدالباسط مبتنی بر استفاده از گوشه‌های ابتدايی هر مقام و نپرداختن بيش از حد به فرعيات مقام‌ها استوار است، عبدالباسط به هيچ وجه علاقه‌ای ندارد كه مانند «مصطفی اسماعيل» يك مقام را به طور كامل اجرا كند. جذابيت قرائت عبدالباسط به علت زيبايی جنس صدا و صوتش است، وی آهنگ‌ها و نغمات ساده را به كار می‌برد و همين موضوع باعث شده تا طيف افراد غيرآشنا به فنون قرائت تا استادان قرائت، مجذوب شيوه و نوع قرائت عبدالباسط شوند. جذابيت قرائت عبدالباسط به علت زيبايی جنس صدا و صوتش است، وی آهنگ‌ها و نغمات ساده را به كار می‌برد و همين موضوع باعث شده تا طيف افراد غيرآشنا به فنون قرائت تا استادان قرائت، مجذوب شيوه و نوع قرائت عبدالباسط شوند. يكی از دلايل به صدای زيبای استاد باز می‌گردد که از صدای ويژه و خاصی برخوردار است و با طنينی خوش‌ و زنگ‌دار به عمق قلب‌های افراد نفوذ می‌كند.اجرای نغمات ساده و مردمی يكی ديگر از ويژگی‌های تلاوت استاد است؛ چرا كه برخی از قراء از ملودی‌ها و آهنگ‌های پيچيده‌تری استفاده می‌كنند و مردم عادی نمی‌توانند ارتباط مناسبی با آن برقرار كنند.

برخی نغمات را هم به ندرت اجرا کرده است که دستگاه (سه گاه) از همین قبیل است. برای شنیدن سه گاه در قرائت های استاد باید به قرائت معروف آیه9 سوره شمس مراجعه کرد. بعضی از نغمات را هم علی رغم آنکه چندین دفعه و در قرائت-های مختلف خوانده است؛ امّا در تمام این دفعات و قرائت ها صرفاً به یک قسمت از ان نغمات بسنده کرده است. به عنوان نمونه، معمولاً تنها به اجرای قسمت (قرار) از دستگاه حجاز پرداخته است که مشهورترین و چه بسا زیباترین حجاز او مربوط به آیه 21 حشر می باشد. علاوه بر این، وی شروع بسیار باشکوهی از تلاوت آیه ۲۰ سوره مبارکه مائده داشته و در استفاده از حالت‌های صوتی، بم قوی و پردازش به‌ صورت کاملاً حرفه‌ای عمل می‌کند. استاد عبدالباسط در این فراز دو داستان یکی داستان موسی و سرگردانی ۴۰ ساله قومش و دیگری داستان فرزندان حضرت آدم(ع) را قرائت می‌کند که به‌ زیبایی هرچه تمام‌تر ارائه می‌شود.

در آیه ۲۱ نیز ایشان به‌زیبایی هم در بار اول و هم در بار دوم یعنی هر دو باری که برگشت انجام می‌دهند، تغییر پرده‌ای که از بیات به بیات انجام می‌دهد، نقاط خاص زیبایی از صدای ایشان برای افراد طنین‌انداز می‌شود که نشان از هوشمندی وی داردوی در آن بخش از تلاوت خود که مربوط به ابتدای داستان فرزندان آدم است و به‌ طور خاص از آیه ۲۶ تا ۳۲ مائده را شامل می‌شود، تکرار آیه ۲۶ را با دو قرائت انجام می‌دهد که این امر نیز بسیار حرفه‌ای است؛ چراکه در آن از هر نوع تصنع و تنوع سلیقه‌ای‌ پرهیز شده است. به‌ ویژه در آیه ۳۱ که ایشان فراز بسیار زیبایی را اجرا می‌کنند، استفاده از تکنیک تکراری که در نغمه رست قرار می‌دهند، یعنی تکراری که در لحن از آن به نام مطیف‌سازی یاد می‌شود، نغمه را به همین صورت طوری ادامه می‌دهد و ضمن استفاده از سه نت یک، دو سه، رست و راست، نهایتا نیز به نت یک بیات و یا دو رست فرود می‌آید. نکته‌ای که باید در مورد تلاوت آیه ۳۲ سوره مائده بدان اشاره کنیم، این است که خواندن «مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ» بهتر است که با مابعد خود باشد تا ماقبل خود البته مرحوم عبدالباسط سلیقه دیگری در این زمینه دارد. البته برخی از دوستان این مورد را در وقف و ابتدا معانقه حساب می‌کنند که هم با ماقبل و هم با مابعد خود خوانده می‌شود، اما نکته‌ای که همواره در این مورد بدان توصیه می‌شود، این است که «مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ» با مابعد خود خوانده شود.

مشهورترین قرائت های مجلسی وی سوره شمس و حشر است. قرائت های استودیویی وی شامل خواندن تمام قرآن می شوند و به صورت ترتیل یا تدویر در حدود 30 ساعت و همچنین قرائت به صورت (تحقیق اهنگین) که حدوداً 64 ساعت به طول انجامیده است. یکی دیگر از شاخصه ها، صباخوانی عبدالباسط است. نغمه صبا، نغمه ای است که عبدالباسط بیش از تمامی نغمات به آن علاقه نشان داده و آن را اجرا کرده است. قرائت حزین(حزن صوتی و لحنی) یکی دیگر از شاخصه ها است که طبعاً چنین قرائتی توام با رقّت قلب و خشیت از خداوند می باشد و اثر معنوی بیشتری نیز بر شنونده دارد؛ اما حزن در قرائت عبدالباسط منحصر به استفاده از دستگاه حزین نیست؛ بلکه می توان ادّعا کرد حزن جزیی از صوت دلنشین و ملکوتی اوست. عبدالباسط علاوه بر حزن لحنی، از حزن صوتی نیز بهره می برد. وی با این حزن صوتی و لرزش و تحریر مخصوصی که به صدایش می دهد، حزن قرائت خویش را چند برابر می-نماید.

یکی دیگر از شاخصه ها، سبك سهل الممتنع بودن سبک قرائت وی است و ايشان با استفاده از موهبت‌های صوتی خداوندی، قرآن را به طور كاملاً طبيعی و بدون تكلف و افراط در احكام تلاوت می‌كرد و همين باعث جذب شنونده و نفوذ قرائت در دل وی می‌شد. تحریر نازک صدا از دیگر مشخصه های سبک عبدالباسط است. برخی از افراد، صدای او را دارای حالتی کودکانه می‌دانند. با این حال، خود وی معتقد بود که صدایش از «جوانی دائم» در قرائت قرآن برخوردار است. جوهره یا «خامه» صدای شیخ عبدالباسط را متمایل به طبقه «تِنور»(Tenor) می‌داند. این سطح که یکی از زیرترین طبقات صوتی نزد مردان است، اسلوب لحنی شیخ را از شرایطی بهره‌مند کرده است تا قاریان جوان، برای تقلید و آغاز فعالیت در عرصه فن‌‌ تلاوت، به آسانی قادر به استفاده از آن باشند. مساحت صدای او، تا دو دیوان امتداد می‌یابد. بنابراین، می‌توان گفت وی ۱۵ پرده صوتی را با سهولت در جوابات خویش نمایان می‌سازد. البته، اگرچه صدای عبدالباسط، صدايی نازك و زير يا به اصطلاح تنور است؛ اما در بم خوانی نيز صدای بم پخته‌ای دارد و در مجموع بايد گفت صوت وی كم‌نظير واز جهاتی بی‌نظير است.

معنویت جاری در شیخ عبدالباسط، یکی دیگر از مشخصه های دیگر در قرائت وی است. معنویت در وجود وی پوششی از حزن و احساس را تجلّی می‌دهد که این معنویت از راه های متعدد بدست آمده است. یکی از راه ها، اهتمام عبدالباسط در رعایت شأن و احترام قرآن‌کریم است. به همین دلیل از مسائلی همانند همهمه و فریادهای تشویق مردم در محافل تلاوت دوری می کرد؛ چرا که بر این اعتقاد بود که فریاد و تشویق مردم، احترام و قداست قرآن را خدشه دار می کند. راه دیگر، تدبر عبدالباسط در معانی آیات شریفه کتاب خدا است تا بدین شکل، ضمن ایجاد حس معنوی و نورانیت در نهاد خود، زمینه‌های انعکاس معنا از طریق «ادای مطلوب» را در قرائتش فراهم سازد و تأثیر شایسته‌ای بر شنونده باقی گذارد؛ زیرا تلاوتی که از قلب برخیزد، ناگزیر بر جان شنونده خواهد نشست.

راه دیگر شکل گیری معنویت، نداشتن انگیزه‌های دنیوی و دارا بودن انگیزه الهی در تلاوت قرآن است. به بیان دیگر، اگر عبدالباسط قصد داشت تا تلاوت قرآن را برای کسب شهرت یا تجارت انجام دهد و قرآن را وسیله ای برای رسیدن به پول و قدرت نماید، هرگز تلاوت‌هایش ریشه الهی پیدا نمی کرد تا انسان به شدت متأثر کند. اقدامات دیگر همانند وضو گرفتن و خواندن دو رکعت نماز پیش از تلاوت نیز بر معنویت وی افزوده است. تکنیک‌های صوتی عبدالباسط نیز از دیگر شاخصه های سبک وی است که با هوش و ذکاوت خود توانست آنها را ایجاد کند و صدای منعطف ایجاد کند.وی در کسری از ثانیه می‌توانست صدای خود را از پرحجم‌ترین حد صدا به کمترین حجم آن برساند، گویی او تنها قاری‌ای بود که می‌توانست صدا را به یکباره از صد به صفر بیاورد.

شیخ، نخستین کسی است که به ابداع «تکنیک مهار صدا» و «جوابات» پرداخته است. شیخ عبدالباسط با قراردادن دست‌ها در برابر منافذ بینی، بر این کار توفیق یافته است. این تکنیک، ویژی خاص عبدالباسط برای مهار این صدای سرکش است و بدین ترتیب، با دفع هوا از «حجاب حاجز» خود به تلاوت نمی‌پردازد؛ بلکه با تکیه کامل بر حنجره، آیات شریفه را قرائت می‌کند. همین ویژگی، رمز قوت، استقرار و صافی صدای او است. یکی دیگر از خصیصه‌های بارز صدای شیخ که ارتباط تنگاتنگی با ویژگی پیشین دارد بهره‌برداری او از تکنیک «دی‌می‌نُواندو» یا «دی‌کرشندو» و «جوابات» است. در این خصوص، هنگامی که صدای خود را در پرده‌های اوج، به درجات بالاتری هدایت می‌کند، جهت مهار و در اختیار گرفتن «شدت انطلاق صوت»، از قوت صدا می‌کاهد. این حالت، پیوند نزدیکی با کاهش «بلندی» صوت دارد، و تأثیر به سزایی در کنترل سرکشی صدا ایفا می‌کند. مشخصه دیگر این سبک، «متانت اداء» و سادگی در اجرای نغمات است. وی در قرائتش دائماً در حال «تعریج» و تمایل به سوی مقام صبا است و به گونه‌ای تلاوت خود را با آن «تلوین» می‌کند که گویی اصلی‌ترین نغمه‌ای است که وی در آن به قرائت می‌پردازد.

منابع

ایکنا

دانشنامه حوزه؛ جامع ترین دایره المعارف قرانی در هلند چاپ شد

دائره المعارف اسلامی

ویکی پدیا

ویکی فقه