شیعه

شیعه؛ پیروان و حامیان امام علی (ع) در مسئلۀ جانشینی و خلافت پس از رحلت پیامبر (ص). شیعه یکی از دو مذهب اصلی اسلام است که بر محور اعتقاد به امامت امیرمؤمنان و یازده امام از ذریۀ ایشان شکل گرفته است و در طول تاریخ همواره به «شیعة علی» نام‌دار بوده است. شیعه در اصول بنیادین اسلام همچون توحید، نبوت و معاد با دیگر فرق اسلامی مشترک است؛ اما از منظر عقاید اختصاصی شیعه،[۱] امام معصوم انسان کامل و خلیفه خدا در عالم هستی و جانشین پیامبر[۲] تا روز قیامت در میان مردم است. امام دوازدهم شیعیان، مهدی موعود به عنوان منجی بشریت در مذهب شیعه امامیه شناخته می‌شود که در موضوعی تحت عنوان «مهدویت» از آن بحث می‌شود.

مفهوم‌شناسی و تعاریف

مفهوم‌شناسی لغوی شیعه

شیعه در لغت به معنی پیرو و حامی است. این واژه، اسمی است که بر مفرد، تثنیه و جمع، و نیز بر مذکر و مؤنث، به یک شکل اطلاق می گردد. شیعه در لغت بر دو معنا اطلاق می‌شود، یکی توافق و هماهنگی دو یا چند نفر بر مطلبی، و دیگری، پیروی کردن فردی یا گروهی، از فرد یا گروهی دیگر.

مفهوم‌شناسی اصطلاحی شیعه

«شیعه» عده‌ای از دوستان و هواداران امام على (ع) هستند که پس از رحلت پیغمبر اکرم براى احیاى حقوق اهل بیت علیهم‌السلام، در خصوص خلافت و مرجعیت علمى به انتقاد و اعتراض پرداختند. «شیعه امامیه» نیز به افرادی اطلاق می‌شود که علاوه بر اینکه به جانشینی بلافصل امیرالمؤمنین بعد از رحلت پیامبر(ص) اعتقاد دارند، به امامت یازده فرزند آن حضرت نیز معتقدند که از طریق نص شرعی تعیین می‌شود.

معنای اصطلاحی عامّ شیعه

به طور عام، اصطلاح «شیعةُ علی» به معنای «یاران و دوستداران علی علیه السلام و فرزندان او» است. این معنا، در واقع ناظر به پیدایش دو جریان کلی، در تاریخ صدر اسلام است که بیانگر جدایی مسلمانان بر دو بخش است: یکی، دوستداران و هواداران علی علیه السلام و دیگری مقابل آنان.

معنای اصطلاحی خاص شیعه

اصطلاح «شیعة علی علیه السلام» به طور خاص، بر پیروان مذهب تشیع در برابر پیروان مذهب تسنّن اطلاق می گردد و ایشان کسانی اند که معتقد به امامت منصوص و بلافصل علی علیه السلام و فرزندان او، پس از رسول اکرم (ص) می باشند.

معنای لغوی تشیع

تَشیّع (مصدر باب تفعّل) به معناى پیروى کردن است؛ با این تفاوت که در تشیع، پیروى همراه با گرایش درونى و دوستى همراه با اخلاص مراد است.

تاریخچۀ پیدایش شیعه

پیدایش شیعه و اطلاق این نام به گروهی خاص یعنی پیروان امیرالمؤمنین (ع) طبق روایات و گزارش‌های تاریخیِ مستند به دوران زندگی و حیات حضرت رسول اکرم (ص) بازمی‌گردد. جابر بن‌عبدالله انصاری، یکی از صحابی رسول خدا نقل می‌کند: «ما در خدمت پیامبر بودیم، علی ‌بن‌ ابی‌طالب(ع) وارد شد، ‌آنگاه پیامبر(ص) با اشاره به علی(ع) فرمودند: «و الذی نفسی بیده ان هذا و شیعته هم الفائزون یوم القیامه». سوگند به کسی که جانم در قبضه قدرت اوست، همانا این مرد (علی) و پیروانش در روز قیامت البته از رستگاران خواهند بود». و در جای دیگر می‌فرماید: «یا علی تو و شیعیانت در بهشت هستید».عقاید اساسی شیعه شیعه در اصول بنیادین اسلام نظیر توحید، نبوت و معاد با دیگر فرق اسلامی مشترک است؛ اما طبق نظر برخی دانشوران،[۳] امام معصوم از نگاه شیعه انسان کامل و خلیفه خدا در ملک و ملکوت و جانشین پیامبر[۴] تا روز قیامت در میان مردم است.

مهدویت در شیعه

مهدویت در شیعه امامیه از بیشترین جایگاه و اهمیت و کارکرد برخوردار و بیش از همۀ مذاهب شیعی و سنی در مباحث کلامی و آثار روایی مورد اهتمام بوده است. و یکی از اساسی‌ترین عقاید این مذهب به حساب می‌آید. در شیعه امامیه اعتقاد بر آن است که امام دوازدهم شیعیان همان مهدی موعود بوده که فرزند امام حسن عسکری است. مهدی (عج) در سال 255 قمری در سامرا متولد شده و هم‌اکنون امام زمان عصر حاضر شیعیان است.

اهمیت ولایتمداری در تشیع

وجود امتحان و ابتلا برای تمامی افراد بشر امتحان یک پدیدۀ انکارناپذیر است؛ این امر بدان جهت است تا معلوم شود به آنچه می‌گویند پایبند هستند یا خیر؟ شاخصه ولایتمداری از جمله مواردی است که شیعه تا پایان راه لازم است بر آن ثابت بماند و در عمل پایبندی خود را نشان دهد؛ از جمله پایبندی به این آیۀ شریفه: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ»: اى كسانى كه ایمان آورده‏ اید خدا را اطاعت كنید و پیامبر و اولیاى امر خود را [نیز] اطاعت كنید (نساء/59). در عصر غیبت مصداق «أُولِی الْأَمْرِ» فقیه جامع‌الشرایط است که بر حسب این آیه اطاعت از او واجب است.

کاربرد معنای شیعه در قرآن

کاربرد معنای لغوی شیعه در قرآن واژه شیعه و جمع آن ( شِیع و اَشیاع ) در مجموع 11 بار در قرآن آمده‌اند: ـ 4 بار به صورت مفرد (شیعه) و به معناى گروهِ همکیش و هم‌مسلک (مریم/ 19، 69؛ قصص/ 28، 15؛ صافّات/ 37، 83 ). ـ 5 بار واژه « شِیَع » (قصص / 28، 4 )، جمع شیعه به معناى گروه‌ها و فرقه‌هاى دینى. ـ دو بار نیز واژه اشیاع (سبأ / 34، 54) به عنوان جمع. هر چند مفسران، معانى متفاوت و قابل جمعى مانند گروه، فرقه، پیرو، امت، همکیش، هم‌عقیده و مانند آن براى شیعه گفته‌اند، تأمل در آیات مربوط نشان مى‌دهد که قرآن کریم هر سه واژه شیعه، شِیع و اَشیاع را فقط درباره گروه‌ها و فرقه‌هاى دینى به معناى عام آن به کار برده است. این معنا در برخى آیات وضوح بیشترى دارد (به عنوان نمونه: انعام/ 6، 159؛ نیز روم/ 30، 32 ) بنابراین، واژه شیعه به معناى فرقه دینى، اعم از کافر و مؤمن، کاربرد قرآنى دارد و به خودى خود فاقد بار معنایى مثبت یا منفى است.

کاربرد معنای اصطلاحی شیعه در قرآن

واژه شیعه به معناى اصطلاحى آن در قرآن نیامده است؛ اما مفسران، شمارى از آیات را ناظر به ویژگى شیعیان امام على علیه‌السلام یا آن‌ها را کامل‌ترین مصداق آیات دانسته‌اند. (براى نمونه: فاتحه / 1، 7؛ ابراهیم /14، 24 - 25؛ اسراء/ 71؛ واقعه/ 56، 12 - 16) مهندسی جامعۀ شیعه مهندسی فرهنگی به‌ معنای ترسیم نقشه و هندسه‌پردازی برای شئون مختلف جامعه با رویکرد فرهنگی و از زاویه فرهنگ است. امام صادق (ع) ساختار فرهنگی جامعه تشیع را ساماندهی و تحولی شایسته در پیشرفت فرهنگی جامعه اسلامی ایجاد کرد. آن حضرت با طرح‌ها و ابتکاراتی که آفریدند، شئون مختلف جامعه شیعه را مهندسی کردند. با این تحول فرهنگی‌ ـ که امام صادق (ع) در شهر کوفه ایجاد کرد ـ تاریخ کوفه شاهد حضور نهصد نفر راوی که جملگی از امام صادق (ع) نقل روایت می‌کردند، می‌شود. در مکتب امام صادق (ع) افراد ویژه‌ای با استعدادهای درخشان ظهور کردند که قدرت بیان و تبلیغ بالایی داشته و از موقعیت اجتماعی مناسبی برخوردار بودند که فعالیت آن‌ها در دستگاه فرهنگی امام صادق (ع) توانست عده بسیاری را با جامعه شیعه همراه کند.

برنامه‌های نظام‌سازی اهل بیت

از مهم‌ترین برنامه‌های امام صادق را می‌توان مهندسی رفتار اجتماعی شیعیان برای دفع آسیب‌های اجتماعی از شیعیان خود و هدایت رفتار آن‌ها در جامعه برشمرد. امام دربارۀ معاشرت با عامه در موارد بسیاری به ‌برخورد گرم و صمیمی با جامعه اهل سنت توصیه کرده و در سایه این تأكیدات بود که عموم شیعیان به‌صورت کنترل شده و با تحمل بسیار زیاد پرورش ‌یافته و بدون کمترین معضلی در میان عامه زندگی می‌کردند. همچنین امام صادق (ع) از میان اصحاب خود افرادی را به‌عنوان وکیل معین و به ‌مهندسی و طراحی شبکه وكالت اقدام کرد. طراحی اولیه و مهندسی شالوده‌های نظام سازمان وکالت در عصر امام صادق (ع) و توسط ایشان انجام شده است. از این رو امام صادق (ع) در راه‌اندازی یک نظام آموزشی بسیط و جهان‌شمول، نقش سازنده‌ای در پویایی تمدن اسلامی ایفا کرد.

تمدن‌سازی تشیع

شیعه همواره با توصیه‌های پیشوایان خویش با علم عجین شده، با این رویکرد بوده که هرگاه شیعه در طول تاریخ به قدرت رسید تمدن‌ساز شد، در قرن چهارم و آغاز غیبت کبری در ایران سه برادر شیعه، علی، حسن و احمد فرزندان بویه ماهیگیر علیه بنی عباس مبارزه کردند و بخش اعظم ایران و عراق و سوریه امروزی را به تسلط خویش درآوردند و خلیفه عباسی را مقهور خود نمودند؛ آنان با این که چندان اهل علم نیز نبودند، اما چون شیعه بودند، دولت آل بویه را تشکیل دادند و درخشان‌ترین دوره تمدن مسلمین را ایجاد کردند.

زمینه‌های انتقال فرهنگ

شیعه انتقال فرهنگ از جمله مهم‌ترین بحث در مسائل اجتماعی ـ فرهنگی است. در انتقال فرهنگ شیعه نیز، وجود دو شاخصه بسیار ضروری می‌نماید: «تلاش و کوشش» و «تقوا و خلوص». دانشمندان با استفاده از نعمت عمر و بهره‌گیری صحیح از تمامی ابزارهای نوین، در این راستا پیش‌گام بوده‌اند.محور سازماندهی تشیع در روایات شیعه برای برگزاری مجالس عزا و نوحه‌خوانی ثواب‌های فراوانی ذکر شده است. این امر مهم، علاوه بر جنبه عبادی و روحانی‌اش، یک مسئله مهم سیاسی نیز محسوب می‌شده. به نظر می‌رسد که این امر سیاسی همان سازماندهی اقلیت شیعه در مقابل قدرت‌های بزرگ آن زمان بوده است.

پویایی گفتمان شیعه در عصر حاضر

گفتمان شیعه در پیوند با منشور دولت امام علی (ع)، فرایند همگرایی با دولت‌ها و تعامل با نظام بین‌الملل را تقویت کرده و برای ساخت نظام پویا در مسیر حرکت است. این گفتمان با اتکاء به رویکرد فرهنگ صلح و با پرهیز از هرگونه گرایش‌های رادیکال، عامل بقای کیان شیعه خواهد شد.

پایه گذار شیعه امامیه در ایران

حضور امام رضا(ع) در ایران سبب پایه‌گذاری محور شیعه اثنی عشری و توسعه آن شد. ساختار مقاومتی‌ شیعه امامیه در زمان امام رضا و ابتدا در ایران شکل گرفت و به شهرها و مناطق دیگر مثل عراق، مکه و مدینه انتقال یافت و گسترش پیدا کرد.

فِرَق شیعی و کسب قدرت سیاسی در تاریخ ایران

از هر سه فرقه بنیادین شیعه یعنی اسماعیلیه، زیدیه و امامیه در ایران دولت‌های شیعه تشکیل شد. در قرن چهارم، آل بویه که دارای مذهب شیعه زیدیه بود، به قدرت رسید و در زمان خود قدرت قابل توجهی محسوب می‌شد. بعد از آن شیعیان اسماعیلی به رهبری حسن صباح در ایران به قدرت رسیدند و می‌توان گفت آنها یک گروه تروریستی بودند که مخالفان خود را ترور می‌کردند. گروه کوچکی به نام سربداران نیز در جغرافیای خراسان دولت تشکیل دادند و شیعه امامیه بودند. آنها دسته‌ای کوچک در یک موقعيت جغرافيایی کوچک به حساب می‌آمدند. اما با عظمت‌ترین دولت شیعه، سلسله صفوی نام دارد که به لحاظ ساختار و قدرت، از همه دولت‌های شیعه قدرتمندتر بود.

خاندان‌های حدیثی شیعه

راویان شیعه، گاه متعلق به یک رشته بیوتات یا خاندان‌های حدیثی بوده‌اند، که اطلاعات مربوط به آنها را علمای رجال و فهرست ما همانند نجاشی، شیخ طوسی و ابن شهرآشوب در کتاب‌های رجالی آورده‌اند. برای مثال نجاشی، عبید الله بن علی حلبی را تبیین کرده و می‌گوید وی منشأ یک خاندان به نام آل ابی‌شعبه بوده است و سپس بقیه افرادی که منشأ خاندان شده‌اند را معرفی می‌کند. سیدمهدی بحرالعلوم، کتابی با عنوان «الفوائد الرجالیه» دارد که خاندان‌ها را با کلمه «آل» معرفی می‌کند که تعداد بسیار زیادی هستند و نشان می‌‌دهد این خاندان‌ها نقش گسترده‌ای در انتقال مواریث شیعی داشته‌اند.

اصالت‌مندی حفظ حدیث در شیعه

علمای شیعه هیچ‌گاه دست از تدوین حدیث نکشیدند و به همین دلیل است که حفظ حدیث در میان شیعه از اصالت بیشتری نسبت به اهل سنت برخوردار است. اولین گردآورنده حدیث، حضرت علی(ع) است که مجموعه احادیث پیامبر (ص) را نقل کرده‌اند و پس از ایشان کاتبان امیرالمؤمنین راه وی را ادامه دادند.

حقیقت اطلاق شیعه بر فرد

همان‌گونه که پیشتر گفته شد معنای لغوی‌ شیعه پیرو است و آن گاه که بر روی هر انسانی این نام نهاده شود، تعهد و مسئولیت به همراه می‌آورد. نمی‌توان گفت «شیعه هستیم» و بر همین یک جمله قناعت کرد. شاید تصور بسیاری این باشد که وقتی محبت خاندان رسالت و ائمه معصومین (ع) در دل وجود داشته باشد برای شیعه بودن کفایت ‌کند در حالی که این‌گونه نیست و باید با تأمل بیشتری درباره این معنا سخن رانده شود. محبت اهل بیت (ع) به‌تنهایی برای شیعه بودن کفایت نمی‌کند جرج جرداق نویسنده‌ای مسیحی بود که درباره امام علی (ع) کتاب نوشت و می‌گفت: پس از علی کسی را شایسته نوشتن ندیدم. آری او مسیحی بود و حب علی (ع) را در دل داشت. پس هر که دل در گرو اهل بیت (ع) دارد را نمی‌توان شیعه نامید. هر چند این محبت به تنهایی نیز خود بسیار ارزشمند است. شیعه واقعی یعنی فردی که حرف‌ و گفته اهل بیت و ائمه معصومین(ع) برای او حجت باشد.

منابع

دانشنامۀ پژوهه

دانشنامه حوزه

دایرة المعارف قرآن کریم

ویکی فقه