نمایش مبدأ برای سیوطی، جلال الدین

جلال‌الدین سیوطی (حیات: ۸۴۹ ـ ۹۱۱ ه.ق)، «عبدالرحمن بن‌الكمال ابی‌‌بكر بن‌محمد سابق‌الدين الخضيری الاسيوطی»، مشهور به جلال‌الدين سيوطی، مفسر بزرگ اهل‌سنت و از دانشمندان مصری است كه اجدادش ايرانی بودند. 

== زندگینامه ==
سیوطی در سن هشت‌سالگی قرآن را حفظ كرد و در درس «ابوالعباس شمنی» و «محيی‌الدين كافيجی» و ديگر بزرگان حاضر شد. وی در تمام فنون رايج به ويژه تفسير، فقه، حديث، معانی، بيان، بديع، نحو و لغت متبحر بوده و بر همه هم‌دوره‌های خود برتری يافت و در جستارهای گوناگونی كتاب نگاشته است. وی يكی از مفسران، حديث‌پژوهان و متكلمين اسلامی به شمار می‌آيد و به خاطر كتاب تفسيری خويش با نام «الدر‌المنثور» و نگاشتن اولين كتاب درباره علوم قرآنی با نام «الاتقان فی تفسير‌القرآن» شناخته شده است.

== آثار و تألیفات ==
تأليفات سيوطی را تا سيصد و حتی پانصد كتاب ذكر كرده‌اند كه تعداد زيادی از آن‌ها جزوه هستند. «آداب‌السلوك»، «اصول‌النحو»، «شرح الفيه ابن‌مالك» و نيز «شرح ابن‌عقيل» از كتب اوست. هم‌چنين «الاتقان فی‏ علوم‌القرآن» او از كتب نفيس شمرده می‏ شود. وی در هر يك از زمينه‌های ادبيات، تاريخ، رجال، تراجم احوال و علوم ديگر تأليفات جامع و نافع دارد.

با نگاهى به عنوان‌هاى تأليفات سيوطى در علوم قرآن و حتى ديگر علوم، مشاهده مى‏كنيم كه هدف سيوطى، تأسيس يك مكتب علمى پيشرفته در فنون مختلف بوده است و اين حقيقتى است كه در تاليف او هويداست. به نحوى كه هر يك از آن فنون يك فن كامل به شمار مى‏رود كه در آن مسائل كلان و خرد جمع‏آورى شده و اين چيزى است كه در فهرست كتب قرآنى او نیز به طور واضح مشاهده مى‏شود.

== جامعیت سیوطی ==
هر يك از آن تأليفات، به مثابه يك حلقه مكمل براى ديگر حلقه‏هاست و مجموع آن‌ها تشكيل دهنده يك فن كامل در علوم قرآن به شمار مى‏رود. سيوطى خود در مقدمه كتاب «قطف‌الازهار» به اين نكته اشاره مى‏كند. اين مقدمه بهترين نمونه‏اى است كه بيانگر تلاش سيوطى در اين زمينه است. در آن‌جا به كيفيت مكمل بودن برخى از كتاب‏ها براى برخى ديگر اشاره كرده است.

وی در اين مقدمه می‌گويد: خداوندى كه ستايش و حمد مخصوص اوست، بر من منت نهاد به اين‌كه در علوم قرآن و حقايق آن تحقيق كنم و اسرار و وقايع آن‌را جست‌و‌جو كنم تا بدان‌جا كه در آن علوم كتاب‌هاى مختلفى پديد آوردم، از جمله «تفسير ترجمان‌القرآن» كه اسناد آن متصل به رسول خدا(ص) و اصحابى است كه او را درك كرده و وحى و قرآن و تفسير و تأويل را از او فرا گرفته‏اند و اگر اين تفسيرى كه بدان اشارت شد، صرف نقل بوده نكات بيانى و اعرابى در بر نداشت، به جای آن به دنبال آن كتب ديگرى را به رشته تحرير درآوردم كه مشتمل بر آن نكات بود، از آن جمله كتاب «الاتقان فى علوم‌القرآن»، كه به منزله مقدمه مفسرين به شمار مى‏رود و غالب اصول تفسيرى در آن آمده ‏است.

سيوطی می‌افزايد: سپس در مورد احكام، كتاب «الاكليل فى استنباط‌التنزيل‏» را در يك مجلد نگاشتم، اين كتاب كليه مسائلى را كه در مورد احكام قرآن بيان كرده‏اند، در‌ بردارد. آن‌گاه تأليف جداگانه‏اى در اسباب نزول به نام «لباب‌النقول‏» نوشتم. اين كتاب از نظر ايجاز و تحرير بدان گونه است كه در نوع خود از جميع كتب نگارش يافته قبلى برترى دارد.

سپس كتابى مختصر در مبهمات نوشتم كه در نوع خود از لحاظ جامعيت و مؤخر بودن، به مانندش نيامده است. آن كتاب «مفحمات‌الاقرآن فى مبهمات‌القرآن» نام دارد. آن‌گاه يك تأليف جداگانه‏اى به صورت جزوه در مورد الفاظ دخيل معرب در قرآن به نام «المهذب فيما وقع فى‌القرآن من‌المعرب‏» ترتيب دادم و سپس جزوه‏اى با نام «معترك‌الاقران فى مشترك‌القرآن‏» تأليف كردم. سپس مختصرى را با نام «مجاز‌الفرسان الى مجاز‌القرآن‏» كه البته ناقص ماند، نوشتم؛ آن‌گاه كتاب «خمائل‌الزهر فى فضائل‌السور» را تحرير كردم.

== آثار قرآنی ==

=== الدر المنثور ===
سیوطی این تفسیر را در دو موضع معرفی کرده، یکی در مقدمه «الدر المنثور» و دیگری در پایان کتاب اتقان. وی در کتاب اتقان می‌گوید: کتاب مستندی گردآوری کردم که در آن روایات تفسیری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را آورده‌ام، این روایات حدود ده هزار و اندی می‌شود. در میان آنها حدیث مرفوع و موقوف وجود دارد. به حمدالله این تفسیر در چهار جلد به پایان رسید. سپس اسناد آن را حذف نمودم و تنها به متن احادیث اکتفا نمودم و احادیث استخراجی را به منابع نسبت دادم و آن را به «الدر المنثور فی التفسیر بالماثور» نامیدم.

تفسیر «الدر المنثور» علی رغم شهرت فراوانی که دارد از منابع معتبر و قدیمی تفسیر ماثور به شمار نمی‌آید زیرا تفسیر طبری به لحاظ قدمت و جامعیت مقدم بر تفسیر سیوطی است. شاید شهرت تفسیر سیوطی بدین خاطر است که تفسیر وی از منابع و مآخذی است که در دسترس همگان به ویژه تفسیر پژوهان بوده و مراجعه به آن بسیار آسان است<ref>[https://fa.wikifeqh.ir/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%AB%D9%88%D8%B1_%D9%81%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%AB%D9%88%D8%B1_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) ویکی فقه]</ref>.

=== مفحمات الأقران فی مبهمات القرآن ===
با نگاهى به آثار سيوطى درمى‏يابيم كه بيشتر تأليفات وى، شامل رساله‏هاى كوچكى مى‏شود كه احيانا مطالب برخى در بعضى ديگر مندرج شده ‏است. به عنوان مثال كل كتاب «مفحمات‌الاقران فى مبهمات‌القرآن» يا خلاصه آن را، در كتاب معترك‌الاقرآن مشاهده مى‏كنيم. همچنين كتاب معترك‌الاقران را جزئى از كتاب «الاتقان» مى‏يابيم، چنان‌كه «تناسق‌الدرر فى تناسب الآيات و السور»، خلاصه كتاب اسرار‌التنزيل است و سيوطى اين مطلب را در نوع شصت و دوم الاتقان كه موضوع آن مناسبت آيات و كتاب الاتقان، حاوى بيشترين مطالب كتب قرآنى است.

سيوطی در اين كتاب نخست، مباحث مختلف و مرتبط با قرآن، از جمله اسباب نزول، متشابه، مبهمات، تناسب سوره‏ها، معرب و ... را نوشته و سپس همه آن‌ها را در كتاب الاتقان فى علوم‌القرآن گنجانده است. بنابراين اين كتاب چنان‌چه از اسمش بر مى‏آيد، جامع مباحث گوناگون و مطالب خاص در زمينه علوم قرآنى است، لذا مطلب علوم قرآن نزد سيوطى‏ را با بررسى كتاب الاتقان فى علوم القرآن كه بزرگ‌ترين اثر سيوطى به شمار مى‏رود پى مى‏گيريم.

=== الإتقان فی علوم القرآن ===
«الاتقان فی ‌علوم‌القرآن»، مهم‌ترين و جامع‌ترين ‌كتاب در تاريخ بيش از هزار ساله علوم قرآنی در دو جلد، نوشته سيوطی، قرآن‌پژوه، حديث‌شناس و فرهنگ‌نگار معروف است.

سيوطی در مقدمه تفاسير خود بر قرآن كريم به نام «التحيير و مجمع‌البحرين و مطلع‌البدرين» به بحث درباره بسياری از مسائل و مباحث و علوم قرآنی پرداخته بود و چون اهميت و گسترش اين مقدمه‌ها از ذی‌المقدمه فراتر رفت، بر آن شد تا كتاب خود را با توجه به مباحث «البرهان» زركشی، مرتب و مدون سازد. از اين‌رو، التقان را تأليف كرد كه در آن تقريبا به همه مسائل قرآنی پرداخته شده است. اين اثر گونه‌ای دايرة‌المعارف علوم قرآنی و قرآن‌پژوهی از مهم‌ترين آثار مرجع در اين زمينه است.

بعضی از مباحث يا فصول هشتاد‌گانه التقان كه هر يك از آن‌ها «نوع» نام دارد، به شرح زير است: شناخت آيات مكی و مدنی، شناخت آيات حضری و سفری، نخستين قسمتی كه از قرآن نازل شد؛ شناخت آخرين آيه، شان نزول، جمع و تدوين قرآن، آداب تلاوت قرآن، آن‌چه در قرآن به غير لغت عرب است، شناخت ادواتی كه مفسر به آن‌ها نياز دارد (بحث زبانی ـ ادبی و بلاغی) در شناخت اعراب قرآن، قواعد مهمی كه مفسر به شناخت آن‌ها نيازمند است، شناخت محكم و متشابه، عام و خاص؛ مقدم و مؤخر، مجمل و مبين، مطلق و مقيد، مفهوم و منطوق، حقيقت و مجاز، تشبيه و استعاره‌های قرآنی، فواصل آيات، در سرآغاز سوره‌ها (و بحث درباره حروف مقطعه يا فواتح سور)، مناسبت آيات و سوره‌ها، در اعجاز قرآن، امثال قرآن، سوگندهای قرآن، جدل قرآن، مبهمات آيات، فضايل آيات، بيان فاضل و افضل قرآن، (بحث درباره اينكه آيا قرآن غث و سمين دارد يا نه)، در رسم‌الخط و آداب نوشتن آن، در شناخت تفسير و تأويل و چگونگی نياز به آن، شناخت مشروط و مفسر و آداب تفسير، طبقات مفسرين (زندگی‌نامه دوره‌ای مفسران).

سيوطی در اين تأليف خود ابتدا موضوعی را بيان می‌كند و از مشهورترين كسانی كه درباره آن موضوع تأليفاتی ‌دارند، نام می‌برد، آن‌گاه فايده دانستن آن موضوع تأليفاتی دارند و اهميت و نقش آن‌را در شناخت و تفسير معانی قرآن بيان می‌كند، سپس به مسائل و فروع و نكاتش می‌پردازد و در بيان تمام اين مطالب به قرآن، حديث يا اقول دانشمندان فن استشهاد می‌كند. مؤلف «الاتقان فی علوم‌القرآن» در برخی موارد، بخش‌هايی از كتب متعدد درباره آن موضوع را به طور كامل يا خلاصه نقل می‌كند و در بسياری از موارد، رأی خود را نيز در پايان فصل می‌نگارد<ref>[https://iqna.ir/006wWX «الاتقان» سيوطی؛ نقطه عطف آثار جامع در زمينه علوم قرآنی]</ref>.

از کتاب الإتقان سه ترجمه به فارسى موجود است. نخست ترجمه قديمى كه نسخه خطى‌اش در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران محفوظ است؛ دوم بـه «قـلم محمدجعفر اسلامى» تحت عنوان دايرة‌المعارف قرآن و سومين ترجمه توسط حجة‌الاسلام «سيد مهدى حائرى قزوينى» صورت گرفته است<ref>[https://iqna.ir/006ma9 ترجمه «الاتقان فی علوم‌القرآن» برای ششمين‌بار منتشرشد]</ref>. از آنجا که الإتقان سیوطی در زمره منابع آزمون‌های کارشناسی ارشد و دکتری رشته علوم قرآن و حدیث است، تاکنون خلاصه‌هایی نیز از آن به چاپ رسیده است<ref>[https://iqna.ir/00EsmW خلاصه کتاب الاتقان منتشر شد]</ref>.