سنت های الهی: تفاوت میان نسخه‌ها

سنت¬های الهی؛ قوانین ثابت حاکم بر جهان. در قرآن کریم و به دنبال آن در روایات، سخن از مجموعه قوانین ثابتی به میان آمده است که بر جهان حاکم هستند. در قرآن از سنت¬هایی همچون: سنت هدایت عامه، سنت ابتلا و سنت ازدیاد نعمات در پی شکرگذاری، سخن به میان آمده است. از نظر قرآن سنن الهی، غیر تصادفی، ثابت و کهنه ناشدنی هستند. می¬توان تمامی سنن الهی را ذیل چهار سنت تداوم نعمت¬ها، سنت مسئولیت پذیری، سنت ابتلا و سنت جزا تبیین نمود. در بحث رابطه علوم انسانی با سنن الهی، باید با دید دلالی به سنن الهی نگریست تا به نتایج درستی برسیم.

تعریف

سنت از «سنَّ» به معنای جریان چیزی و فراگیری آن در محیط اطراف<ref>معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۶۰.</ref> و جاری ‌شدن امری سامان‌مند (اعم از [https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=%D9%88%D8%B5%D9%81&action=edit&redlink=1 وصف]، عمل یا قول) است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/2616300/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%AC%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B1%D8%A7-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%B1%D9%81%D8%AA%E2%80%8C%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%B3%D9%86%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D9%87%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%B1%D9%81%D8%AA انسان جبرگرا پیشرفت‌آفرین نیست/ بررسی نقش سنت‌های الهی در پیشرفت]</ref> [https://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%B3%D9%86%D8%AA سنت] یعنی [https://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%B1%D9%87 سیره] و روش،<ref>لسان العرب، ج۱۳، ص۲۲۵</ref> [https://fa.imamatpedia.com/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86 قانون] و قاعده. [https://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%B3%D9%86%D8%AA_%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%84_%D8%AE%D8%AF%D8%A7 سنت رسول خدا] (ص) یعنی سیره ایشان.<ref>معجم مقائیس اللغه، ج۳، ص۶۱</ref>  

سنت¬های الهی در قرآن

ویژگی سنت¬های الهی در قرآن  

بر اساس آیات قرآن کریم از جمله آیه 23 سوره فتح: «سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْديلاً؛ سنّت الهى از پيش همين بوده، و در سنّت الهى هرگز تغييرى نخواهى يافت»، سه ویژگی را می¬توان برای سنت¬های الهی در نظر گرفت:

اقسام سنت¬های الهی در قرآن

قرآن کریم کتاب هدایت انسان است و طبیعتاً از مواردی سخن می‌گوید که مربوط به هدایت انسان باشد. از این رو سنت‌های الهی طرح شده در قرآن کریم نیز به انسان برمی‌گردد و جدای ازآن نیست.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1415840/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D8%A8-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D9%86%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%87%DB%8C-%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%A8%D9%88%D8%B7-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF التحقیق فی کلمات القرآن، ج۵، ص۲؛ ترکیب چهار سنت الهی، تمامی سنت‌های مربوط به انسان را تفسیر می‌کند]</ref>

سنت‌های الهی برخی اخروی و برخی دنیوی هستند. سنت‌های دنیوی، برخی فردی و برخی اجتماعی‌‌اند؛ سنت‌های اجتماعی به دو دسته «عام» (مطلق) و «خاص» (مقید یا مشروط) تقسیم می‌شوند. سنت‌های عام به اراده¬ انسان‌ها ارتباطی ندارند و قوانینی هستند که شامل هر دو گروهِ حق و باطل می‌شوند اما سنت¬های خاص فقط شامل گروه حق یا باطل می¬شوند:  سنت‌های عام(مطلق): همچون: سنت هدایت از طریق فرستادن پیامبران برای تمام امت‌ها و جماعات انسانی؛<ref>«وَ لِكُلّ‏ أُمَّةٍ رَّسُولٌ  فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضىَ بَيْنَهُم بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ، وَ يَقُولُونَ مَتىَ‏ هَاذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ؛ و هر امّتى را پيامبرى است. پس چون پيامبرشان بيايد، ميانشان به عدالت داورى شود و بر آنان ستم نرود. و مى‏گويند: «اگر راست مى‏گوييد، اين وعده چه وقت است؟» (یونس/ 48-47)؛ «وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فىِ كُلِ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ اجْتَنِبُواْ الطَّغُوتَ  فَمِنْهُم مَّنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُم مَّنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ  فَسِيرُواْ فىِ الْأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ كاَنَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ؛ و در حقيقت، در ميان هر امتى فرستاده‏اى برانگيختيم [تا بگويد:] «خدا را بپرستيد و از طاغوت [فريبگر] بپرهيزيد.» پس، از ايشان كسى است كه خدا [او را] هدايت كرده، و از ايشان كسى است كه گمراهى بر او سزاوار است. بنا بر اين در زمين بگرديد و ببينيد فرجام تكذيب‏كنندگان چگونه بوده است». (نحل/ 36).</ref>  سنت ابتلا، فتنه و آزمایش با خوشی‌ها و ناخوشی‌ها؛<ref>وَ لَنَبْلُوَنَّكُم بِشىْءٍ مِّنَ الخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ  وَ بَشِّرِ الصَّابرِين؛ و قطعاً شما را به چيزى از [قبيلِ‏] ترس و گرسنگى، و كاهشى در اموال و جانها و محصولات مى‏آزماييم؛ و مژده ده شكيبايان را (بقره/ 155)؛ «أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِينَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِكُم  مَّسَّتهُمُ الْبَأْسَاءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُواْ حَتىَ‏ يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ مَعَهُ مَتىَ‏ نَصْرُ اللَّهِ  أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيب؛ آيا پنداشتيد كه داخل بهشت مى‏شويد و حال آنكه هنوز مانند آنچه بر [سرِ] پيشينيان شما آمد، بر [سرِ] شما نيامده است؟ آنان دچار سختى و زيان شدند و به [هول و] تكان درآمدند، تا جايى كه پيامبر [خدا] و كسانى كه با وى ايمان آورده بودند گفتند: «يارى خدا كى خواهد بود؟» هش دار، كه پيروزى خدا نزديك است» (بقره/ 214)؛ «إِن يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِّثْلُهُ  وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَينَ النَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ يَتَّخِذَ مِنكُمْ شهَدَاءَ  وَ اللَّهُ لَا يحِبُّ الظَّالِمِين؛ اگر به شما آسيبى رسيده، آن قوم را نيز آسيبى نظير آن رسيد؛ و ما اين روزها [ى شكست و پيروزى‏] را ميان مردم به نوبت مى‏گردانيم [تا آنان پند گيرند] و خداوند كسانى را كه [واقعاً] ايمان آورده‏اند معلوم بدارد، و از ميان شما گواهانى بگيرد، و خداوند ستمكاران را دوست نمى‏دارد» (آل عمران/ 140).</ref>  سنت إمهال (مهلت دادن) و عدم تعجیل عقوبت مؤمنین و کافرین.<ref>«وَ لَوْ يُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِم مَّا تَرَكَ عَلَيهَا مِن دَابَّةٍ وَ لَاكِن يُؤَخِّرُهُمْ إِلىَ أَجَلٍ مُّسَمًّى  فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لَا يَسْتْخِرُونَ سَاعَةً  وَ لَا يَسْتَقْدِمُون؛ و اگر خداوند مردم را به [سزاى‏] ستمشان مؤاخذه مى‏كرد، جنبنده‏اى بر روى زمين باقى نمى‏گذاشت، ليكن [كيفر] آنان را تا وقتى معيّن بازپس مى‏اندازد، و چون اجلشان فرا رسد، ساعتى آن را پس و پيش نمى‏توانند افكنند» (نحل/ 61).</ref> سنت های خاص همچون: سنت ازدیاد نعمات در پی شکرگذاری و نقصان نعمت در اثر ناسپاسی؛<ref>«وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئنِ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ  وَ لَئنِ كَفَرْتمْ إِنَّ عَذَابىِ لَشَدِيد؛ و آن گاه كه پروردگارتان اعلام كرد كه اگر واقعاً سپاسگزارى كنيد، [نعمت‏] شما را افزون خواهم كرد، و اگر ناسپاسى نماييد، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود.» (ابراهیم/7).</ref> سنت فروپاشی اقتدار جوامع در اثر طرد پیامبران؛<ref>«وَ إِن كَادُواْ لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا وَ إِذًا لَّا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ إِلَّا قَلِيلًا، سُنَّةَ مَن قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِن رُّسُلِنَا  وَ لَا تجِدُ لِسُنَّتِنَا تحْوِيلا؛ و چيزى نمانده بود كه تو را از اين سرزمين بركَنَند، تا تو را از آنجا بيرون سازند، و در آن صورت آنان [هم‏] پس از تو جز [زمان‏] اندكى نمى‏ماندند، سنّتى كه همواره در ميان [امتهاى‏] فرستادگانى كه پيش از تو گسيل داشته‏ايم [جارى‏] بوده است، و براى سنت [و قانون‏] ما تغييرى نخواهى يافت‏» (اسراء/ 77-76)  </ref> سنت گمراهی گام به گام اهل باطل.<ref>«ثُمَّ كاَنَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسُواْ السُّوأَى أَن كَذَّبُواْ بَايَاتِ اللَّهِ وَ كاَنُواْ بهَا يَسْتَهْزِءُون؛ آن گاه فرجام كسانى كه بدى كردند [بسى‏] بدتر بود، [چرا] كه آيات خدا را تكذيب كردند و آنها را به ريشخند مى‏گرفتند» (روم/ 10).</ref>

تبیین تمامی سنن الهی ذیل چهار سنت

سنت چهارم، سنت جزاء است که به نیکوکاران پاداش اعمال نیک¬شان داده می¬شود و برای بدکاران، آتش جهنم و عذاب الهی مهیا می-شود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1415840/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D8%A8-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D9%86%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%87%DB%8C-%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%A8%D9%88%D8%B7-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF ترکیب چهار سنت الهی، تمامی سنت‌های مربوط به انسان را تفسیر می‌کند]</ref>  

علوم تجربی و سنت¬های الهی  

خداوند در جهان دو نوع قانون دارد. بخشی از قوانین الهی، قوانین طبیعی هستند که بوسیله علوم تجربی کشف می¬شوند، اما در اصطلاح قرآنی به آن سنت گفته نمی¬شود. <ref>[https://iqna.ir/fa/news/2442092/%D8%B3%D9%86%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D9%87%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D8%A7%D9%82%D8%B9-%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%8A%D9%86-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%AF-%D8%B6%D8%B1%D9%88%D8%B1%D8%AA-%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%84-%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%AC%D8%B1%D8%AF-%D8%B1%D8%AE%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C سنت‌های الهی در واقع قوانين علمی هستند/ ضرورت توجه به علل مادی و مجرد رخدادهای اقتصادی]</ref>

علوم انسانی و سنت¬های الهی  

قسمت دیگری از قوانین الهی، قوانین حاکم بر جوامع است که علوم انسانی با آن سر و کار دارند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1126013/-%D8%B3%D9%86%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D9%87%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%B4%D8%A3-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%AF- سنت‌های الهی منشأ علوم انسانی هستند]</ref> در علوم انسانی معمولاً پژوهشگر با دیدی علی و معلولی به پدیده¬های موجود در جوامع نظر می¬کند. در بحث سنت¬های الهی به نظر می¬رسد باید تبیین دلالی را جایگزین تبیین علی کنیم.  

توضیح بیشتر آنکه به طور کلی رابطه پدیده‌ها با هم دو گونه است: یا رابطه علّی است یا رابطه دلالی. در رابطه علّی باید علت و معلول عینی باشند. رابطه دلالی اما دو گونه است: یا دلالت اعتباری است که خود به دو نوع تشریعی و انسانی تقسیم می¬شود؛ یا دلالت تکوینی. به نظر می¬رسد سنن الهی از نوع دلالت تکوینی است که کار خداوند است. اگر سنن در یک قالب دلالی فهم شوند دچار مشکلات کمتری می¬شویم. به عنوان مثال در روایت آمده است اگر زنا زیاد شود زلزله می‌آید. اگر مقصود عینیت است، عینیت عمل زناشویی با عمل زنا فرقی ندارد؛ بلکه بحث این است که زنا به عنوان نافرمانی امر خداوند منجر به زلزله می‌شود؛ لذا نمی‌توانیم تبیین علی بکنیم، بلکه باید تبیین دلالی انجام شود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3864051/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%AF-%D8%BA%D9%84%D8%A8%D9%87-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%BE%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%AA%DB%8C%D9%88%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%AA%D8%A8%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%AF%D9%84%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D9%86-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%B2%DB%8C%D9%86-%D8%AA%D8%A8%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%B9%D9%84%D9%91%DB%8C-%D8%B4%D9%88%D8%AF پیامد غلبه نگاه پوزیتیویستی به تاریخ/ تبیین دلالی سنن جایگزین تبیین علّی شود ]</ref>