مکی و مدنی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مکی و مدنی'''؛ از اصطلاحات علوم قرآنی ناظر به مکان نزول آیات و سوره‌ها. مبحث مکی و مدنی بودن از معروف‌ترین مباحث علوم قرآنی محسوب می‌شود. شناخت این آیات در فقه و تفسیر یک ضرورت است، چراکه در شناخت شأن نزول و فهم متن قرآن تأثیر دارد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 محمدجواد اسکندرلو تشریح کرد: تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref> مفسران و انديشمندان قرآنی برای دستيابی به حداقل معرفت لازم در اين رابطه، درصدد تشخيص و تمييز آيات و سوره‌های مكی و مدنی از يكديگر برآمده و به همين منظور قواعد و معيارهايی را بنا نهاده‌‌اند.<ref>[https://hamedan.iqna.ir/fa/news/1672443/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D9%83%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%8A%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D9%91%D8%AF-%D9%82%D8%B7%D8%A8-1 بررسی مكی و مدنی بودن قرآن از ديدگاه «سیّد قطب» (۱)]</ref>  

در تعریف مشهور به سوره‌هائی که پیش از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه نازل شده سوره‌های مکی و به مابقی که پس از ان بر آن حضرت نازل گردید سوره‌های مدنی می‌گویند. طبق آماری که از روایات ترتیب نزول بدست می‌آید، 86 سوره مکی و 28 سوره مدنی است.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DA%A9%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C دانشنامه اسلامی] </ref>  

دانشمندان علوم قرآنی از دیرباز به صورت مستقل یا در ضمن مجموعه‌هایی، از مکّی و مدنی بودن آیات و سور قرآن سخن گفته‌اند. این سخنان به موضوع‌هایی چون تفاوت سوره‌های مکّی با سوره‌های مدنی، آیات مکّی در سور مدنی، آیات مدنی در سور مکّی و ویژگی‌های وحی در هر دو دوره مکّی و مدنی اختصاص دارد. در دهه‌های اخیر، برخی از مخالفان اسلام و خاورشناسان نیز در جهت اثبات دعاوی خود ـ مبنی بر این‌که قرآن منبعی انسانی و زمینی دارد ـ به بحث مکّی و مدنی علاقه نشان داده و به نظریه‌پردازی در این زمینه پرداخته‌اند. لازم به ذکر است که مبحث مکّی و مدنی، هم از مباحث علومٌ للقرآن و هم از مباحث علومٌ حولَ القرآن به شمار می‌آید.<ref>[https://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%A2%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D9%85%DA%A9%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C امامت‌پدیا] </ref> عمده‌ترین کتاب‌های مربوط به مبحث مکی و مدنی سوره‌ها در میان قدما عبارت‌اند از: تنزیل القرآن بمکة و المدینه از ابن شهاب زهری، التنزیل من القرآن از ابن فضّال کوفی، فضائل القرآن و ما أنزل من القرآن بمکة و ما أنزل بالمدینه از محمد بن ایوب بن الضریس البجلی، بیان عدد سور القرآن و آیاته و کلماته و مکّیه و مدنیه از ابن عبد الکافی، ما نزل من القرآن فی صلب الزمان از احمد بن محمد بن عبید الله جوهری. در قرن‌های بعد نیز دانشمندانی چون بدر‌الدین زرکشی و جلال‌الدین سیوطی باب‌های مستقلی را با عنوان معرفة المکّی و المدنی" در کتاب‌های خود گنجانده‌اند. برخی از مفسّران متقدّم نیز به ذکر مکّی و مدنی قرآن توجه خاصی داشته‌اند و مباحث مربوط به این موضوع را در تفاسیر خود ذکر می‌کردند که به عنوان نمونه از تفاسیر زیر می‌توان نام برد: المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز از ابن عطیه اندلسی، زاد المسیر فی علم التفسیر از ماوردی، تفسیر القرآن العظیم از ابن کثیر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور از جلال الدین سیوطی. عمده کار متقدمان در باره مکّی و مدنی بودن سوره‌ها را می‌توان در این سه حوزه دسته‌بندی کرد: نقل و گزارش اقوال رسیده از صحابه و تابعین در باره مکّی و مدنی، کوشش در جهت رفع تعارض بین روایات مربوط به این باب و گسترش معیارهای قیاسی در ساماندهی به امر مکّی و مدنی. متأخران و معاصران نیز در کتب علوم قرآنی و تفسیر، مباحث مربوط به مکّی و مدنیِ قرآن را دنبال کرده‌اند. از میان تفاسیر قرآن، کتب تفسیری زیر به بحث مکّی و مدنی اهتمام بیش‌تری داشته‌اند: التفسیر الحدیث از محمد عزّة دروزه؛ بیان المعانی از عبدالقادر ملّاحویش؛ المیزان فی تفسیر القرآن از محمد حسین طباطبایی؛ محاسن التأویل از قاسمی؛ المنار از محمد رشید رضا؛ فی ظلال القرآن از سید قطب؛ التحریر و التنویر از ابن‌ عاشور. دانشمندان و پژوهشگران معاصر بیش از آنکه به گزارش روایات در باره مکّی و مدنی توجه نشان دهند، به رابطه بین مدلول آیات قرآن با واقعیت تاریخی در دو دوره مکّی و مدنی اندیشیده‌اند. آنها پذیرفته‌اند که اسلوب و محتوای متن قرآن، همراه با تغییر شرایط فکری ـ فرهنگی تغییر کرده است. متأخران در نقد احادیث متعارض نیز، به معیارهای ترجیح روایتی بر روایت دیگر یا قبول دو بار نزول در صورت عدم ترجیح، چندان توجهی نشان نمی‌دهند، بلکه بیش‌تر بر سازگاری متن با واقعیت توجه دارند.<ref>[https://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%A2%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D9%85%DA%A9%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C امامت‌پدیا]</ref> شناخت سوره مكی و مدنی در تاريخ قرآن خالی از اهميت و فائده نيست به همين دليل تعدادی از دانشمندان علوم قرآنی كتاب‌های ‌مستقلی در اين زمينه تأليف كرده‌اند. سيوطی در كتاب خود (الاتقان) از دو نفر به نام‌های‌ مكی و عزالديرينی كه در اين زمينه دارای ‌كتابی جداگانه‌ ‌هستند ياد كرده و سپس به برخی فوائد شناخت آيات مكی و مدنی اشاره می‌كند. همچنين دانشمندان ديگری در اين رابطه به بيان عقايد و نظريات خود پرداخته‌اند و هر كدام به مطلب قابل ملاحظه‌ای‌ اشاره كرده‌اند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1817801/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%81%D9%88%D8%A7%D9%8A%D8%AF-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D8%B3%D9%88%D8%B1-%D9%85%D9%83%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C بررسی فوايد شناخت سور مكی و مدنی]</ref>