مکی و مدنی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مکی و مدنی'''؛ از اصطلاحات علوم قرآنی ناظر به مکان نزول آیات و سوره¬ها. مبحث مکی و مدنی بودن از معروف‌ترین مباحث علوم قرآنی محسوب می‌شود. شناخت این آیات در فقه و تفسیر یک ضرورت است، چراکه در شناخت شأن نزول و فهم متن قرآن تأثیر دارد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 محمدجواد اسکندرلو تشریح کرد: تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref> مفسران و انديشمندان قرآنی برای دستيابی به حداقل معرفت لازم در اين رابطه، درصدد تشخيص و تمييز آيات و سوره‌های مكی و مدنی از يكديگر برآمده و به همين منظور قواعد و معيارهايی را بنا نهاده‌‌اند.<ref>[https://hamedan.iqna.ir/fa/news/1672443/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D9%83%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%8A%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D9%91%D8%AF-%D9%82%D8%B7%D8%A8-1 بررسی مكی و مدنی بودن قرآن از ديدگاه «سیّد قطب» (۱)]</ref> فهرست تعریف مکی و مدنی 2 پیشینه 2 جایگاه بحث مکی و مدنی در علوم قرآنی 4 معیارها و قواعد سور مکی و مدنی 4 فواید بحث مکی و مدنی 6 بحث آیات مستثنیات 7 بحث اختلاط سور مکی و مدنی 8 شبهات مستشرقان در باب مکی و مدنی بودن 8 دیدگاه آیت الله معرفت در خصوص بحث مکی و مدنی 9 ضرورت و اهمیت بحث مکی و مدنی از دیدگاه آیت الله معرفت 9 نوآوری آیت الله معرفت در بحث مکی و مدنی 10 معیارهای بازشناسی و فواید مکی و مدنی از نظر سیدقطب 11 منابع 11

در تعریف مشهور به سوره¬هائی که پیش از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه نازل شده سوره های مکی و به مابقی که پس از ان بر آن حضرت نازل گردید سوره های مدنی می‌گویند. طبق آماری که از روایات ترتیب نزول بدست می‌آید، 86 سوره مکی و 28 سوره مدنی است.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DA%A9%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C<nowiki> دانشنامه اسلامی ]</nowiki></ref>  

قرآن‌پژوهان مسلمان اعم از شيعه و سنی قواعد و معيارهايی را برای شناخت سوره‌ها و آيات بيان كرده‌اند كه در تشخيص «مكی» و «مدنی» بودن آيات قرآن كاربرد دارد. سه قاعده يا معيار عبارتند از: قاعده «همگانى» شامل تمام آياتی است كه در مكه و مدنی نازل شده و در دو تقسيم بندی مكی و مدنی قرار می‌گيرد. قاعده «ناظر به انسانها» كه شامل آيات مربوط به اهل مكه است «يا يا ايها الناس» يا «يا بنى آدم» و آنچه خطاب به مدينه است و با لحن «يا ايها الذين آمنوا» در قرآن اشاره شده است . قاعده «زمانى» كه محققان آن را جامع و كامل شمرده‌اند، شامل آيات و سوره‌هایى می‌شود كه پيش از هجرت نازل شده و مكی است و سوره‌هایى كه پس از هجرت فرود و در مدينه نازل شده است. شـنـاخت «مكى» و «مدنى» بودن آيات و سوره‌های قرآن سماعى است و بر اساس كلام پيامبر(ص) و صحابه و تابعان ثبت شده است. برای شناخت دقيق‌تر و تفكيك آسان‌تر آيات مكی و مدنی از يكديگر، معيارها، ملاك‌ها و علايم ديگری نيز ارائه شده‌ كه برخی از آنها ويژگی‌های صوری و اسلوب بيانی آيات مكی و مدنی را مشخص می‌كند و برخی ديگر ملاك‌هايی محتوايی و موضوعی‌اند كه در تشخيص اين دو دسته از آيات مفيد واقع می‌شوند.<ref>[https://hamedan.iqna.ir/fa/news/1672443/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D9%83%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%8A%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D9%91%D8%AF-%D9%82%D8%B7%D8%A8-1 بررسی مكی و مدنی بودن قرآن از ديدگاه «سیّد قطب» (2)]</ref> هر سوره اي كه «كلّا» دارد (اين كلمه فقط در نيمه دوم قرآن آمده است)، هر سوره اى كه سجده دارد، سوره‌هایى كه درآغاز آن حروف مقطعه ( مانند الم و الر آمده جز بقره و آل عمران)، هر سوره‌اى كه قصص انبياء و امتهاى پيشين در آن مطرح شده است.( جز بقره )، هر سوره اى كه قصه آدم و ابليس دارد به جز سوره بقره، سوره اى كه «يا ايها الناس» و «يا ايها الذين آمنوا ندارد ( جز سوره حج ) و سوره‌هاى «مفصل» يعنى سوره‌هاى كوتاه اواخر قرآن. همه این موارد از ویژگی¬های سور مکی قلمداد می¬شوند. از اقوال مشهور اين است كه سوره‌ها و آياتى كه به اصطلاح شعرگونه و يا شاعرانه هستند مكى است. البته مـرحـوم «صـبـحى صالح» پنج نشانه ديگر براى سوره ها يا آيات مكى قائل است كه كوتاهى آيات و سوره ها و ايجاز آنها و شدت و گرمى تعبير و تجانس آوایى و موسيقایى آيات، دعوت به اصول ايمان به خداوند و روز قيامت و تصوير و توصيف بهشت و دوزخ، دعوت به تمسك به اخلاق كريمه و استقامت در راه خير، مجادله با مشركات و نفى احوال و انديشه‌هاى آنان، فراوانى سوگند، بر وفق اساليب عرب از جمله این ویژگی ها هستند. ويژگی‌هايی نيز برای متمايز كردن سوره‌های مدنی مورد توجه است كه عبارت است: از هر سوره‌اى كه در آن احكام، فرايض، قوانين اجتماعى و مدنى آمده است، هر سوره اى كه در آن اذن جهاد و احكامش طرح شده است، هر سوره اى كه در آن ذكر منافقان آمده است (جز سوره عنكبوت)، هر سوره¬ای که در آن به مجادله با اهل كتاب و دعوتشان به عدم غلو در دين اشاره شده است، هر سوره¬ای که در آن بع تفصيل براهين و ادله در مورد حقايق دينى پرداخته شده است. همچنین طول اكثر سوره‌ها و بعضى آيات و اطناب آنها و اسلوب تشريعى آنها معیار دیگر تشخیص سوره های مدنی شمرده می¬شود.

قرآن‌پژوهان، فوايدى را براى شناخت مكى و مدنى بودن سوره‌ها برشمرده‌اند كه عبارت است از:<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1539146/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%82%D9%88%D8%A7%D8%B9%D8%AF-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D9%85%D9%83%D9%89-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D9%86%D9%89-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 بررسی قواعد شناخت «مكى» و «مدنى» بودن سوره‌های قرآن]</ref> زمان نزول وحی: يكی از فوائد اين نوع شناخت اين است كه به زمان نزول وحی الهی می‌توان پی‌برد و اين شناخت باعث می‌شود آيات چه از نظر مكان نزول يا اشخاص مورد نظر يا از جهت زمان نزول و يا از جهت موضوع تقسيم‌بندی شوند و اين تقسيم بندی‌ها برای‌ تعيين زمان نزول آيات عامل مهمی ‌به‌شمار می‌روند. آگاهی از تلاش اسلام در دعوت به حق: از جمله فوائدی كه از شناخت مكی و مدنی بودن آيات و سور قرآن عائد شخص می‌‌شود اين است كه به تلاش‌هايی كه اسلام در دعوت به سوی حق داشته اطلاع پيدا می‌كند و به هماهنگی اين دعوت با محيط عربی اعم از مكه و مدينه و بيابان و شهر دست می‌يابد و از سبك و اسلوب‌های ‌متفاوت اين دعوت در خطاب به مؤمنان و مشركان و اهل كتاب آگاه می‌شود. شناخت آيات ناسخ و منسوخ: يكی ديگر از فوائد شناخت اين است كه هر گاه دو آيه از قرآن مجيد در يك موضوع باشد و حكم با ديگری اختلاف داشته باشد و بدانيم كه يكی مكی و ديگری مدنی است می‌توانيم بگوييم كه آيه مدنی ناسخ حكم مكی است. اطمينان از مصونيت قرآن از تحريف: فايده ديگر اين شناخت، اطمينان و تعيينی است كه در دل ما ايجاد می‌شود چرا كه اهتمام مسلمانان به اين مطالب می‌رساند كه آنان آيات نازل شده قبل از هجرت و پس از هجرت را نيز نقل كرده‌اند و آنچه را كه در شب يا روز نازل شده و آنچه در زمستان يا تابستان بوده و آنچه بر زمين يا آسمان نازل شده را نقل كرده‌اند. وقتی دقت تا اين حد باشد سلامت و مصونيت قرآن از تحريف و دستبرد معلوم و روشن می‌‌شود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1817801/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%81%D9%88%D8%A7%D9%8A%D8%AF-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D8%B3%D9%88%D8%B1-%D9%85%D9%83%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C بررسی فوايد شناخت سور مكی و مدنی]</ref> بنابراین شناخت آيات مكی و مدنی عامل مهمی جهت كشف واقع‌نگری و پويايی قرآن و همچنین دستيابی به فضا و شرايط نزول<ref>[https://hamedan.iqna.ir/fa/news/1672443/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D9%83%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%8A%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D9%91%D8%AF-%D9%82%D8%B7%D8%A8-1 بررسی مكی و مدنی بودن قرآن از ديدگاه «سیّد قطب» (۱)]</ref> محسوب می¬شود.  

طبق تقسیم¬بندی رایج، سوره‌هاى قرآن از نظر مكى و مدنى به چهار دسته تقسيم مى¬شوند: سوره هاى مكى، سوره هاى مدنى، سوره‌هاى مكى با آيات مدنى و سوره‌هاى مدنى با آياتى مكى. در بـعـضـى فـهارس كه در عصر جديد و براى آيات و كلمات قرآن تدوين شده است مكی و مدنی بودن سوره‌ها با نشانه‌ی «ك» و «م» مشخص شده است كه المعجم الـمـفـهـرس لالفاظ القرآن الكريم اثر محمد فؤاد عبدالباقی، فرهنگ آمارى كلمات قرآن كـریـم تـاليف دكتر محمود روحانى از جمله‌ی اين منابع است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1539146/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%82%D9%88%D8%A7%D8%B9%D8%AF-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D9%85%D9%83%D9%89-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D9%86%D9%89-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 بررسی قواعد شناخت «مكى» و «مدنى» بودن سوره‌های قرآن. همچنین رجوع کنید به وحدت موضوعی سوره‌های قرآن كريم/۳۳ حسين شفيعی/ غرض اصلی سوره‌های مكی اصول، و محور سور مدنی فروع دين است- داوری عنوان کرد: نقش مهم قرآن در تبدیل جامعه اسلامی به جامعه آرمانی]</ref> اختلاط سور و آيات مكی و مدنی، بحث قابل توجهی است كه در زمينه سوره¬های مکی و مدنی مطرح شده است. اين مسأله غالباً با تأكيد از سوی علمای اهل سنت طرح شده و اين نكته به عقيده‌ای پذيرفته شده بدل شده است كه در حالی كه برخی از سوره‌ها تنها دارای آيات مكی و برخی ديگر تنها دارای آيات مدنی‌اند، بعضی از سوره‌ها نيز هستند كه با وجود مكی بودن آيات مدنی دارند و برخی از سوره‌های مدنی نيز تعدادی آيات مكی در خود دارند. رأی به اختلاط آیات مكی در مدنی و بالعکس يا ناشی از جهل و تأويل‌های نادرست و يا به خاطر گرايش‌ها و موضع‌گيری‌های سياسی است. آيت‌الله ميرمحمدی در زبان فارسی اولين شخصی است كه اين رأی را نپذيرفته است و با طرح اشكالات خود صرحتاً اظهار كرده است كه سوره‌ها يا مكی و يا مدنی‌اند.<ref>رأی به اختلاط سور مكی و مدنی؛ ناشی از تأويل‌های نادرست و گرايش‌های سياسی</ref>  

يكى از مسايل مهم علوم قرآنى، مسأله شناخت‏ سوره‏هاى مكى و مدنى است كه «محمدهادی معرفت» در كتاب علوم قرآنی خود، تشخيص آنها را ضرورى می‌داند. يكی از دلايل اين ضرورت، شناخت تاريخ و مخصوصاً تسلسل آيات و سور و تدريجى بودن نزول آن‏ها، ازطريق شناخت‏سوره‏هاى مكى از مدنى است و انسان پيوسته در اين جست و جوست‏ تا هر حادثه تاريخى را بشناسد و بداند كه در چه زمانى و در كجا اتفاق افتاده، عوامل و اسباب‏پديد آورنده آن چه بوده است. شناختن سوره‏ها و آيه‏هاى مكى و تشخيص آنها از آيه‏ها و سوره‏هاى مدنى از اهميت‏ به‌سزایى در فهم تاريخ تشريعات اسلامى برخوردار است. دليل ديگر اين ضرورت اين است كه فهم محتواى آيه در استدلال‏هاى فقهى و استنباط احكام نقش اساسى دارد. چه‌بسا آيه‏اى به ظاهر مشتمل بر حكم شرعى است ولى چون در مكه نازل شده و هنگام نزول آن حكم تشريع نشده بوده است، بايد يا راه تأويل را پيش گرفت‏ يا به گونه ديگر تفسير كرد. شناخت دقيق مكى و مدنى بودن سوره‏ها و آيات ‏يكى از ضروريات علم كلام در مبحث امامت است.<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/1546718/%D9%81%D9%88%D8%A7%D9%8A%D8%AF-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87%E2%80%8F%D9%87%D8%A7%D9%89-%D9%85%D9%83%D9%89-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D9%86%D9%89-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%8A%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%AA- فوايد شناخت سوره‏هاى مكى و مدنى از ديدگاه استاد «معرفت»]</ref>استدلالات كلامى، مخصوصا آياتى كه درباره فضايل‏اهل‌بيت (ع) نازل شده¬اند بيشتر مدنى است، چون اين مباحث در مدينه مطرح ‏بوده است.  

یکی از نوآوری‌های علمی و قرآنی آیت الله معرفت مباحث مکی و مدنی است؛ ایشان معقتد است که ملاک در مکی و مدنی بودن سور، حضور پیامبر(ص) در مدینه است. بدین شکل تمام سوره¬هایی که قبل از حضور پیامبر در مدینه نازل شده اند مکی هستند و هرآنچه از هنگام حضور پیامبر در مدینه نازل شده است مدنی است. چنانکه پیداست از منظر آیت الله معرفت زمان ملاک است و براین اساس، هیچ آیه استثنایی وجود ندارد یعنی در سوره¬های مکی، آیه‌ مدنی و در سور مدنی، آیه مکی نداریم؛ ایشان به صورت مفصل به این مسئله پرداخته و به نقد دیدگاه اهل سنت اهتمام کرده است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3582812/%D8%A2%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-80-%D9%86%D9%88%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C-%D9%88-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%AA%D8%A8%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%AE%DB%8C-%D9%86%D9%88%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7 عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) عنوان کرد: آیت‌الله معرفت بیش از ۸۰ نوآوری علمی و قرآنی دارد/ تبیین برخی نوآوری‌ها]</ref> به نظر ايشان هر سوره‏ای كه مكی و يا هر سوره‏ای كه مدنی هست، همه آياتش مكی يا مدنی است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1877509/%D8%A2%D9%8A%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%AB%D9%86%D8%A7%D8%A6%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%83%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D9%88%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D9%86%D9%85%DB%8C%E2%80%8F%D9%BE%D8%B0%D9%8A%D8%B1%D9%81%D8%AA آيت‌الله معرفت‌ احياگر علوم قرآنی در دوران معاصر/۴۹/ آيت‌الله معرفت استثنائات مكی و مدنی در سور را نمی‏پذيرفت]</ref>