محکم و متشابه: تفاوت میان نسخه‌ها

معنای محکم و متشابه

محکم به معنای استوار و خلل‌ناپذیر، از ریشه «حَکَمَ، حکما» به معنای «منع» گرفته شده است و معنای جلوگیری از هرگونه اخلالگری و تباهی را می‌رساند.<ref>فیومی، ج۱، ص ۷۸؛ ابن‌منظور، ج۱۲، ص۱۴۴.</ref> «محكم» بودن چيزى بدين معناست كه عامل خارجى نمى‌‏تواند در آن نفوذ نمايد.<ref>جوان آراسته، ج1، ص445.</ref>

تشابه نيز در قرآن به دو معنا به‌کاررفته است؛ اول، همانند و یکسان بودن<ref>(وَ بَشِّرِ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لهَُمْ جَنَّاتٍ تجَْرِى مِن تحَْتِهَا الْأَنْهَرُ  كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنهَْا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقًا  قَالُواْ هَاذَا الَّذِى رُزِقْنَا مِن قَبْلُ  وَ أُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهًا  وَ لَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ  وَ هُمْ فِيهَا خَلِدُون‏؛ «و كسانى را كه ايمان آورده‏اند و كارهاى شايسته انجام داده‏اند، مژده‌ده كه ايشان را باغ‌هایی خواهد بود كه از زير [درختان‏] آن‌ها جوی‌ها روان است. هرگاه ميوه‏اى از آن روزىِ ايشان شود، مى‏گويند: «اين همان است كه پیش‌ازاین [نيز] روزىِ ما بوده.» و مانند آن [نعمت‌ها] براى آن‌ها آورده شود؛ و در آنجا همسرانى پاكيزه خواهند داشت؛ و در آنجا جاودانه بمانند.»؛ (بقره/25)).</ref> و ديگری شبهه‌انگيز بودن.<ref>(قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَينِ‏ّ لَّنَا مَا هِىَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشَبَهَ عَلَيْنَا وَ إِنَّا إِن شَاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُون‏؛ « گفتند: «از پروردگارت بخواه، تا بر ما روشن گرداند كه آن چگونه [گاوى‏] باشد؟ زيرا [چگونگى‏] اين ماده گاو بر ما مشتبه شده، و [لى با توضيحات بيشتر تو] ما ان شاء اللَّه حتماً هدايت خواهيم شد.»؛ (بقره/70)).</ref>

در قرآن کریم، صفت محکم و متشابه به آیات قرآن نسبت داده‌شده است؛ بنابراین آیات، قرآن یکسره محکم است؛<ref>( الر  تِلْكَ ءَايَاتُ الْكِتَابِ الحَْكِيم‏؛ «الف، لام، راء. اين است آياتِ كتابِ حكمت‏آموز»؛ (یونس/1)؛ (الر  كِتَابٌ أُحْكِمَتْ ءَايَاتُهُ ثمُ‏َّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَكِيمٍ خَبِير؛ «الف، لام، راء. كتابى است كه آيات آن استحكام يافته، سپس از جانب حكيمى آگاه، به روشنى بيان شده است»؛ (هود/ 1)).</ref> به این معنا كه كلامی حق است و الفاظ آن فصيح و معانی آن صحيح بوده،<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1896133/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%A2%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%8A%D8%B4%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%81%D8%AE%D8%B1-%D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D9%87-3 بررسی و نقد آيات متشابه در انديشه‌های فخر رازی(ره) 3]</ref> استوار و غير‌قابل خلل و بطلان است.<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/1552132/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85-%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85-%D9%88-%D9%85%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%8A%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B7%D8%A8%D8%A7%D8%B7%D8%A8%D8%A7%D9%8A%DB%8C- نگاهی به مفهوم محكم و متشابه در قرآن از ديدگاه استاد علامه طباطبايی]</ref> از طرفی، همه‌ی آیات قرآن متشابه است،<ref>(اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الحَْدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانىِ‏َ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يخَْشَوْنَ رَبهَُّمْ ثمُ‏َّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلىَ‏ ذِكْرِ اللَّهِ  ذَالِكَ هُدَى اللَّهِ يهَْدِى بِهِ مَن يَشَاءُ  وَ مَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَاد؛ « خدا زيباترين سخن را [به‌صورت] كتابى متشابه، متضمّن وعده‌ووعید، نازل كرده است. آنان كه از پروردگارشان مى‏هراسند، پوست بدنشان از آن به لرزه مى‏افتد، سپس پوستشان و دلشان به ياد خدا نرم مى‏گردد. اين است هدايت خدا، هر كه را بخواهد، به آن راه نمايد، و هر كه را خدا گمراه كند او را راهبرى نيست.»؛ (زمر/23)).</ref> یعنی در ويژگی¬های كلی و مشترك مانند اعجاز، مصونيت از تحريف، هدايت‌گری، استحكام در بيان و مانند آن همگون است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1781297/%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D9%86-%D8%A2%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85-%D9%88-%D9%85%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D9%88%D9%8A%DA%98%DA%AF%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%83%D8%B1%D9%8A%D9%85-%D8%AF%D8%B1-%D9%86%D8%AD%D9%88%D9%87-%D8%AA%D9%81%D8%B3%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA داشتن آيات محكم و متشابه از ويژگی‌های قرآن كريم در نحوه تفسير است]</ref>  

در آيه‌ی 7 سوره آل‌عمران قرآن به محكم و متشابه تقسیم‌شده است. از سیاق آیه برمی‌آید كه محكم آيه ايست كه در مدلول خود محكم و استوار بوده و معنى آن به غیر مراد اشتباه نيفتد<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/1552132/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85-%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85-%D9%88-%D9%85%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%8A%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B7%D8%A8%D8%A7%D8%B7%D8%A8%D8%A7%D9%8A%DB%8C- نگاهی به مفهوم محكم و متشابه در قرآن از ديدگاه استاد علامه طباطبايی]</ref> و متشابه به این معنا است که برخى آيات، براثر وجوه محتمل، ظاهرى شبهه‌انگيز دارد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1655552/%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D9%85%D8%B9%D9%86%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D9%88-%D8%B4%D8%A8%D9%87%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%8A%D8%B2-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA تشابه در قرآن به دو معنای همانندی و شبهه‌انگيز بودن، است ]</ref>

در آیه‌ی ۷ سوره‌ی آل‌عمران، مجموع آيات قرآن به دودسته‌ی محكم و متشابه تقسيم می¬شود. با توجه به جمله‌ «هنّ ام الكتاب» آيات محكم، مرجع بوده و آيات متشابه بايد به آن‌ها بازگردانده شود؛ اما بيماردلان، آيات محكم را رها كرده و به سراغ آيات متشابه رفته تا اغراض و ديدگاه¬های باطل خود را از آن¬ها برداشت كرده و در جامعه فتنه‌انگيزی نمایند.  

درباره «واو» در عبارت «.... وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»، دو وجه بيان شده است:  

1. واو عاطفه است و «الراسخون» را به «الله» عطف می¬كند.

واژه‌ی تأويل در این آیه يعنی بازگرداندن ظاهر آيات به حقيقت و باطن آن‌ها. آيات قرآن از مرتبه حقيقت و باطن نازل‌شده‌اند و در قالب لفظ درآمده‌اند. قرآن، كليد فهم محكم و متشابه را به تأويل برمی‌گرداند؛ يعنی كسی كه تأويل می‌داند توان درك و فهم محكم و متشابه را دارد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/2253578/%D9%85%D8%B9%D9%86%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%82%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AA%D8%AD%D9%84%D9%8A%D9%84-%D8%A8%D8%A7%D8%B7%D9%86%DB%8C-%D8%B8%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA معنای عقلانيت از منظر قرآن، تحليل باطنی ظواهر است ]</ref> تأویل و هنر تأویل، تابع این است که انسان چه مقدار مراتب کمال را در خود به وجود آورد. با توجه به کمال معصومین(ع)، آنان در حد کمال تأویل هستند<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1377755/%D8%AA%D8%A3%D9%88%DB%8C%D9%84-%D8%A2%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D8%A8-%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA تأویل آیات قرآن تابع مراتب کمال انسان است]</ref>. روایات نیز اهل‌بیت(ع) را به‌عنوان مصداق تام راسخان معرفی می‌کنند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3858043/%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%85-%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85%DB%8C-%D8%AA%D8%B4%DA%A9%DB%8C%DA%A9%E2%80%8C%D9%BE%D8%B0%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-4-%D9%85%D8%B9%D9%86%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A3%D9%88%DB%8C%D9%84 «راسخان در علم» مفهومی تشکیک‌پذیر است/ 4 معنا برای «تأویل»]</ref>

در معنای آیات محکم و متشابه اختلاف زیادی در میان قرآن‌پژوهان وجود دارد؛ که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

7. متشابه آن آياتى است كه نیازمند به بيان باشد و محكم آن است كه محتاج به بيان نباشد.

ازنظر علامه طباطبائی، مقصود آیات متشابه برای شنونده روشن نيست و در این‌که منظور، فلان معنا است يا آن معناى ديگر ترديد مى‏كند و ترديدش برطرف نمى‏شود تا آن‌که به آيات محكم رجوع نموده و به كمك آن‌ها معناى آيات متشابه را مشخص كند.<ref>طباطبایی، ج‏3، ص21.</ref>

اساس قران كريم، آيات محكم هستند؛ زیرا آيات محكم تنها يك معنادارند و به‌وسیله اين آيات می‌توان غموض ساير آيات را برطرف كرد. آيات تشريع و آياتی كه بيانگر آداب و اخلاق قرآنی است، از نمونه آيات محكم در قرآن به شمار می‌روند.<ref>[https://zanjan.iqna.ir/fa/news/1915256/%D8%B4%D9%8A%D8%B9%D9%87-%D9%88-%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D8%AA%D8%A3%D9%88%D9%8A%D9%84-%D8%A2%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D8%AA%D9%81%D8%A7%D9%82%E2%80%8C%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%AF شيعه و معتزله در لزوم تأويل آيات متشابه اتفاق‌نظر دارند]</ref>

در مورد علت وجود آیات متشابه در قرآن، دلایل متفاوتی ذکرشده است که تعدادی از آن عبارت‌اند از:

بنا بر دلایل بیان‌شده، آيات محكمات و متشابهات از قوانین حكيمانه‌ی الهى بوده و وجودش ضرورى است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1795516/%D9%81%D8%B9%D8%A7%D9%84-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%A7%D9%81%D9%83%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%8A%D8%B4%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%A2%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA فعال كردن افكار و انديشه‌ها از اسرار آيات متشابه است]</ref>

در مکتب اهل‌بیت، همۀ قرآن حتی متشابهات، معنایی دست‌یافتنی دارند، ولی متشابهات می‌بایست در سایه‌ی محکمات معنا شود.<ref>قرآن در آینه پژوهش، مقاله محکم و متشابه، پرتال جامع علوم و معارف قرآن.</ref> اُمّ بودن آیات محکم برای آیات متشابه نیز به این معنی است که همان‌گونه که فرزند از اُمّ (مادر) جداشده و در دامان او رشد و پرورش می‌یابد، آیات متشابه نیز در دامان آیات محکم تفسیر می‌شوند.<ref>طباطبایی، ج۳، ص۴۳</ref>

در فهم صحيح آيات متشابه، علاوه بر محكمات آيات از دليل عقل نيز باید بهره برد. آيات محکم به‌روشنی با حكم عقل سازگارند و لذا به‌حکم ضرورت دين، آيات متشابهی كه ظاهرش با محکمات ناسازگار است بايد در پرتو اين آيات، مطابق حكم عقل، تأويل و توجيه شود. از طرفی نقش پيامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) در تفسير آيات قرآن نقش راهنماست و تفاسير آنان راهگشاست. به‌طور طبيعی اين نقش در توجيه و تأويل آيات متشابه، روشن‌تر و ضروری‌تر خواهد بود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1896716/%D8%A2%D9%8A%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D9%BE%D8%B1%D8%AA%D9%88-%D8%AF%D9%84%D9%8A%D9%84-%D8%B9%D9%82%D9%84-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D8%A3%D9%88%D9%8A%D9%84-%D8%A2%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%87-%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D8%AA آيت‌الله معرفت در پرتو دليل عقل به تأويل آيات متشابه پرداخت]</ref>

امام صادق(ع) در کلام خود به این مطلب اشاره می‌كنند كه درآیات تكوينی نیز محكم و متشابه وجود دارد. برای نمونه بنی‌اميه آيه‌ی متشابه و اهل‌بیت(ع) آيه‌ی محكم هستند؛ بنابراین، در زندگی افراد نیز حوادث محكم و حوادث متشابه روی می‌دهد كه حوادث متشابه جايگاه لغزش است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/2253578/%D9%85%D8%B9%D9%86%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%82%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AA%D8%AD%D9%84%D9%8A%D9%84-%D8%A8%D8%A7%D8%B7%D9%86%DB%8C-%D8%B8%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA معنای عقلانيت از منظر قرآن، تحليل باطنی ظواهر است ]</ref> امام رضا (ع) نیز در روایتی به وجود محکم و متشابه در کلام اهل‌بیت(ع) اشاره می‌کنند و سفارش می‌کنند که برای جلوگیری از گمراهی، متشابهات اخبار ائمه به محکماتش ارجاع داده شود.<ref>عیون اخبار الرضا(ع)، ج1، ص290</ref>

ایکنا

دانشنامه اسلامی

دایر المعارف قرآن کریم

ویکی‌پدیا

ویکی‌جو

ویکی‌شیعه

ویکی‌فقه