علوم قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

'''علوم قرآن'''؛ اصطلاحی درباره‌ی علوم مرتبط با قرآن که موضوعات مختلفی چون کیفیت نزول قرآن، اعجاز قرآن، اسباب نزول، تاریخ قرآن، تفسیر، قرائت، تجوید، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، ترتیب نزول سوره‌ها، مکی و مدنی، عدم تحریف قرآن و .... را دربر می‌گیرد. شناخت آخرين کتاب آسماني از جهات مختلف و بررسی آن در ابعاد تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی از فوايد علوم قرآن است.

درباره تاریخ پیدایش علوم قرآن به قرن‌های متفاوتی اشاره شده است؛ ولی در حقیقت بعضی از موضوعات آن همان قرون اولیه‌ی اسلام شکل گرفته، هرچند به عنوان علوم قرآن مطرح نبوده است.<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/3637360/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A8-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی]</ref> طرح مباحث کلی درباره‌ی قرآن، همزاد با نزول آن دانسته‌ شده است؛ آیات عدم تحریف، آیات درباره نزول قرآن، آیات مربوط به مسئله وحی، محکم و متشابه و همچنین ناسخ و منسوخ از جمله مباحثی است که در خود قرآن بدان پرداخته شده است.<ref>مهدوی راد و معرفت، ص۸۶-۸۷.</ref> موضوعی مثل قرائات و قراء نیز از مباحث مهمی بوده که از صدر اسلام مطرح بوده است.<ref>[https://isfahan.iqna.ir/fa/news/3637360/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A8-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C روش‌شناختی مبانی علوم قرآن در کتب تاریخی]</ref>

علوم قرآن مانند دیگر علوم اسلامی در ابتدای شکل‌گیری، افزون بر قرآن، در قالب احادیث شکل گرفته است.<ref>نصیری، ص۲۲۶.</ref> در این راستا به احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) درباره‌ی فضل القرآن، اُنزل القرآن علی سَبعة الاحرف و القُرّاء اشاره شده است.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۸۷.</ref> مصحف تفسیری امام علی(ع)، نخستین اثر نوشته‌شده دانسته‌ شده است که برخی از مباحث علوم قرآنی را دربردارد.<ref>ابن‌ندیم، ص۴۵-۴۶.</ref>  

شکل گرفتن رسمی علوم قرآن در قرن سوم و چهارم و مصادف با رشد مسائل ادبی و اوج‌گیری مباحث کلامی درباره قرآن بوده است.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۸۸.</ref> اولین آثار درباره علوم قرآنِ مصطلح، از قرن سوم هجری و با کتاب الحاوی فی علوم القرآن اثر محمد بن خلف بن المرزبان و همچنین کتاب عجائب علوم القرآن، تألیف ابوبکر محمد بن قاسم بن بشار انباری در قرن چهارم هجری شروع شده است.<ref>صبحی صالح، ص۱۲۲</ref> علوم قرآنى به صورت یک فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهیم بن سعید حوفى اعلام وجود نمود.<ref>درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته</ref>

اوج‌گیری مباحث ادبی و اندیشه شیعی در مباحث قرآنی، مربوط به سده‌های پنجم تا هفتم است که عالمان شیعه مشهوری از جمله سید مرتضی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید رضی، قطب راوندی، فضل بن حسن طبرسی و سید بن طاووس در این دوره به مباحث علوم قرآن پرداخته‌اند.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۹۳-۹۷.</ref> همچنین افرادی چون ابن جوزى، سخاوى و ابوشامه در این دوران به پرورش علوم قرآن پرداختند.<ref>درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته</ref> علوم قرآن را شيعيان غالبا در مقدمه‌ی تفاسير می‏نوشتند. به عنوان نمونه مقدمه تفسير صافی، مجمع‏البيان،<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1964767/%D8%A2%D9%8A%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%AA-%D8%A7%D8%AD%D9%8A%D8%A7%DA%AF%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1 آيت‌الله معرفت؛ احياگر علوم قرآنی در دوران معاصر]</ref> التبیان، آلاء الرحمن و البیان، به مباحث علوم قرآن اختصاص یافته است. قرن هشتم تا دهم دوره تثبیت و توسعه علوم قرآن در قالب دانشی جامع است؛<ref>نصیری، ص۲۲۸.</ref> که آثار مهمی چون البرهان فی علوم القرآن توسط محمد بن عبدالله زرکشی و کتاب الاتقان فی علوم القرآن توسط جلال الدین سیوطی در آن نوشته شده است.<ref>معرفت، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۵-۱۶؛ مهدوی‌راد و معرفت، ص۹۷-۱۰۰.</ref> سده یازدهم تا سیزدهم به علت سیطره آثار سیوطی، دوره‌ی رکود علوم قرآن نامیده شده است و در همین دوره‌ی زمانی، آثار فهرست‌نویسی و واژه‌یابی قرآن رواج پیدا کرد. همچنین با اوج‌گیری اخباری‌گری، برخی از آثار مهم درباره‌ی علوم قرآن در جوامع روایی تدوین شد که از جمله آن می‌توان به فهرست موضوعی آیات قرآن در بحارالانوار علامه مجلسی اشاره کرد. قرون چهاردهم و پانزدهم را سده‌های توسعه مجدد علوم قرآن خوانده‌اند. این دوره با کتاب فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب اثر محدث نوری درباره تحریف قرآن و اعتراضات به آن شروع شده است. در این عصر تحول کمی و کیفی در علوم قرآن صورت گرفت و آثار مهمی چون التمهید فی علوم القرآن اثر محمدهادی معرفت تدوین گشت. پاسخ به شبهات درباره قرآن و ورود خاورشناسانی مانند ایگناتس گلدزیهر، تئودور نولدکه، آرتور جفری، توشی‌هیکو ایزوتسو و نواندیشان و روشنفکران دینی مانند محمد ارکون، نصر حامد ابوزید و... به مباحث علوم قرآنی، از ویژگی‌های این دوره است.<ref>مهدوی‌راد و معرفت، ص۱۰۲-۱۰۹</ref>

 

دانش‌های مورد گفتگو در علوم قرآنی عبارت‌اند از: تاریخ قرآن، دانش تفسیر، علم قرائت و تجوید و ترتیل، علم نگارش، یعنی شناخت چگونگی رسم‌الخط و املای قدیمی و ثابت قرآن، اعجاز قرآن، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، علم مکی و مدنی، اعراب، غریب القرآن، مفردات قرآن و وجوه و نظایر (واژگان‌شناسی قرآن)، فقه قرآن یا احکام قرآن، بلاغت، دانش شأن نزول آیات قرآن، هرمنوتیک،<ref>بهاء الدین خرمشاهی. «قرآن و قرآن پژوهی». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اوت ۲۰۱۱.</ref> وحی و نزول قرآن، ترتیب سوره‌ها و آیات، کاتبان وحی، جمع‌آوری و یکسان کردن مصحف‌ها، پیدایش قرائات و منشأ اختلاف در قرائت، حجیت و عدم تحریف و دفع شبهات از ساحت قرآن،<ref>زرقانی، ج۱، ص۲۰.</ref>  حروف مقطعه،<ref>ویکی شیعه</ref> تناسب سوره‌ها، سوگند‌ها، مَثَل‌ها و قصه‌های قرآنی، اسامی و صفات قرآن و تقسیمات قرآن.<ref>دانشنامه اسلامی</ref>

ساحت نخست: مباحث ناظر به شناخت ماهیت قرآن؛

ساحت دوم: تحولات تاریخی مربوط‌به قرآن؛

ساحت سوم: مباحثی که در خدمت فهم و تفسیر قرآن به‌کار می‌آیند.<ref>ویکی وحدت</ref> مراد از علم تفسير قرآن در علوم قرآن ، مباحث كلي و مبنايي دربارة تفسير قرآن مثل تعريف تفسير، بيان تفاوت آن با تأويل، اثبات امكان و ضرورت تفسير، منابع تفسير، علوم مورد نياز مفسر و غيره است كه تمام اين بحث‌ها مقدمة تفسير به معناي تلاش براي فهم آيات قرآن‌اند.<ref>زركشي، نوع۴۱.</ref>  

 

ساحت چهارم: فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده در زمینه‌ی قرآن؛ شامل مطالعه و بررسی تمام پژوهش‌های انجام یافته در زمینه علوم قرآن، رویکردهای ایجابی یا سلبی خاورشناسان به قرآن و... .<ref>ویکی وحدت</ref>  

 

== ارتباط علوم قرآنی با سایر علوم ==

علوم قرآن با علوم مختلفي چون تاریخ، حدیث، تفسیر، ادبیات،کلام،اصول فقه و فقه پیوند دارد. گاه هم دانش علوم قرآن از نتايج يک علم بهره‌مند مي‌شود و هم آن دانش از تحقيقاتي که در علوم قرآن صورت گرفته است بهره مي‌برد وگاه اين ارتباط به اين صورت است که تنها دانش علوم قرآن از نتايج آن علم بهره مي‌گيرد و يا برعکس.<ref>ویکی فقه</ref>

 

 

2. تفسیر روایی: بسیاری از روایات تفسیری، صریح یا به‌اشاره به مباحث علوم قرآن به ویژه منطق فهم و تفسیر قرآن ناظر است که از جمله مباحث مهم این دانش به‌شمار می‌رود.<ref>ویکی وحدت</ref>  

 

3. حدیث نیز به عنوان خاستگاه اولیه‌ی علوم قرآنی، بهترین منبع برای دستیابی به گزاره‌های علوم قرآنی است.<ref>ر. ک، کلینی، ج 2، ص 595 به بعد؛ مجلسی، ج 89.</ref>  

 

4. فقه: با توجه به این که قرآن نخستین منبع برای استخراج احکام فقهی است و از طرفی اثبات الهي بودن و اصالت نص موجود قرآن در دانش علوم قرآن صورت مي‌پذيرد، بنابراین علوم قرآن و علم فقه ارتباطی تنگاتنگ دارند. از نگاهی دیگر، يکي از راه‌هاي تشخيص آيات ناسخ و منسوخ، اجماع عالمان است که از طريق فقه به دست مي‌آيد.<ref>ویکی فقه</ref>   

 

=== ارتباط با علوم عقلی ===

 

2. بخشی از مباحث حدیثی و تفسیر روایی مرتبط با علوم عقلی: بخشی  از روایات معصومان به‌ویژه در مباحث بینشی (عقاید) و ارزشی (اخلاقی) خصوصا در مناظرات اهل‌بیت با ملحدان و زنادقه بر عقل و براهین عقلی تکیه شده است.<ref>برای نمونه ر.ک: کلینی، ج 1، ص 92.</ref>

3. تفسیر. برخي از مباني تفسيري در مباحث علوم قرآني شكل و سامان مي‌گيرد که مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از: خدايي بودن قرآن، اصالت متن قرآن، امکان فهم قرآن، و جواز فهم قرآن. اصول و قواعد تفسير قرآن نيز در علوم قرآن بررسي مي‌شود.<ref>ویکی فقه</ref> در بيانات امامان معصوم(ص) نيز لزوم شناخت برخي مباحث علوم قرآن براي تفسير صحيح قرآن، مورد تأكيد قرار گرفته است.<ref>العياشي، ج۱، ص۲۲؛ ابن الجوزي، ص۱۲۸.</ref> اگر در علوم قرآن مسئله نسخ و ویژگی‌ها و ماهیت دقیق آن شناخته نشود، در فهم آیات ناسخ و منسوخ مشکل ایجاد می‌شود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref>

 

4. اصول فقه. از جمله مباحث علوم قرآنی، شناخت گونه‌های مضمونی آیات از قبیل عام و خاص، مطلق و مقیّد، مجمل ومبیّن و... است که از جمله مسائل علم اصول به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه اصولیان به این اقسام فقط به آیات قرآن اختصاص نیافته و شامل روایات نیز می‌شود. همچنین مباحثی چون حجیت اخبار احاد در حوزه‌ی تفسیر و ضرورت پایبندی به ظواهر تا زمانی که قرینه برخلاف آن نباشد، همگی یا جزو مباحث علوم قرآنی است یا با زاویه‌ای خاص‌تردر علوم قرآنی از آنها گفت‌وگو می‌شود.<ref> رک: نصیری، ص 130-139.</ref>

 

=== ارتباط با علوم زبان شناختی ===

بخشی از مباحث علوم قرآنی که مرتبط یا متداخل با اصول فقه است؛ نظیر اصالت ظهور، حجیّت ظواهر قرآن، حقیقت و مجاز، حجیت قول لغوی ونیز تمام مسائل ناظر به ادبیات قرآن نظیر واژه‌شناسی، صرف، نحو، معانی، بیان و بدیع، در دسته‌ی علوم زبان‌شناختی قرار می‌گیرند.<ref>ویکی وحدت</ref>  

 

== اهمیت علوم قرانی ==

برای نمونه شناخت مکی و مدنی بودن آیات قرآن در فقه و تفسیر یک ضرورت است، چراکه در شناخت شأن نزول تأثیر دارد زیرا آیات مکی گاه از لحاظ محتوا و هدف با آیات مدنی تفاوت دارند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4049109/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%81%D9%87%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7 تأثیر علوم قرآنی بر تفسیر و فهم کلام خدا]</ref> همچنین از دلایل اهمیت شناخت علم ناسخ و منسوخ پاسخگویی به معاندانی است که همواره نسخ را به عنوان نقص قرآن و اسلام می‌‌دانند تا قدسیت قرآن را از زیرسؤال ببرند و از طرفی باعث آشنایی بیشتر با سیر تشریع احکام اسلامی خواهد شد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3984687/%D8%B9%D9%84%D9%85-%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%AE-%D9%88-%D9%85%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%AE-%D9%85%D8%AA%D8%B2%D9%84%D8%B2%D9%84%E2%80%8C%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B4%D8%A7%D8%AE%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%A2%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%B1%DA%A9-%D8%B5%D8%AD%DB%8C%D8%AD-%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%AE-%D9%88-%D9%85%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%AE علم ناسخ و منسوخ متزلزل‌ترین شاخه علوم قرآنی است / آفات عدم درک صحیح ناسخ و منسوخ ]</ref>

 

محتوای علوم قرانی بطور جدی کمک زیادی به اشباع دانش بشری می کند. علوم دینی و اسلامی بایستی به عنوان مبنای علوم انسانی قرار گیرند تا بتوانند پاسخگوی نیاز بشر باشند وگرنه نگاه ناقصی خواهد بود که جوابگویی برای نیازهای آدمی نخواهد داشت.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3560602/%D9%85%D8%AD%D8%AA%D9%88%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%DA%A9%D9%85%DA%A9-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D8%B4%D8%A8%D8%A7%D8%B9-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%A8%D8%B4%D8%B1%DB%8C-%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%86%D8%AF محتوای علوم قرآنی کمک زیادی به اشباع دانش بشری می کند]</ref>

 

== آسیب‌شناسی مطالعات علوم قرآنی ==

 

1.فقدان رویه در مباحث علوم قرآنی زیرا برخی تاریخی، برخی عقلی و برخی نقلی بحث کرده‌اند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3981650/%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%86%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%87-%DA%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D9%81%D8%A7%DA%A9%D8%B1-%D9%85%DB%8C%D8%A8%D8%AF%DB%8C-%D9%87%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%AD%D8%AB-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA جواهری: روش تاریخی در مطالعات علوم قرآنی نادیده گرفته شده است / فاکر میبدی: همه مباحث علوم قرآنی تاریخی نیست]</ref> به طور کلی آثار معاصر تا حدودی ناروشمند است. حتی مفسران نیز در تفاسیر خود ابتدا روش را تنقیح نکرده‌اند.  

 

2.مغفول ماندن بحث‌های مقدماتی یا به تعبیری علوم للقرآن. برای نمونه به علوم ادبی به معنای صرف، نحو، بلاغت، اشتقاق و مسئله شعر در بحث‌های علوم قرآنی توجه نمی‌شود و حتی یک کتاب هم پیدا نمی‌‌شود که نشان دهنده‌ی نقش آفرینی کتاب‌های ادبی، میراث ادبی، پژوهش‌های ادبی و نگرش‌های ادبی در فهم قرآن باشد. البته این امر در دنیای اهل سنت متفاوت است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1413293/%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A8 نبود تاریخی‌نگری در کتاب‌های علوم قرآنی/ لزوم توجه به مطالعات جهان عرب]</ref>

 

== کاربردی سازی علوم قران ==

 

1.خدمت رساندن حوزه مطالعات قرآنی به علوم دیگر. برای نمونه رشته اعجاز قرآن به دنبال این است که پلی بین مطالعات قرآنی با رشته‌های دیگر بزند تا با ین رویکرد، علم قرآنی در بیرون از خود کاربردی داشته باشد.

 

2.روی‌آوردن به علوم انسانی قرآن‌بنیان و پیوند زدن حوزه‌های مختلف علوم انسانی با علوم قرآن.  

 

3.خوانش قرآن کریم در فضای فرهنگ عصر نزول و ترجمه فرهنگی آن به زبان امروزی.

 

4.استخراج برداشت‌های موجود در تفاسیر قرآن، با تکیه بر تاریخ اندیشه و تاریخ گفتمانی و پالایش برداشت‌ها و اقوال برای کاربرد امروزی. باید چرخش‌در تفاسیر مطالعه شود و مباحث تفسیری مناسب این زمانه شناسایی شود.

 

5.سنجش واقعیت اجتماعی با استفاده از روش‌های پیمایشی و کمی با تکیه بر شاخص‌هایی برای ارتباط دادن آن به آموزه‌های قرآن کریم.

 

6.بازتولید متناسب آموزه‌ها و ارائه‌ی تعریفی درست از نسبت فرد و جامعه در بازتولید آموزه‌ها.  

 

7.ارا‌ئه‌ی راهکارهای موثر در مطالعات قرآنی برای تعامل میان دین و عقل. زمانی چالش دین و عقل حل می‌شود که بتوان در مواردی که این دو یکدیگر را نقض می‌کنند راه‌حل ارائه داد. مراد از عقل در اینجا عقل به معنای عرفی است.  

 

8. توجه به اختلاف نسل‌ها با رویکرد علمی. در کاربرد‌سازی نیاز به مطالعات نسل‌شناسی است زیرا برای همه گروه‌های سنی و اجتماعی نمی‌توان یک بازخوانی ارائه داد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3718214/%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87 موانع و راهکارهای کاربردی‌سازی مطالعات علوم قرآنی در جامعه]</ref>

 

== منابع ==