تدبر: تفاوت میان نسخه‌ها

تدبر در قرآن به دانشی گفته می¬شود که صاحب تدبر نه تنها در مورد معناشناسی آیات تحقیق می¬کند؛ بلکه، توانایی این امر را دارد که کارکرد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی قرآن را پیدا کند. در این صورت، قرآن دیگر کتابی صرفا تاریخی نیست که اشاره به وقایع و شأن نزول صدر اسلام داشته باشد؛ بلکه کتابی کاربردی برای همه زمان¬ها و پاسخگوی همه شبهات و پرسش¬های بشری است.<ref>[https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 . ویکی پدیا.]</ref> بر این اساس، تدبّر به علمی در قرآن گفته می¬ شود که به وسیله اندیشیدن در قرآن کریم، چهره باطنِ امور قرآنی، جلوه‌گر می¬شود و عاقبت امور برملا و آشکار می¬شود. درواقع، با تدبّر در قرآن، مفاهیم و روابط ناپیدای موجود در هر یک از آیات و ارتباط آیات با یکدیگر، موشکافی می¬شود و سرانجام امور با تبیین آیات قرآنی روشن و مبرهن می¬-شود.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1_%D8%AF%D8%B1_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 . دانشنامه اسلامی؛ ویکی فقه؛  ویکی پرسش.]</ref>

در قرآن کریم کلمه «تدبّر» فقط در مورد قرآن به کار رفته است<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1_%D8%AF%D8%B1_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 . دانشنامه اسلامی؛  روش‌های تدبر در قرآن | قفل دل‌هایمان را باز کنیم + فیلم.]</ref> و انسان به تدبر در قرآن و آیات آن فراخوانده شده است.<ref>. «أَفَلَا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلَافاً کثِیراً» آیا در قرآن تدبر نمی¬کنند؟ و اگر از جانب غیر خدا بود در آن اختلافى بسیار مى ‌یافتند» (نساء/82).</ref> این نوع از تدبر، همان توجه متفکرانه به مجموع آیات قرآن است که باعث می¬شود خواننده قرآن پی به الهی بودنِ قرآن ببرد و تعمق و ژرف اندیشی قرآن بپردازد.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1_%D8%AF%D8%B1_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 . دانشنامه اسلامی؛ ویکی فقه]</ref> علاوه بر این، شخص تدبر کننده با تدبر درمی¬یابدکه در بین آیات قرآن اختلافی وجود ندارد.

این تعمق و ژرف اندیشی مختص افراد خاصی نیست؛ لحن خطاب¬های قرآن در مورد تدبر، عمومیت دارد و این عمومیت نشانگر ذهن هوشمند انسان است که قابلیت فهم قرآن در وی نهادینه شده است و محدود به طیف خاصی از پیامبران، معلمان یا اولیای الهی نیست؛ زیرا قرآن کریم، کتاب هدایت انسان است و باید در تمام ابعاد و استعداد های ارزنده وجودی انسان را یاری کند. از این رو، بخشی از رهنمودهای قرآن برای پرورش عقل و فکر انسان تنظیم شده و بخشی دیگر به پرورش دل و جان او اختصاص دارد.<ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5415/7502/93688/%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D9%91%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 . دانشنامه حوزه]</ref> بر طبق آیات قرآن همه انسان¬ها به شرطی که بر دلهایشان قفل نزده باشند می¬توانند در قرآن تدبر داشته باشند.<ref>. أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا؛ آيا به آيات قرآن نمى‏انديشند؟ يا [مگر] بر دلهايشان قفلهايى نهاده شده است؟ (محمد/24)</ref><ref>[https://iqna.ir/fa/news/3907311/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%7C-%D9%82%D9%81%D9%84-%D8%AF%D9%84%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%D8%B2-%DA%A9%D9%86%DB%8C%D9%85-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85 . روش‌های تدبر در قرآن | قفل دل‌هایمان را باز کنیم + فیلم؛ روش‌های تدبر در قرآن | اهمیت تدبر در آیات الهی؛ روش‌های تدبر در قرآن | تدبر به چه معناست + فیلم.]</ref>  

از نظر قرآن، تدبر موجب می شود انسان¬ها از شخصیت متفاوتی برخوردار ¬¬شوند؛ زیرا معارف قرآنی نقش مهمی در بازسازی شخصیت آنها دارد. در مقایسه احوال کسانی که در زندگی خود قرآن را سرمشق قرار دادند و با تدّبر در قرآن، از آن به عنوان کتاب هدایت و زندگی استفاده کردند، با کسانی که به چنین توفیقی دست نیافته¬ اند، دو نوع سبک زندگی بسیار متفاوت در قرآن شکل می¬¬گیردکه با هم تفاوت ماهوی و بنیانی دارند.<ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5415/7502/93688/%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D9%91%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 . دانشنامه حوزه]</ref> قرآن کریم زندگی دسته اول را «حیات طیبّه»<ref>. مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَکرٍ اَوْ اُنْثی وَهُوَ مُوِمنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً؛ «هر کس¬که عمل شایسته¬ای انجام دهد؛ خواه مرد باشد یا زن، درحالی که مؤمن است او را به حیاتی پاک زنده می¬داریم» (نحل/ 97).</ref> می¬داند و زندگی دسته دوم را اساسا، زندگی نمی-داند<ref>[https://wikiporsesh.ir/%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1_%D8%AF%D8%B1_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 . ویکی پرسش]</ref><ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5415/7502/93688/%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D9%91%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 . دانشنامه حوزه.]</ref>؛ بلکه مُردنی می¬داند که هیچ یک از آثار حیات واقعی در آن یافت نمی¬¬شود.<ref>. وَما یسْتَوی الأَحْیآءُ وَلاَ الأمَواتُ اِنَّ اللّهَ یسْمِعُ مَنْ یشآءُ وَما اَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ؛ «و هرگز مردگان و زندگان یکسان نیستند! خداوند پیام خود را به گوش هرکس بخواهد می¬رساند و تو نمی¬توانی سخن خود را به گوش آنان که در گور خفته ¬ند، برسانی»(فاطر/22).</ref>

برای تدبر در قرآن، اقسام شیوه‌ها و تکنیک¬ها برای فهم معانی و لایه¬های پنهان قرآن وجود دارد و بسیاری از معلمان قرآن و علما انواع شیوه‌های تدبری را بیان کرده‌اند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3908477/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%7C-%D8%A8%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%85%D8%AF%E2%80%8C%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%AA%D9%85%D9%84%D9%82-%D9%88-%D8%B3%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%BA%DB%8C%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D9%86%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%B0%DB%8C%D8%B1%D8%AF-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85 . روش‌های تدبر در قرآن | باور به «الحمد‌لله» تملق و ستایش غیر را نمی‌پذیرد + فیلم]</ref> یکی از تکنیک¬های تدبر، اطلاق و تقیید است. این تکنیک به این معنا است که گاهی حکمی در قرآن به طور کلی و مطلق بیان می¬شود و اگر آن حکم به طور غیرکلی گفته شود، باید آن مورد خاص مشخص و مقید شود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3912952/%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85-%7C-%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%AA%DA%A9%D9%86%DB%8C%DA%A9%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D9%86%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%AA%D9%82%DB%8C%DB%8C%D8%AF . فیلم | روش‌های تدبر در قرآن / تکنیکی به نام اطلاق و تقیید]</ref> از این رو، اگر کسی مطلبی را بدون هیچ قید و شرطی به صورت مطلق بیان کند، همه آن موارد را در بر می‌گیرد و اگر شرطی برایش گذاشته شد، باید آن قید مشخص شود. به عنوان نمونه، تدبر با خطاب مطلق در قرآن بیان شده است و خداوند متعال هیچ شرطی نگذاشته است و تدبر در آیات قرآن را مقید به افراد خاص همانند روحانیون و قاریان نکرده است؛ بلکه این حکم بر هر کسی که خود را صاحب دل می‌داند و احساس می‌کند که با قلبش معارف الهی را باید درک کند، صدق می-کند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3908001/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%7C-%D8%AF%D8%B1%DA%A9-%D8%A2%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%AC%D8%B3%D9%85-%D9%88-%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85 . روش‌های تدبر در قرآن | درک آیات الهی با جسم و جان + فیلم]</ref>  

یکی دیگر از تکنیک¬ها، تکنیک عام و خاص است. این تکنیک به این معنا است که در متن برخی از آیات، در رابطه با یک مصداق خاص، یک حکم عام مطرح شده است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3916768/%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85-%7C-%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%85%D8%AB%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%88%D8%B6%D9%88%D8%B9%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D8%B5-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D9%85%DB%8C-%D8%B9%D8%A7%D9%85 . فیلم | روش‌های تدبر در قرآن / مثالی برای بیان موضوعی خاص با ارائه حکمی عام]</ref> به عنوان مثال، یک نمونه از آیات قرآن به دروغ‌گویی کافران اشاره دارد. دروغ کافران بر اساس آیه« أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ»(زمر/3) این بود که دلیل بت پرستی خود را نزدیک شدن به خدا معرفی کرده¬اند؛ در صورتی¬که واقعا اینطور نبود و کافران بت‌ها را به خاطر خود بت‌ها می‌پرستیدند.<ref>. أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ؛ »آگاه باشيد آئين پاك از آن خداست و كسانى كه به جاى او دوستانى براى خود گرفته‌ اند (به اين بهانه كه) ما آن‌ها را جز براى اينكه ما را هر چه بيشتر به خدا نزديك گردانند، نمی‌‏پرستيم، البته خدا ميان آنان درباره آنچه كه بر سر آن اختلاف دارند، داورى خواهد كرد در حقيقت‏ خدا آن كسى را كه دروغ‏پرداز ناسپاس است، هدايت نمى‌‏كند» (زمر/3).</ref> در این آیه، یک دروغ خاص مطرح شده است؛ اما خداوند یک حکم کلی و عام برای دروغ صادر کرده است و آن هدایت نکردن دروغگوی کافر است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3916768/%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85-%7C-%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%85%D8%AB%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%88%D8%B6%D9%88%D8%B9%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D8%B5-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D9%85%DB%8C-%D8%B9%D8%A7%D9%85 . فیلم | روش‌های تدبر در قرآن / مثالی برای بیان موضوعی خاص با ارائه حکمی عام]</ref>  

یکی دیگر از تکنیک¬های تدبری، قیاس اولویت است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3911117/%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85-%7C-%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%7C-%D8%B4%D8%B1%D8%AD-%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D9%88-%D8%B6%D8%B1%D9%88%D8%B1%D8%AA-%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%84-%DB%8C%D8%AA%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86 . فیلم | روش‌های تدبر در قرآن | شرح «قیاس اولویت» و ضرورت حراست از اموال یتیمان]</ref><ref>[https://iqna.ir/fa/news/3908477/%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AF%D8%A8%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%7C-%D8%A8%D8%A7%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%85%D8%AF%E2%80%8C%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%AA%D9%85%D9%84%D9%82-%D9%88-%D8%B3%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%BA%DB%8C%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D9%86%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%B0%DB%8C%D8%B1%D8%AF-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85 . روش‌های تدبر در قرآن | باور به «الحمد‌لله» تملق و ستایش غیر را نمی‌پذیرد + فیلم]</ref> قیاس اولویت، قیاسی است که در آن از راه اقوی و اشد بودن وجود علت (مناط حکم اصل) در فرع، حکم اصل به فرع سرایت داده می‌شود و حکم آن استنباط می‌گردد. به عنوان نمونه، در قرآن‌ کریم آیاتی هست¬که انسان را به کمترین حد از امور توصیه کرده. این آیات اگرچه کمترین حد از امور را توصیه کرده است اما منظورش همه کارهای زشت مرتبط با آن موضوع است-اعم از کوچک یا بزرگ-. بدین شکل زمانی¬که به مؤمنین سفارش می‌شود که کوچکترین کار زشت هم نباید انجام شود، به طریق اولی، کارهای زشت بزرگ‌تر هم نباید انجام شود.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3910679/%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85-%7C-%D8%A8%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D9%81%D9%87%D9%85-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 . فیلم | به کارگیری روش «قیاس اولویت» در فهم قرآن]</ref> نمونه قرآنی این تکنیک دستور قرآن به «اف» نگفتن به والدین است. حال متکی به این آیه یک شخص نمی تواند به والدین «اف» نگوید ولی در مقابلش آنها را بزند. بنابر قیاس اولویت «اف» که کمترین حد از بی احترامی است به والدین نباید روا داشته شود و طبعا به عنوان نمونه، در قرآن گفته شده است که اگر والدین به مرحله پیری رسیدند، نه تنها به آنان باید احترام گذاشته شود، بلکه حتی «اُف» هم نباید به آنان گفته شود و فرزند حق ندارد هیچ نوع رفتار و برخورد ناپسندی داشته باشد.<ref>. وَ قَضى‏ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا كَرِيما؛  «و پروردگار تو مقرر كرد كه جز او را مپرستيد و به پدر و مادر [خود] احسان كنيد. اگر يكى از آن دو يا هر دو، در كنار تو به سالخوردگى رسيدند به آنها [حتى‏] «اوف» مگو و به آنان پرخاش مكن و با آنها سخنى شايسته بگوى». (إسراء/23)</ref>